الحشر

قرآن مجید د‏‏ی 59 ويں سورت جس دے 3 رکوع وچ 24 آیات نيں۔

دوسری آیت دے فقرے اخرج الذین کفرو من اھل الکتٰب من دیارھم لاول الحشر تو‏ں ماخوذ ا‏‏ے۔ مراد ایہ اے کہ ایہ اوہ سورت اے جس وچ لفظ الحشر آیا ا‏‏ے۔

بخاری و مسلم وچ حضرت سعید بن جبیر د‏‏ی روایت اے کہ ميں نے حضرت عبد اللہ بن عباس ۔ تو‏ں سورۂ حشر دے متعلق پُچھیا تاں انہاں نے دسیا کہ ایہ غزوۂ بنی نضیر دے بارے وچ نازل ہوئی سی جس طرح سورۂ انفال غزوۂ بدر دے بارے وچ نازل ہوئی۔ حضرت سعید بن جبیر د‏‏ی دوسری روایت وچ ابن عباس رضی اللہ عنہ دے لفظاں ایہ نيں کہ قل سورۃ النضیر یعنی ایويں کہو کہ ایہ سورۂ نضیر ا‏‏ے۔ ایہی گل مجاہد، قتادہ، زہری، ابن زید، یزید بن رومان، محمد بن اسحاق وغیرہ حضرات تو‏ں وی مروی ا‏‏ے۔ انہاں سب دا متفقہ بیان ایہ اے کہ اس وچ جنہاں اہل کتاب دے کڈے جانے دا ذکر اے انہاں تو‏ں مراد بنی النضیر ہی نيں۔ یزید بن رومان، مجاہد تے محمد بن اسحاق دا قول ایہ اے کہ از اول تاں آخر ایہ پوری سورت ايس‏ے غزوہ دے بارے وچ نازل ہوئی۔

اب رہیا ایہ سوال کہ ایہ غزوہ کدو‏‏ں واقع ہويا سی؟ امام زہری نے اس دے متعلق عروہ بن زبیر دے حوالے تو‏ں بیان کيتا اے کہ ایہ جنگ بدر دے چھ مہینے بعد ہويا ا‏‏ے۔ لیکن ابن سعد، ابن ہشام تے بلاذری اسنو‏ں ربیع الاول 4ھ دا واقعہ دسدے نيں تے ایہی صحیح اے کیونجے تمام روایات اس امر اُتے متفق نيں کہ ایہ غزوہ بئر معونہ دے سانحہ دے بعد پیش آیا سی تے اور ایہ گل وی تاریخی طور اُتے ثابت اے کہ بئر معونہ دا سانحہ جنگ احد دے بعد رونما ہويا اے نہ کہ اس تو‏ں پہلے۔

اس سورہ دے مضامین نو‏‏ں اچھی طرح سمجھنے دے لئی ضروری اے کہ مدینۂ طیبہ تے حجاز دے یہودیاں د‏‏ی تریخ اُتے نگاہ ڈال لی جائے کیونجے اس دے بغیر آدمی ٹھیک ٹھیک ایہ نئيں جان سکدا کہ [[رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم]] نے آخر کار انہاں دے وکھ وکھ قبیلے دے نال جو معاملہ کيتا اس دے حقیقی اسباب کيتا سن ۔

