Diabete

Ël diabete a l'é na maladìa crònica caraterisà da në àut livel ëd glucòsi ant ël sangh (iperglicemìa), causà da un dësrangg ant la produssion o l'usagi ëd l'insulin-a, n'ormon ch'a régola la glicemìa. As distingo doi tip prinsipaj: diabete tipo 1 e diabete tipo 2, con conseguense grave s'a l'é nen controlà.

Ël diabete a l'é conossù già da l'antichità: j'Egissian a lo ciamavo "la maladìa dla pipì motobin". Ant ël sécol I, ël mèdich grech Areta ëd Cappadòcia a l'ha dàit ël nòm "diabetes" (ch'a veul dì "passé travers"). Dël 1921, ij canadèis Frederick Banting e Charles Best a l'han isolà l'insulin-a, salvand milion ëd vite. Ant j'agn 1980, a son ëspantiasse ij glicòmetr për controlé la glicemìa a ca.

1. Diabete tipo 1 (10% dij cas):

• Causa: Dëstrussion autoimun dle célule beta dël pàncreas (cole ch'a produvo l'insulin-a).
• A colpiss dzortut ij cit e ij giovnòt.
• Tratament: Insulin-a inietàbil për la vita.

2. Diabete tipo 2 (90% dij cas):

• Causa: Resistensa a l'insulin-a o produssion insuficienta. Associà a obesità, sedentarietà, e ereditarietà.
• Pì comun ant j'adult, ma a peul colpì ij cit.
• Tratament: Dieta, esercissi, meisin-e (es. Metformina), insulin-a s'a-i é damanca.

3. Diabete gestassionaj:

• As dësvlupa durant la gravidansa e a peul aumenté l'arzigh ëd diabete tipo 2 për la mare.

• Sej ës-ciassà e pipì frequenta.
• Fam ës-ciassà.
• Pèrdita ëd pèis (tipo 1).
• Vision ësbalià.
• Fiachëssa e formicolì ant le man e ij pé.
• Cicatrisassion lenta.

Atension: Ël diabete tipo 2 a peul esse asintomàtich për agn.

• Glicemìa a digiun: ≥ 126 mg/dL (doi test).
• Emoglobina glicà (HbA1c): ≥ 6.5%.
• Test ëd toleransa al glucòsi: Glicemìa ≥ 200 mg/dL doe ore dòp avèj beivù ëd glucòs.

• Diabete tipo 1:
  • Insulin-a (inission o pompa), control ëd la glicemìa 4-6 vire al di.
  • Cont dij carboidrà ant la dieta.

• Diabete tipo 2:
  • Meisin-e: Metformina, sulfoniluree, SGLT2 inibitor.
  • Modìfiche dë stil ëd vita: Dieta equilibrà (pòch sùcher, fibre), esercissi regolar.
  • Insulin-a s'a-i é progression dël mal.

• Cardiovascolar: Infart, ictus, ipertension.
• Neuropatìa: Dolor o pèrdita ëd sensibilità ant le estremità.
• Nefropatìa: Dësrang dij rej.
• Retinopatìa: Pèrdita ëd la vision.
• Pé diabetich: Ulcere ch'a san-o nen, arzigh d'amputassion.

• Contròl dël pèis: Evité l'obesità.
• Dieta san-a: Fruta, verdure, gran antregh, pòch grass saturà.
• Esercissi: Almanch 30 minut al di.
• Screening regolar për chi a l'ha fator d'arzigh (famija con diabete, pression àuta).

(EN) Zaccardi, F. (2016). "The evolution of diabetes treatment". *The Lancet Diabetes & Endocrinology*.