Averoé

Filòsof, siensià e giurista.
Averoé (Abu-Walid Muḥammad ibn-Ahmad ibn-Muḥammad Ibn-Rushd) a l'era nassù a Còrdoba (Spagna) dël 1126. A vnisìa da na famija ilustr e a l'avìa studià drit, medzin-a, filosofìa greca e astronomìa. Mersì a l'apògg d'Ibn Ţufail a l'é intrà a la cort almohadita dël prinsi Yûsuf, avosà për sò agiut al savèj, a Marrakech.

Mersì a Yûsuf, antra 'l 1163 e ël 1184 a l'ha tnù vàire ufissi pùblich për cont dël calif almohad a Sivilia e a Còrdoba e a l'é stàit giùdes e médich ëd cort, tant che chiel as lamentava che ij sò viage për travaj a-j lassavo pòch temp pr'ëstudié, dagià che antratant a scrivìa soe euvre filosòfiche.

Ël sucessor d'Yûsuf, al-Mansûr, a l'ancamin a l'é stàit bin dispòst ant ij sò confront, ma vers ël 1195, miraco për ëd rason polìtiche, Averoé a l'é stàit mandà an esili an ampërzonand-lo a Elisâna, davzin a Còrdoba, soe euvre a son ëstàite condanà e a l'han proibì dë studié soa filosofìa. Pòch anans a soa mòrt a l'é stàit riabilità e acetà a cort. A l'é mòrt a Marrakech dël 1198.

Averoé a l'é arnomà për ij sò vàire coment dzora Aristòtil, ch'a son ëvnùit a conossensa dij latin dòp ël 1230. A disìa che la dutrin-a d'Aristòtil a coincid con la vrità pì àuta e d'Aristòtil a vorìa esse l'antërpret autèntich. Për sòn, ij filòsof ëd l'Età ëd mes, ch'a lo apressiavo fòrt, a lo consideravo ël comentator për ecelensa. Ij sò coment a son ëstàit virà an lenga latin-a dël sécol ch'a fa XIII e a son ëstàit gionzù ant le grande edission an stampa d'Aristòtil dij sécoj XV e XVI, lòn ch'a l'ha giutà lë spantiesse ëd sò pensé.

A nojàutri a son rivane tre tipo ëd comentari: ël Grand coment (apress ël 1180) anté ch'a spiega fras për fras la Metafìsica d'Aristòtil; ël Mojen, andoa as lìmita a dé na spiegassion complessiva dël test ëd l'Organon, ëd la Fìsica e dla Metafìsica; e ël Cit coment o Paràfrasi (1169-1178) andoa a smon un resumé dël test d'Aristòtil, sensa arportelo.
Nen avenda a disposission la Polìtica d'Aristòtil, a l'ha comentà la Repùblica ëd Platon. A-i é gnun comentari an sla Stòria dj'animaj.

Antra ij sò scrit originaj a venta arcordé: La distrussion dla distrussion (na difèisa dla filosofìa da j'atach ch'a l'avìa portaje al-Ghazālī) e An sla sostansa dël mond, ch'a trato dl'union dl'antëlet ativ con l'òm; ij tratà teològich Esposission dij métod ëd dimostrassion ch'a rësguardo ij dògma dla religion e Tratà decisiv e esposission dla convergensa ch'a-i é antra la laj religiosa e la filosofìa. A l'ha ëdcò scrivù na granda euvra médica conossùa an Euròpa con ël nòm ëd Coliget, da l'àrabo al-Kuliyyāt (Lìber dle generalità), dij tratà ëd giurisprudensa, ëd gramàtica e d'astronomìa.

A l'era stàit sospetà d'esse autor dël Tratà dij tre ampostor.