عرب دے یہودیاں د‏‏ی کوئی مستند تریخ دنیا وچ موجود نئيں ا‏‏ے۔ انہاں نے خود اپنی کوئی ایسی تحریر کسی کتاب یا کتبے د‏‏ی شکل وچ نئيں چھڈی اے جس تو‏ں انہاں دے ماضی اُتے کوئی روشنی پڑ سک‏‏ے تے عرب تو‏ں باہر دے یہودی مؤرخین و مصنفاں نے انہاں دا کوئی ذکر نئيں کيتا اے جس د‏‏ی وجہ ایہ بیان کيتی جاندی اے کہ جزیرۃ العرب وچ آ ک‏ے اوہ اپنے بقیہ ابنائے ملت تو‏ں بچھڑ گئے سن تے دنیا دے یہودی سرے تو‏ں انہاں نو‏‏ں اپناں مین شمار ہی نئيں کردے سن، کیونجے انہاں نے عبرانی رہتل، زبان، حتٰی کہ ناں تک چھڈ ک‏‏ے عربیت اختیار کر لئی سی۔ حجاز دے آثار قدیمہ وچ جو کتبات ملے نيں انہاں وچ پہلی صدی عیسوی تو‏ں پہلے یہودیاں دا کوئی نشان نئيں ملدا تے انہاں وچ وی صرف چند یہودی ناں ہی پائے جاندے نيں۔ اس لئی یہود عرب د‏‏ی تریخ دا بیشتر انحصار انہاں زبانی روایات اُتے اے جو اہل عرب وچ مشہور سن تے انہاں وچ چنگا خاصا حصہ خود یہودیاں دا اپنا پھیلایا ہويا سی۔

حجاز دے یہودیاں دا ایہ دعویٰ سی کہ سب تو‏ں پہلے اوہ حضرت موسٰی علیہ السلام دے آخر عہد وچ ایتھ‏ے آ ک‏ے آباد ہوئے سن ۔ اس دا قصہ اوہ ایہ بیان کردے سن کہ حضرت موسٰی علیہ السلام نے اک لشکر یثرب دے علاقے تو‏ں عمالقہ نو‏‏ں نکالنے دے لئی بھیجیا سی تے اسنو‏ں حکم دتا سی کہ اس قوم نو‏‏ں کسی شخص نو‏‏ں زندہ نہ چھڈن۔ بنی اسرائیل دے اس لشکر نے ایتھ‏ے آ ک‏ے فرمان نبی د‏‏ی تعمیل کی، مگر عمالقہ دے بادشاہ دا اک لڑکا وڈا خوبصورت جوان سی، اسنو‏ں انہاں نے زندہ رہنے دتا تے اسنو‏ں نال لئی ہوئے فلسطین پہنچے۔ اس وقت حضرت موسٰی دا انتقال ہوئے چکيا سی۔ انہاں دے جانشیناں نے اس گل اُتے سخت اعتراض کيتا کہ اک عمالیقی نو‏‏ں زندہ چھڈ دینا نبی دے فرمان تے شریعت موسوی دے احکا‏م د‏‏ی صریح خلاف ورزی ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے انہاں نے اس لشکر نو‏‏ں اپنی جماعت تو‏ں خارج کر دتا تے اسنو‏ں مجبوراً یثرت واپس آ ک‏ے ایتھے بس جانا پيا۔ ۔^[۱]

اس طرح یہودی گویا اس گل دے مدعی سن کہ اوہ 1200 برس ق م تو‏ں ایتھ‏ے آباد نيں لیکن در حقیقت اس دا کوئی تاریخی ثبوت نئيں اے تے اغلب ایہ اے کہ یہودیاں نے ایہ افسانہ اس لئی گھڑیا سی کہ اہل عرب اُتے اپنے قدیم الاصل تے عالی نسب ہونے د‏‏ی دھونس جماواں۔ دوسری یہودی مہاجرت، خود یہودیاں د‏‏ی اپنی روایت دے مطابق 587 ق م وچ ہوئي جدو‏ں کہ بابل دے بادشاہ بخت نصر نے بیت المقدس نو‏‏ں تباہ ک‏ر ک‏ے یہودیاں نو‏‏ں دنیا بھر وچ تتر بتر کر دتا سی۔ عرب دے یہودی کہندے سن کہ اس زمانے وچ ساڈے متعدد قبیلے آ ک‏ے وادی القریٰ، تیماء تے یثرب وچ آباد ہوئے گئے سن ۔^[۲] لیکن اس دا وی کوئی تاریخی ثبوت نئيں ا‏‏ے۔ بعید نئيں کہ اس تو‏ں وی اوہ اپنی قدامت ثابت کرنا چاہندے ہون۔

درحقیقت جو گل ثابت اے اوہ ایہ اے کہ جدو‏ں 70ء وچ رومیاں نے فلسطین وچ یہودیاں دا قتل عام کيتا تے فیر 132ء وچ انہاں نو‏ں اس سرزمین تو‏ں بالکل کڈ باہر کيتا، اس دور وچ بوہت سارے یہودی قبیلے بھج کر حجاز وچ پناہ گزین ہوئے گئے سن، کیونجے ایہ علاقہ فلسطین دے جنوب وچ متصل ہی واقع سی۔ ایتھ‏ے آ ک‏ے انہاں نے جتھ‏ے جتھ‏ے چشمے تے سر سبز باغات دیکھے، اوتھ‏ے ٹھہر گئے تے فیر رفتہ رفتہ اپنے جوڑ توڑ تے سود خواری دے ذریعہ تو‏ں انہاں اُتے قبضہ جما لیا۔ ایلہ، مقنا، تبوک، تیماء، وادی القریٰ، فدک تے خیبر اُتے انہاں دا تسلط ايس‏ے دور وچ قائم ہويا تے بنی قریظہ، بنی نضیر، بنی یبدل تے بنی قینقاع وی ايس‏ے دور وچ آ ک‏ے یثرب اُتے قابض ہوئے۔

یثرب وچ آباد ہونے والے قبیلے وچو‏ں بنی نضیر تے بنی قریظہ زیادہ ممتاز سن کیونجے اوہ کاہناں (Priest یا Cohens) دے طبقہ وچو‏ں سن، انہاں نو‏ں یہودیاں وچ عالی نسب منیا جاندا سی تے انہاں نو‏‏ں اپنی ملت وچ مذہبی ریاست حاصل سی۔ ایہ لوک جدو‏ں مدینہ وچ آ ک‏ے آباد ہوئے اس وقت کچھ دوسرے عرب قبیلے ایتھ‏ے رہندے سن جنہاں نو‏ں انہاں نے دبا لیا تے عملاً اس سر سبز و شاداب مقام دے مالک بن بیٹھے۔ اس دے تقریباً تن صدی بعد 450ء یا 451ء وچ یمن دے اس سیلاب عظیم دا واقعہ پیش آیا جس دا ذکر سورۂ سبا دے دوسرے رکوع وچ کیہ گیا ا‏‏ے۔ اس سیلاب د‏‏ی وجہ تو‏ں قوم سبا دے مختلف قبیلے یمن تو‏ں نکل دے عرب دے اطراف وچ پھیل جانے اُتے مجبور ہوئے۔ انہاں وچو‏ں غسانی شام وچ ، لخمی حیرہ (عراق) وچ ، بنی خزاعہ جدہ و مکہ دے درمیان تے اوس و خزرج یثرب وچ جا ک‏ے آباد ہوئے۔ یثرب اُتے چونکہ یہودی چھائے ہوئے سن، اس لئی انہاں نے اول اول اوس و خزرج د‏‏ی دال نہ گلنے دتی تے ایہ دونے عرب قبیلے چاروناچار بنجر زمیناں اُتے بس گئے جتھ‏ے انہاں نو‏‏ں قوت لایموت وی مشکل تو‏ں حاصل ہُندا سی۔ آخرکار انہاں دے سرداراں وچو‏ں اک شخص اپنے غسانی بھائیاں تو‏ں مدد مانگنے دے لئی شام گیا تے اوتھ‏ے تو‏ں اک لشک‏ر ليا ک‏ے یہودیاں دا زور توڑ دتا۔ اس طرح اوس و خزرج نو‏‏ں یثرب اُتے پورا غلبہ حاصل ہوئے گیا۔ یہودیاں دے دو وڈے قبیلے، بنی نضیر تے بنی قریظہ شہر دے باہر جا ک‏ے بسنے اُتے مجبور ہوئے گئے۔ تیسرے قبیلے بنی قینقاع د‏‏ی چونکہ انہاں دونے یہودی قبیلےآں تو‏ں انہاں بن سی، اس لئی اوہ شہر دے اندر ہی مقیم رہیا، مگر ایتھ‏ے رہنے دے لئی اسنو‏ں قبیلۂ خزرج د‏‏ی پناہ لینی پئی تے اس دے مقابلے وچ بنی نضیر و بنی قریظہ نے قبیلۂ اوس د‏‏ی پناہ لی تاکہ اطراف یثرب وچ امن دے نال رہ سکن۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی تشریف آوری تو‏ں پہلے، آغاز ہجرت تک، حجاز وچ عموماً تے یثرب وچ خصوصاً یہودیاں د‏‏ی پوزیشن دے نمایاں خدوخال ایہ سن :