An comentand Aristòtil, Averoé a ven a esse an contrast con le posission teològiche mussulman-e ortodòsse, an manera ancor pì frapanta che Avicënna. An vorend resté fidel sia a j'esigense dl'arserca filosòfica rassional, che chiel a identificava con j'arzultà dl'aristotelism, sia a l'islam, Averoé a l'é stàit ëmnà a afronté ël problema dij raport antra filosofìa e religion: për tant temp a l'é stàit considerà tanme un sostnidor ëd la teorìa dla dobia vrità (l'ansidit averoism), ma an efet costa dutrin-a as treuva nen an soe euvre. Chiel an efet a fortiss ch'a-i é mach na vrità, cola dij filòsof, dagià che costi a veulo sempe dle dimostrassion rigorose. Nopà ij teòlogh as contento ëd rasonament probàbij, ëd tipo dialétich, antant che la pì part dla gent as contenta ëd discors esortativ, retòrich, parèj ëd coj dël Coran. Ëdcò ij filòsof, parèj dij teòlogh e ëd tuti ij fidej, a devo fé ij cont con ël Coran, ma a devo antërpretelo an manerà adatà a soa comprension, visadì an preferend le dimostrassion filosòfiche. Sòn a-j përmet ëd fortì na granda stima për la religion e al midem temp d'arvendiché l'autonomìa dl'arserca filosòfica. Costa posission, ch'a l'avrà grand séghit ant la filosofìa moderna, a finiss për proclamé nen mach l'autonomìa, ma ëdcò la superiorità dla filosofìa an sla teologìa, e a la finitiva ëdcò an sla fé, dagià che a buta la rason filosòfica tanme darié àrbiter ëd l'antërpretassion dij contnù dla fé a livel sientìfich.

Averoé a l'é contra la teorìa d'Avicënna dla creassion o emanassion dël mond da Dé: për chiel ël mond a l'é etern, parèj dla materia pensà tanme pura indeterminassion ch'a conten an ambrion tute le forme. A aceta nen la distinsion avicenian-a d'essensa e esistensa, an giudicand che la composission ëd potensa e at a basta daspërchila a diferensié le creature da Dé, ch'a l'é at pur. A diferensa da l'antërpretassion neo-platònica, arpijà da Avicënna, a fortiss ëdcò che tut a l'ha soa sorgiss da Dé ëd fasson direta, sensa la mediassion dj'anteligense e dj'ànime celeste, ch'a son ëdcò lor creà un-a pr'un-a da Dé. An dzorpì, a arbat a la psicologìa d'Avicënna, stimandla nen conforma a lòn ch'a l'ha mostrà Aristòtil; Averoé a fortiss an efet che sia l'antëlet agent (col ch'a fa le forme anteligìbij) che l'antëlet passiv (col ch'a j'arsèiv) a son ùnich për tuti j'òm, a son dëspartì dai còrp e a coincido con l'anteligensa motris dla sfera ch'a fa des. A-i na ven che mach costa a l'é inmaterial e donca inmortal, antant che ant ij sìngoj òm a-i é gnente dë spititual e as peul nen parlesse d'inmortalità përsonal: lòn ch'a l'é inmortal a l'é mach l'ùnich antëlet, sia ativ che passiv, l'istess për tuta la spece uman-a. Pì an particolar, a riva a fortì che l'antëlet ativ e passiv a son doi moment ëd na sola sostansa separà. La conossensa ëd minca òm a l'é possìbil dagià che le plance (o fantasma) otnùe për mojen dij sens a son rendùe anteligìbij da l'assion ëd l'antëlet separà. Costa spiegassion, pijàita torna da l'averoism latin, a l'é stàita criticà da Tomà d'Aquin an De unitate intellectus contra averroistas.

La teorìa dl'antëlet ùnich che, an coincidend con la dariera dj'anteligense celeste a l'é etern parèj ëd lor, a përmet a Averoé ëd fortì l'eternità dla spece uman-a e l'eternità dla siensa për lòn ch'a rësguarda ij prinsipi prim e ij concet universaj. A l'é nen che costi a son conossù dle vire sì e dle vire nò, ma a son sempe comprèis da l'ùnich antëlet comun a tuti. L'umanità a l'é 'l veìcol soasì andoa la lus dl'antëlet a l'é arvelà e fin ch'a dura l'umanità a-i sarà sempe chèich òm ch'a arseivrà costa lus. An arpijand un paragon aristotélich, Averoé a parla dl'antëlet agent tanme ël sol che an fasend ciàir an sij color (visadì le plance sensìbij) a rend la potensa visiva (visadì l'antëlet passiv) bon-a a arconòssie. Dagià che le plance sensìbij a son rendùe anteligìbij ant ël sìngol òm, as peul disse che la conossensa anteletiva a ancàpita ëdcò an chiel-sì e che donca chiel-sì a partìssipa, bele che mach ëd fasson transitòria, a la conossensa anteletiva. Costa partissipassion a l'é d'àutra part la sola manera dont ël sìngol òm a peul partissipé a l'inmortalità. Le sìngole ànime uman-e a son mortaj e donca a peulo nen dzorvive a la dësblura dël còrp. Eterna e inmortal a l'é la siensa, dont j'òm an soa vita a peulo partissipé ëd fasson transitòria. Parèj a rivava ëdcò a neghé la libertà.

• Averoism.