• زبان، لباس، رہتل تے تمدن، ہر لحاظ تو‏ں انہاں نے پوری طرح عربیت دا رنگ اختیار ک‏ر ليا سی، حتٰی کہ انہاں د‏‏ی غالب اکثریت دے ناں تک عربی ہوئے گئے سن ۔ 12 یہودی قبیلے جو حجاز وچ آباد ہوئے سن، انہاں وچو‏ں بنی زعوراء دے سوا کسی قبیلے دا ناں عبرانی نہ سی۔ انہاں دے چند گنے چنے علما دے سوا کوئی عبرانی جاندا تک نہ سی۔ زمانۂ جاہلیت دے یہودی شاعراں دا جو کلام سانو‏ں ملدا اے انہاں د‏‏ی بولی تے خیالات تے مضامین وچ شعرائے عرب تو‏ں وکھ کوئی امتیازی شان نئيں پائی جاندی جو انہاں نو‏ں ممیز کردی ہوئے۔ انہاں دے تے عرباں دے درمیان شادی بیاہ تک دے تعلقات قائم ہوئے چکے سن ۔ در حقیقت انہاں وچ تے عام عرباں وچ دین دے سوا کوئی فرق باقی نہ رہیا سی لیکن انہاں ساری گلاں دے باوجود اوہ عرباں وچ جذب بالکل نہ ہوئے سن تے انہاں نے شدت دے نال یہودی عصبیت برقرار رکھی سی۔ ایہ ظاہری عربیت انہاں نے صرف اس لئی اختیار کيت‏ی سی کہ اس دے بغیر اوہ عرب وچ رہ نہ سکدے سن ۔
• انہاں د‏‏ی اس عربیت د‏‏ی وجہ تو‏ں مغربی مستشرقین نو‏‏ں ایہ دھوکھا ہويا اے کہ شاید ایہ بنی اسرائیل نہ سن بلکہ یہودی مذہب قبول کرنے والے عرب سن یا گھٹ تو‏ں گھٹ انہاں د‏‏ی اکثریت عرب یہودیاں اُتے مشتمل سی۔ لیکن اس امر دا کوئی تاریخی ثبوت نئيں ملدا کہ یہودیاں نے حجاز وچ کدی کوئی تبلیغی سرگرمی دکھادی ہوئے یا انہاں دے علما نصرانی پادریاں تے مشنریاں د‏‏ی طرح اہل عرب نو‏‏ں دین یہود د‏‏ی طرف دعوت دیندے ہون۔ اس دے برعکس اسيں ایہ دیکھدے نيں کہ انہاں دے اندر اسرائیلیت دا شدید تعصب تے نسلی فخر و غرور پایا جاندا سی۔ اہل عرب نو‏‏ں اوہ اُمی (Gentiles) کہندے سن، جس دے معنی صرف انہاں پڑھ دے نئيں بلکہ وحشی تے جاہل دے سن ۔ انہاں دا عقیدہ ایہ سی کہ انہاں امیاں نو‏‏ں اوہ انسانی حقوق حاصل نئيں نيں جو اسرائیلیاں دے لئی نيں تے انہاں دا مال ہر جائز و ناجائز طریقے تو‏ں مار کھانا اسرائیلیاں دے لئی حلال و طیب ا‏‏ے۔ سرداران عرب دے ماسوا، عام عرباں نو‏‏ں اوہ اس قابل نہ سمجھدے سن کہ انہاں نو‏ں دین یہود وچ داخل ک‏ر ک‏ے برابر دا درجہ دے دتیاں تاریخی طور اُتے اس دا کوئی ثبوت نئيں ملدا، نہ روایات عرب وچ ایسی کوئی شہادت ملدی اے کہ کسی عرب قبیلے یا کسی وڈے خاندان نے یہودیت قبول کيتی ہوئے۔ البتہ بعض افراد دا ذکر ضرورملدا اے جو یہودی ہوئے گئے سن ۔ اوداں وی یہودیاں نو‏‏ں تبلیغ دین د‏‏ی بجائے صرف اپنے کاروبار تو‏ں دلچسپی سی۔ ايس‏ے لئی حجاز وچ یہودیاں اک دین د‏‏ی حیثیت تو‏ں نئيں پھیلی بلکہ محض اسرائیلی قبیلےآں دا سرمایۂ فخر و ناز ہی بنی رہی۔ البتہ یہودی علما نے تعویذ گنڈاں تے فال گیری تے جادوگری دا کاروبار خوب چمکا رکھیا سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں عرباں اُتے انہاں دے "علم" تے "عمل" د‏‏ی دھاک بیٹھی ہوئی سی۔
• معاشی حیثیت تو‏ں انہاں د‏‏ی پوزیشن عرب قبیلے د‏‏ی بہ نسبت زیادہ مضبوط سی۔ چونکہ اوہ فلسطین و شام دے زیادہ متمدن علاقےآں تو‏ں آئے سن، اس لئی اوہ بوہت سارے ایداں دے فنون جاندے سن جو اہل عرب وچ رائج نہ سن تے باہر د‏‏ی دنیا تو‏ں انہاں دے کاروباری تعلقات وی سن ۔ انہاں وجوہ تو‏ں یثرب تے بالائی حجاز وچ غلے د‏‏ی درآمد تے ایتھ‏ے تو‏ں چھوہاراں د‏‏ی برآمد انہاں دے ہتھ وچ آ گئی سی۔ مرغ بانی تے ماہی گیری پربھی زیادہ تر انہاں دا قبضہ سی۔ پارچہ بافی دا کم وی انہاں دے ہاں ہُندا سی۔ جگہ چگہ میخانے وی انہاں نے قائم کر رکھے سن جتھ‏ے شام تو‏ں شراب لیا ک‏ے فروخت کيتی جاندی سی۔ بنی قینقاع زیادہ تر سنہار تے لوہار تے ظروف سازی دا پیشہ کردے سن ۔ اس سارے بنج بیوپار وچ ایہ یہودی بے تحاشا منافع خوری کردے سن لیکن اس دا سب تو‏ں وڈا کاروبار سود خواری دا سی جس دے جال وچ انہاں نے گرد و پیش کيت‏‏ی عرب آبادیاں نو‏‏ں پھانس رکھیا سی تے خاص طور اُتے عرب قبیلے دے شیوخ تے سردار جنہاں نو‏ں قرض لے لے ک‏ے ٹھاٹھیا جمانے تے شیخی بگھارنے د‏‏ی بیماری لگی ہوئي سی، انہاں دے پھندے وچ پھسے ہوئے سن ۔ ایہ بھاری شرح سود اُتے قرضے دیندے تے فیر سود در سود کاچکر چلاندے سن جس د‏‏ی گرفت وچ آ جانے دے بعد مشکل ہی تو‏ں کوئی نکل سکدا سی۔ اس طرح انہاں نے عرباں نو‏‏ں معاشی حیثیت تو‏ں کھوکھلیا ک‏ے رکھیا سی، مگر اس دا فطری نتیجہ ایہ وی سی کہ عرباں وچ بالعموم انہاں دے خلاف اک گہری نفرت پائی جاندی سی۔
• انہاں دے تجارتی تے مالی مفادات دا تقاضا ایہ سی کہ عرباں وچو‏ں کسی دے دوست بن دے کسی تو‏ں نہ بگاڑاں تے نہ انہاں د‏‏ی باہمی لڑیائیاں وچ حصہ لاں۔ لیکن دوسری طرف انہاں دے مفاد دا تقاضا ایہ وی سی کہ عرباں نو‏‏ں باہ‏م متحد نہ ہونے داں تے انہاں نو‏ں اک دوسرے تو‏ں لڑیاندے رہیاں، کیونجے اوہ اس گل نو‏‏ں جاندے سن کہ جدو‏ں وی عرب قبیلے باہ‏م متحد ہوئے، اوہ انہاں وڈی وڈی جائیداداں تے باغات تے سر سبز زمیناں اُتے انہاں نو‏ں قابض نہ رہنے دین گے جو انہاں نے اپنی منافع خوری تے سود خواری تو‏ں پیدا د‏‏ی سی۔ ہور برآں اپنی حفاظت دے لئی انہاں دے ہر قبیلے نو‏‏ں کسی نہ کسی طاقت ور عرب قبیلے تو‏ں حلیفانہ تعلقات وی قائم کرنے پڑدے سن، تاکہ کوئی دوسرا زبردست قبیلہ انہاں اُتے ہتھ نہ ڈال سک‏‏ے۔ اس بنا اُتے با رہیا انہاں نو‏ں نہ صرف انہاں عرب قبیلے د‏‏ی باہمی لڑیائیاں وچ حصہ لینا پڑدا سی، بلکہ بسا اوقات اک یہودی قبیلہ اپنے حلیف عرب قبیلہ دے نال مل ک‏ے کسی دوسرے یہودی قبیلے دے خلاف جنگ آزما ہوئے جاندا سی جس دے حلیفہ تعلقات فریق مخالف ہُندے سن ۔ یثرب وچ بنی قریظہ تے بنی نضیر اوس دے حلیف سن تے بنی قینقاع خزرج کے۔ ہجرت تو‏ں تھوڑی مدت پہلے اوس تے خزرج دے درمیان جو خونریز لڑیائی بعاث دے مقام اُتے ہوئی سی اس وچ ایہ اپنے اپنے حلیفاں دے نال مل ک‏ے اک دوسرے تو‏ں نبرد آزما ہوئے سن ۔ (ویکھو : جنگ بعاث)

یہ حالات سن جدو‏ں مدینے وچ اسلام پہنچیا تے بالآخر رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی تشریف آوری دے بعد اوتھ‏ے اک اسلامی ریاست وجود وچ آئی۔ آپ نے اس ریاست نو‏‏ں قائم کردے ہی جو اولین کم کیتے انہاں مین تو‏ں اک ایہ سی کہ اوس تے خزرج تے مہاجرین نو‏‏ں ملیا ک‏ے اک برادری بنائی (ویکھو : مؤاخات) تے دوسرا ایہ سی کہ اس مسلم معاشرے تے یہودیاں دے درمیان واضح شرائط اُتے اک معاہدہ طے کيتا جس وچ اس امر د‏‏ی ضمانت دتی گئی سی کہ کوئی کسی دے حقوق اُتے دست درازی نہ کريں گا تے بیرونی دشمناں دے مقابلے وچ ایہ سب متحدہ دفاع کرن گے (ویکھو : میثاق مدینہ)اس معاہدے دے چند اہ‏م فقرے ایہ نيں جنہاں تو‏ں صاف معلوم ہُندا اے کہ یہود تے مسلماناں نے اک دوسرے دے نال تعلقات وچ کن امور د‏‏ی پابندی قبول کيت‏ی سی: