Przejdź do zawartości

Wikipedystka:Joanna Kośmider/żywienie

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Psychiatria żywieniowa?, Dietetyka psychiatryczno–neurologiczna? Żywieniowe wspomaganie układu nerwowego??? Żywieniowe wspomaganie mózgu??? … … … … (en:Nutritional neuroscience? en:Nutrition and cognition) – leczenie żywieniowe, którego celem jest dietetyczne wspomaganie układu nerwowego, m.in. leczenie chorób mózgu, prowadzących do zaburzeń funkcji poznawczych, zaburzeń emocjonalnych oraz innych zaburzeń i chorób psychicznych i neurologicznych oraz profilaktyka zdrowotna. Dietetyka psychiatryczno–neurologiczna określa zasady odżywiania (dieta w warunkach szpitalnych i domowych), sprzyjającego poprawnemu rozwojowi mózgu i całego układu nerwowego dzieci oraz regeneracji tkanki nerwowej, uszkodzonej wskutek urazu, choroby lub starzenia się[1]. Jest związana z medycyną psychosomatyczną, według której zdrowie człowieka to nie tylko homeostaza w jego organizmie[a], lecz również subiektywny dobrostan człowieka-osoby.

W skład pokarmów szpitalnych, traktowanych jako Food for Special Medical Purpose (FSMP, np. Souvenaid), powinny wchodzić odpowiednie ilości składników odżywczych[2] (macronutrients[3] i micronutrients[4][b]), zapobiegające ogólnemu niedożywieniu[5] oraz wspomagające specjalistyczną terapię neurologiczną lub psychiatryczną[c]. W przypadkach wymagających wspierania procesów poznawczych zalecana jest często dieta wzorowana na kuchni śródziemnomorskiej (badania nie są zakończone)[6][7]. Dotyczy to np. osób z zagrożeniem AD (ang. Alzheimer's disease)[8][9][10][d] .

1
Krewetki na sałatce z ziarnami farro(wł. Gamberetti su insalata di farro)[f]
2
Fibersource HN (Novartis) podawany dojelitowo pod kontrolą lekarza[g]

Układ nerwowy – elementy historii badań

[edytuj | edytuj kod]

Teoretyczne podstawy racjonalnego odżywiania człowieka (zdrowego i chorego) tworzyli od wieków specjaliści w dziedzinie anatomii, histologii, cytologii, fizjologii i in. Istotny wkład wnieśli przedstawiciele innych nauk, tacy jak fizyk Erwin Schrödinger, autor książki Czym jest życie? Fizyczne aspekty żywej komórki lub biochemik Tibor Gánti, twórca koncepcji „chemotonu” – modelu minimalnego systemu (cyklu reakcji chemicznych) spełniającego kryteria życia wszystkich organizmów. Współcześnie rozwija się biologia systemowa i związana z nią medycyna molekularna oraz np. metabolomika, ułatwiająca poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, na jakie szlaki metaboliczne wpłynie uszkodzenie określonego białka (wskutek choroby lub w ramach stosowanej terapii)[23].

Historię badań procesów zachodzących w układzie nerwowym otwierają odkrycia Ramóna y Cajala (Nobel Prize w 1906 roku wspólnie z Camillo Golgim), który udowodnił – stosując znaną od 1873 roku metodę Golgiego – że układ nerwowy składa się z odrębnych komórek (neuronów), a protoplazma sąsiednich neuronów nie miesza się (zob. szczelina synaptyczna)[24]. Zainicjowało to długotrwałą polemikę nt. sposobów przekazywania sygnałów między aksonami i dendrytami, zakończoną ostatecznie odkryciem roli wielu pobudzających i hamujących neuroprzekaźników, takich jak kwas glutaminowy, acetylocholina, noradrenalina, adrenalina, dopamina, serotonina, histamina, kwas γ-aminomasłowy (GABA), glicyna i in. oraz ich receptorów, znajdujących się w błonie neuronów. Naukowcy, zajmujący się tymi problemami w następnych latach, otrzymali kolejne Nagrody Nobla[h].

Wiedza o mózgu człowieka wciąż jest wzbogacana i popularyzowana. Obecnie wiadomo, że mózg – miejsce procesów poznawczych – jest złożony z ok. 100 miliardów neuronów oraz znacznie większej liczby komórek glejowych. Stanowi ok. 2% wagi ludzkiego ciała, a pochłania aż 50% tlenu i 20% glukozy z krwi tętniczej[25][26][27]. Ogromną większość energii pochłania wytwarzanie, gromadzenie i uwalnianie neurotransmiterów, utrzymanie potencjału spoczynkowego oraz wzbudzanie potencjału czynnościowego i przewodzenie impulsów[25]. Nieustannie tworzy i modyfikuje reprezentacje umysłowe nie dysponując zasobami energii – niezbędne substancje odżywcze docierają przez barierę krew-mózg, regulującą ich transport z krwi do płynu mózgowo-rdzeniowego. Transport jest bardzo selektywny – bariera umożliwia np. inaktywację katecholamin (adrenalina, noradrenalina, dopamina), dzięki czemu neurony są chronione przed chwilowymi wzrostami stężenia tych związków, występującymi w osoczu w różnych sytuacjach życiowych (np. wywołujących stres lub strach). Zaburzenia neuropsychiatryczne, występujące w warunkach niedożywienia, bywają związane z niedostatecznymi ilościami dostarczanych przez barierę węglowodanów, tłuszczy, aminokwasów, witamin oraz makro- i mikroelementów[26].

Zgromadzona przez ponad stulecie wiedza o mechanizmie działania poszczególnych neuronów oraz łączących je synaps nie wystarcza do zrozumienia całego złożonego systemu, w którym zachodzą procesy poznawcze. Kontynuowane są badania zjawisk obserwowanych we fragmentach tkanki mózgowej człowieka lub w mniejszych mózgach zwierząt z użyciem metod funkcjonalnego obrazowania aktywności mózgu (MRI i fMRI, spektroskopia rezonansu magnetycznego in vivo i in.). Spektakularnym wynikiem takich badań, wykonanych przez laureatów Nagrody Nobla w dziedzinie fizjologii lub medycyny (John O’Keefe, May-Britt Moser i Edvard Moser, 2014) było odkrycie GPS mózgu (ang. positioning system in the brain) – wyjaśnienie budowy i działania neurobiologicznego systemu orientacji przestrzennej, znajdującego się w obszarze kory śródwęchowej (entorhinal cortex), który jest często uszkadzany we wczesnych fazach choroby Alzheimera[28][29]. Kontynuowane są poszukiwania „komórek pamięci”[30] itp.

Przypuszcza się, że bardzo pomocne przy badaniu etiologii chorób neurologicznych oraz zaburzeń psychicznych już wkrótce okażą się rozpoczęte w końcu XX w. badania konektomów[i], dających m.in. wgląd w charakter zniszczeń, jakie powoduje np. udar mózgu[j]. Nowa technika badań umożliwi bardziej poprawne diagnozy lekarskie i oceny skuteczności rehabilitacji[32][33][k].

1
A
2
B
3
C
4
D
Elementy historii odkryć
A – Podstaw dla zrozumienia działania układu nerwowego dostarczył Santiago Ramón y Cajal, udowadniając istnienie odrębnych neuronów.
B – Niezbędne stało się poznanie budowy neuronu i zasad jego komunikacji z ok. 10 tys. innych. Poznanie mechanizmu działania synaps wymagało wielu spektakularnych odkryć (wyjaśnienie mechanizmu polaryzacji błony komórkowej i powstawania impulsów nerwowych, identyfikacja licznych białek receptorowych i neuroprzekaźników, zbadanie funkcji mitochondriów itp.).
C – Opracowanie nowych metod obrazowania mózgu (np. fMRI) pozwoliło m.in. poznać funkcje poszczególnych obszarów kory mózgu i obserwować zmiany tych obszarów, zachodzące wskutek chorób (np. autyzm schizofreniczny).
D – Rozpoczęto realizację obiecującego programu badawczego, zmierzającego do opracowania kompletnych map sieci połączeń neuronalnych (konektom)[40]). Dotychczasowe wyniki tych badań budzą nadzieje. Oczekiwane jest m.in. wyjaśnienie zjawiska neuroplastyczności mózgu i wykorzystanie tego zjawiska np. w walce z demencją lub skutkami udarów mózgu (np. uszkodzenie kory wzrokowej). Zapobieganie utracie części neurytów w czasie starzenia się lub powstawanie zastępczych połączeń między drogą wzrokową i słuchową (zob. echolokacja u ludzi) wymaga specjalistycznego żywienia (zob. też dieta i suplementy).

Klasyczny opis układu nerwowego – sieci neuronów z pobudliwą elektrycznie błoną, przesyłających impulsy wzdłuż aksonów i dendrytów, a kontaktujących się między sobą w synapsach dzięki neurotransmiterom – jest niepełny. Wymaga zwrócenia uwagi na zewnętrzne środowisko tej sieci. Do niedawna mało uwagi poświęcano funkcjom otaczających neurony komórek glejowych (komunikujących się w inny sposób), które Rudolf Virchow nazywał „nerwowym klejem” (1856), a R. Douglas Fields nazywa „drugim mózgiem” [41] (zob. m.in.: asterocyt, oligodendrocyt, układ glimfatyczny i jego schemat video). „Drugim mózgiem” bywa nazywany również układ trzewny[42][43] (według Arthura Schopenhauera – mózg brzuszny, łac. cerebrum abdominale). Mózg brzuszny proponuje się uznawać za kolejny narząd zmysłu (z milionami receptorów i zakończeń nerwowych) oraz środowisko życia trylionów mikroorganizmów (mikrobiom przewodu pokarmowego). Przekazuje on do mózgowia wielką ilość sygnałów, związanych m.in. ze stanem zdrowia człowieka, jego nastrojem, stanem psychicznym zachowaniem[42][43][44]. Wzrasta również zainteresowanie układem odpornościowym, nazywanym „mózgiem immunologicznym”[45] oraz popularność koncepcji holistycznych[l].

Odżywianie – elementy historii badań

[edytuj | edytuj kod]

Żywność a powstanie Homo sapiens

[edytuj | edytuj kod]
Bywa popularyzowana kontrowersyjna opinia, że dla człowieka współczesnego najbardziej odpowiednia jest dieta ludzi z epoki kamienia[46]

Rodzaj posiłków człowieka pierwotnego oraz interakcje społeczne w czasie zdobywania pokarmu, jego przygotowywania i spożywania (zob. paleolityczny styl życia) prawdopodobnie przyczyniły się w istotnym stopniu do powstania gatunku Homo Sapiens (rozwoju mowy i utworzenia silnych więzi w grupach społecznych)[47][48][46][49][50]. Opinie antropologów wciąż nie są zgodne. Formułowano ścierające się teorie, np. że pierwotni ludzie[49]:

  • byli brutalnymi drapieżnikami (Raymond Dart, 1953), pożerającymi mięso swoich ofiar w miejscu ich upolowania
  • dzielili się zdobytym mięsem ze swoją grupą społeczną, co sprzyjało rozwojowi mowy i więzi społecznych (Glynn Isaac, lata 60. XX w.)
  • używając miotanych kamieni wspólnie polowali, bronili siebie i upolowanej zwierzyny przed silnymi drapieżnikami; wymagało to koordynacji działań łowców (Sherwood Washburn, C.S. Lancaster, 1968); konkurencja wewnątrz grupy w czasie polowań doprowadziła do ukształtowanie się hierarchii społecznej i utrwalenia się monogamii (Owen Lovejoy, 1981)
  • jedli mięso po ugotowaniu, łatwiejsze do rozdrobnienia i strawienia (substancja szara dużych mózgów potrzebuje 20–krotnie więcej energii niż mięśnie; Richard Wrangham)
  • jedli gotowane produkty zawierające węglowodany, np. bulwy, łatwiej dostępne niż mięso (amylaza ślinowa pozwala dostarczać mózgowi wartościowej glukozy)

Poglądy starożytnych lekarzy-filozofów

[edytuj | edytuj kod]
Hipokrates i Galen (Anagni, XII w.)

W starożytności[51][52]:

Anaksagoras (500—450 p.n.e.)
prawdopodobnie założyciel szkoły metodyków, stwierdził, że ludzkie ciało musi zawierać te same elementarne składniki (składniki o tych samych właściwościach), co spożywane pokarmy (Homoeomeria[7])
Hipokrates (400 p.n.e.)
nazywany „ojcem medycyny”, do swoich uczniów mówił m.in. o lekach: „Twoje pożywienie powinno być lekarstwem, a twoje lekarstwo powinno być pożywieniem”; jego myśli o mózgu reprezentuje cytat: „Trzeba wiedzieć, że z mózgu samego płyną nasze przyjemności, radość, śmiech, wesołość, a także nasze smutki, ból, żałość i łzy…”
Galen (ok. 130–200 n.e.)
twierdził, że zdrowie wymaga równowagi między czterema składnikami organizmu: śluzem, czarną żółcią, żółtą żółcią oraz krwią; nawiązywał do tez Hipokratesa opisując typy temperamentów[53]: choleryczny (chole – żółć), sangwiniczny (sanguis – krew), flegmatyczny (phlegma – flegma), melancholiczny (melas chole – czarna żółć); opisał też m.in. dodatni wpływ ćwiczeń fizycznych na rozwój ciała. Jego koncepcje (m.in. wskazówki dotyczące przygotowywania leków; zob. lek galenowy) wywarły wpływ na rozwój nauk medycznych w średniowieczu i odrodzeniu.

XVIII wiek – rewolucja chemiczna

[edytuj | edytuj kod]
Eksperymenty Antoine Lavoisiera
Czym jest oddychanie?
(rys. Marie-Anne Lavoisier)[54][55]

Przełom w kierunku nauk ścisłych, a głównie chemii nastąpił w XVIII w. Szczególnie istotne było wykazanie, że celem oddychania nie jest – jak wcześniej uważano – „ochłodzenie serca” lecz chemiczne reakcje, zachodzące dzięki oddychaniu. Antoine Lavoisier (1743–1794) („ojciec chemii i odżywiania”, który obalił teorię flogistonu), wspólnie z Pierre Simon de Laplace’m, żoną (Marie-Anne Lavoisier) i Claude Louis Bertholletem (1748–1822) wykonał pierwsze kalorymetryczne pomiary ciepła reakcji chemicznych (1780). Wykazał, że w organizmie człowieka składniki pobrane z żywnością wchodzą w reakcje ze składnikiem powietrza, nazwanym oxygenium (tlen), a te reakcje (utlenianie) prowadzą do wydzielania ciepła i wody[53][54][55].

Przełomowe było również odkrycie Bertholleta, dotyczące biologicznej roli azotu (zob. azot – znaczenie biologiczne, obieg azotu w przyrodzie, tabelaryczne zestawienie pierwiastków o znaczeniu biologicznym[53].

Wielkie znaczenie dla rozwijającej się dietetyki miały też spostrzeżenia Jamesa Linda, dotyczące możliwości zapobiegania szkorbutowi, często występującemu wśród członków załóg na okrętach Royal Navy (George Anson, w rejsie z lat 1740–1744, stracił prawie dwie trzecie załogi)[56] Zaobserwowane korzystne skutki stosowania soku z owoców cytrusowych opisał w książce A Treatise on the Scurvy, jednak nie przywiązywał do tych obserwacji dużej wagi (nie udało mu się zagęścić soku bez utraty jego właściwości). Kwas askorbinowy został zidentyfikowany i stał się popularny jako witamina C znacznie później[51] (zob. reklama z roku 1849 (Pfizer), popularyzująca zapobieganie szkorbutowi na statkach dzięki dzięki witaminie C).

Obszar badań w okresie XIX–XX w.

[edytuj | edytuj kod]
Schemat oddychania komórkowego podczas utleniania glukozy

Okres XIX–XX w. charakteryzował się burzliwym rozwojem nauk biologicznych, w tym biologii molekularnej, biochemii, chemii bioorganicznej, diagnostyki laboratoryjnej. Aby zaspokoić potrzeby rosnącej liczby ludzi (w tym mieszkańców zagęszczonych aglomeracji)[m] opracowano też nowe metody uprawy roli (w tym zasady nawożenia; zob. też nawozy mineralne, przełomy w technologii i inżynierii), pozwalające uzyskać coraz większe plony roślin uprawnych, nowoczesne techniki pozyskiwania wartościowych składników, ich przetwarzania, przechowywania i transportu (zob. przemysł spożywczy).

Opracowano zbiory danych, które umożliwiają dietetykom stosować racjonalne zasady planowania posiłków. Dane dotyczą[57]:

– żywności: m.in. skład chemiczny, dostępność dla organizmu, wartość odżywcza, rola składników w procesie metabolizmu)
– organizmu człowieka: m.in. możliwości trawienia i przyswajania składników pożywienia, zapotrzebowanie w różnych stanach i okresach życia, objawy niedoboru i nadmiaru

Liczne poznane składniki żywności podzielono na dwie grupy:

  • składniki odżywcze – makroskładniki i mikroskładniki[n]
  • składniki nieodżywcze – antyodżywcze i szkodliwe oraz substancje dodatkowe (obce)

Makroskładniki odżywcze (ang. macronutrients)

[edytuj | edytuj kod]
Olej pozyskiwany z rzepaku (zob. ekstrakcja), jest drugim po oliwie źródłem kwasu oleinowego (wskazane jest stosowanie uszlachetnionych odmian niskoerukowych)

Do makroskładników odżywczych zalicza się[4][26][58][o]:

Z punktu widzenia funkcji pełnionych w organizmie wyodrębnia się makroskładniki odżywcze:

  • energetyczne
  • budulcowe
  • regulacyjne

Makroskładniki energetyczne to związki o wysokiej wartości energetycznej (np. węglowodany), spożywane w dużych ilościach[p][58]. Po spożyciu pokarmu, strawieniu i wchłonięciu związki o wysokiej energii mogą ją przekazywać innym reagentom, np. umożliwiać przyłączanie grupy fosforanowej do cząsteczki ADP i tworzenie przydatnego metabolicznie ATP – podstawowego źródła energii reakcji chemicznych w organizmach (przykład – schemat procesu glikolizy). Największe ilości energii dostarczają tłuszcze (w przybliżeniu dwukrotnie więcej niż białka i węglowodany), które w organizmie odgrywają też inne ważne role (m.in. transport witamin, budowa błon komórkowych neuronów). Również białka nie są wyłącznie składnikami energetycznymi – pełnią funkcje budulcowe (np. kolagen, elastyna, keratyny) i regulacyjne (enzymy, liczne białka błonowe, np. receptorowe lub transportowe – kanały jonowe, pompa sodowo-potasowa itp.).

Mikroskładniki odżywcze (ang. micronutrients)

[edytuj | edytuj kod]
Ryż, z którego Funk wyodrębnił pierwszą z witamin (B1), jest podstawą wyżywienia 1/3 ludności świata[59]

Na początku XX w. biochemik Kazimierz Funk (1884–1967) wyodrębnił z otrąb ryżowych związek chemiczny przeciwdziałający rozprzestrzenianiu się beri-beri – uzupełniający niedobory, charakterystyczne dla tej choroby. Zaproponował dla niego nazwę „witamina” (vitamine), pochodzącą od (łac. vita – życie i amine – amina. Współcześnie jest znany jako witamina B1 (zob. B1 – rola w organizmie). Funk przewidywał, że wiele innych chorób (pelagra, szkorbut, krzywica) można będzie zahamować w analogiczny sposób, po odkryciu odpowiednich witamin[53]. Przewidywania sprawdziły się – intensywny rozwój biochemii pozwolił stwierdzić, że podobne ważne funkcje pełni wiele związków organicznych (zob. Kategoria:Witaminy) o różnorodnej budowie i właściwościach[q], np. rozpuszczalnych w wodzie lub w tłuszczach. Odkryto ich funkcje w organizmie[26]. Zbadano skutki niedoborów i nadmiaru witamin (awitaminoza, hiperwitaminoza, hipowitaminoza) oraz funkcje innych składników, występujących w pożywieniu człowieka w małych ilościach, w tym znaczenie mikroskładników mineralnych – mikroelementów (jod, żelazo, fluor, bor, kobalt, miedź, chrom, cynk, mangan, molibden, selen[60])[r].

Wieloskładnikowe suplementy diety

[edytuj | edytuj kod]
Współczesne posiłki niekiedy wymagają uzupełnienia składnikami w kapsułkach i tabletkach, a niekiedy zastąpienia mieszaninami podawanymi doustnie, dojelitowo lub pozajelitowo (zob. mieszanka TPN (ang. total parenteral nutrition, całkowite żywienie pozajelitowe)

W naturalnej diecie człowieka znajdowały się zawsze wieloskładnikowe mieszaniny makro- i mikroskładników odżywczych, przy czym ilościowy skład tych mieszanin nieustannie zmieniał się w czasie rozwoju Homo Sapiens i zależał od strefy klimatyczno-roślinnej, struktury biocenoz, czynników kulturowych (np. sztuka kulinarna) itp. Stałym składnikiem pożywienia był błonnik, zawierający składniki z grupy wielocukrów i związki niepolisacharydowe (np. lignina, kutyny). Mimo że błonnik nie ulega działaniu enzymów trawiennych, jest zaliczany do składników odżywczych, ponieważ wspiera działanie flory bakteryjnej jelit (zob. prebiotyk)[61].

Dokładne określenie optymalnych ilości poszczególnych składników w pożywieniu każdego człowieka (zob. racja pokarmowa i zalecane dzienne spożycie) nie jest możliwe, ponieważ indywidualne zapotrzebowanie jest zależne od wielu czynników, np. od wieku, stanu zdrowia, form aktywności itp. (informacje o zapotrzebowaniu energetycznym w różnych dyscyplinach sportu są znacznie łatwiej dostępne od analogicznych danych, dotyczących np. pracowników naukowych). Badania zmierzające do ustalenia norm żywienia (m.in. do opracowania składu i zaleceń stosowania różnych nutraceutyków i suplementów diety) są trudne. Wymagają długotrwałej obserwacji licznych grup osób badanych (w tym grup eksperymentalnych i kontrolnych) i wnioskowania na podstawie analizy statystycznej.

Dieta a układ nerwowy człowieka (kierunki i metodyka badań; przykłady interwencji klinicznych)

[edytuj | edytuj kod]

Oczywiste potwierdzenie, że przyczyną dysfunkcji układu nerwowego może być brak określonych składników w diecie, uzyskano poszukując sposobów walki ze szkorbutem,beri-beri lub pelagrą – zaburzenia psychiczne należały do ich objawów, a przyczynami były niedobory związków, nazwanych później witaminą C, B1 i B3. W XX wieku poszukiwaniami kolejnych dowodów zależności stan psychicznego i sprawności intelektualnej od rodzaju diety zajmowali się liczni lekarze, biolodzy i chemicy. Wiele uwagi poświęcił tej sprawie m.in. chemik Linus Pauling (laureat dwóch Nagród Nobla, 1954 i 1962), autor publikacji nt. Orthomolecular psychiatry. Varying the concentrations of substances normally present in the human body may control mental disease[62][26][s].

Idea Paulinga zainteresowała wielu lekarzy i naukowców, jednak „en:Orthomolecular psychiatry” – część en:Orthomolecular medicine – jest wciąż zaliczana do metod medycyny niekonwencjonalnej (alternatywnej). Sprzeciwiają się temu przedstawiciele ośrodków naukowych, w których prowadzone są rzetelne badania korelacji między składem posiłków a stanem zdrowia ludzi, opisywanym z uwzględnieniem przebiegu procesów poznawczych i samopoczucia (zob. dobrostan subiektywny; personal wellbeing)[t].

„Orthomolecular psychiatry” i kontrowersje

[edytuj | edytuj kod]
Andrew Saul, Orthomolecular.org, history
The International Society for Orthomolecular Medicine, Journal of Orthomolecular Medicine,
Stephen Barrett, M.D., Orthomolecular Therapy (Quackwatch)

W drugiej połowie XX wieku ukazały się m.in. książki:

  • Carl C. Pfeiffer, Mental and Elemental Nutrients: A Physician's Guide to Nutrition and Health Care, 1976[66]
  • Carl C. Pfeiffer, Zinc and Other Micro-Nutrients, 1978[67]
  • Abram Hoffer, Nutrients to age without senility (Pivot original health book), 1980[68]
  • Eric R. Braverman, Carl C. Pfeiffer, The Healing Nutrients Within: Facts, Findings and New Research on Amino Acids, 1987[69]
  • Carl C. Pfeiffer, Nutrition and Mental Illness: An Orthomolecular Approach to Balancing Body Chemistry, 1988[70]
  • Abram Hoffer, Vitamin B-3 and Schizophrenia: Discovery, Recovery, Controversy, 1998[71]
  • Abram Hoffer, Orthomolecular Treatment for Schizophrenia, 1999[72]

„Nutritional medicine as mainstream in psychiatry”?

[edytuj | edytuj kod]

W tym okresie ukazały się również m.in. przeglądowe artykuły M. Millera pt. Diet and psychological health (1996)[16] i Diet and psychological health: a case study (1998)[73]. Autor przytoczył opisy licznych klinicznych przypadków, potwierdzających korzystny wpływ prawidłowej diety na zdrowie psychiczne, stwierdził jednak, że wyniki te nie są powszechnie akceptowane i nie są wykorzystywane jako metoda leczenia – droga do zdrowia psychicznego[16][73]. Po ok. 20 latach M.S.V.K. Raju[u] opublikował wyniki kolejnego obszernego przeglądu specjalistycznego piśmiennictwa. Pracę zakończył wnioskiem, że psychiatria żywieniowa może stać się czymś więcej, niż dostarczaniem składników, niezbędnych dla zachowania równowagi biochemicznej w organizmie (w tym w mózgu). Pacjent znajdujący się pod opieką psychiatry może otrzymywać pakiet, wywołujący pozytywne emocje (przez eony pojawiające się w czasie jedzenia), co może ułatwić odnowienie humanitarnej natury medycyny (przeciwdziałanie narastającej medykalizacji)[26].

W latach 2015–2017 w cenionych czasopismach specjalistycznych ukazały się artykuły o wymownych tytułach Nutritional medicine as mainstream in psychiatry[75] („The Lancet Psychiatry” 2015) i Nutritional Psychiatry. Where to Next?[76]. Pierwszy z wymienionych artykułów jego autorzy[v] zakończyli w imieniu The International Society for Nutritional Psychiatry Research apelem o uznanie medycyny żywieniowej (wspieranej badaniami, edukacją, polityką i promocją zdrowia) za główny element praktyki psychiatrycznej. Podkreślili, że paradygmat IMH (Integrative Mental Health)[77] szybko przekształca konwencjonalne rozumienie „choroby psychicznej” (zob. zaburzenia psychiczne) i ma znaczące pozytywne implikacje dla codziennej praktyki opieki zdrowotnej. Utworzone stowarzyszenie (ISNPR) m.in. organizuje międzynarodowe specjalistyczne konferencje naukowe (Amsterdam 2016, Bethesda 2017)[78]. Na stronie internetowej ISNPR znajduje się wykaz specjalistycznych artykułów, opublikowanych w uznanych czasopismach naukowych. Przegląd tytułów pozwala stwierdzić, że środowisko związane z ISNPR z największą uwagą analizuje możliwości przeciwdziałania zaburzeniom psychiatrycznym poprzez kontrolę dawek kwasów ω-3, występujących m.in. w tłuszczach spożywczych (zob. np. olej z łososia)[79][w]

Behawioralne aspekty diety i aktywności fizycznej są tematami artykułów publikowanych w International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity (IJBNPA, IF 4.396, open access, ISSN 1479-5868). IJBNPA wyznacza priorytety badań kontrolnych (RCT)[80], publikuje wyniki badań (część z metaanalizami), systematyczne przeglądy i raporty z obserwacji [8]. Wyniki badań skuteczności preparatów żywieniowych są publikowane również w innych czasopismach (np: wyniki badań preparatu Souvenaid, opublikowane w czasopismach Alzheimer's & Dementia[81] i J Nutr Health Aging[82], badań korelacji między poziomem witaminy D3 i dobrostanem psychicznym[83] wielu innych).

Popularyzacja zagadnień psychiatrii żywieniowej

[edytuj | edytuj kod]

Specjaliści w dziedzinie psychiatrii żywieniowej popularyzują tematykę w takich książkach, jak:

  • Emeran Mayer, Twój drugi mózg. Komunikacja umysł–jelita[42]
  • Julia Enders, Historia wewnętrzna. Jelita – najbardziej fascynujący organ naszego ciała[84]

W Internecie są dostępne poradniki: o różnej wiarygodności (np. „Przez żołądek do mózgu? Oto produkty, które zadbają o Twoją głowę, Jedzenie, które odnawia naszą pamięć. 8 wartościowych produktów”[15]). Takie poradniki często nie są oparte na wynikach rzetelnych badań naukowych, wykonanych z udziałem grup o niezbędnej liczebności i z zachowaniem innych wymagań poprawnego wnioskowania, takich jak np. ..................... wyniki badań działania witamin ...? omega-3 ...?, mieszaninySouvenaid[81][82] i in. (oryginalne wyniki statystycznych testów skuteczności postępowania medycznego nie są zrozumiałe dla przeciętnego czytelnika).

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Homeostaza organizmu – stan stacjonarny, w którym poprawnie przebiegają procesy życiowe (ruch, oddychanie, odżywianie i wydalanie, wzrost, rozmnażanie, reakcje na bodźce sensoryczne). Osiągnięcie tak rozumianej homeostazy nie oznacza zdrowia.
    Zgodnie z definicją WHO celem leczenia jest osiągnięcie stanu, w którym spełnione są wszystkie wyznaczniki zdrowia, obejmujące problemy ciała (soma) i ducha (psyche; zob. też: dualizm psychofizyczny, dualizm w religii): zdrowie fizyczne, psychiczne (emocjonalne i umysłowe), społeczne i duchowe. W przypadkach leczenia chorób neurologicznych i zaburzeń psychicznych szczególnie dużą wagę ma troska o układ nerwowy pacjenta.
  2. ↑ Pojęć macronutrients i micronutrients nie należy mylić z pojęciami makro- i mikroelementy, w których „element” oznacza pierwiastek chemiczny.
  3. ↑ Np. psychofarmakoterapia – podawanie leków psychotropowych, np. Prozac, Alprazolam, Sertralina, Citalopram i in.
  4. ↑ Poza odpowiednią dietą zalecana jest – zgodnie z zasadami współczesnej medycyny psychosomatycznej i definicją zdrowia – troska o zdrowy styl życia, np. jogging, fitness, taniec[11][12], kontakty z grupą społeczną, uczenie się[9][10][13], powodujące zmiany w mózgu wyjaśniane zjawiskiem neuroplastyczności[14]); zobacz też: choroba Alzheimera – prewencja, neuropsychologia jako gałąź neuroscience, well-being a style starzenia się i in.
  5. ↑ Owoce morza mogą wywoływać reakcje alergiczne[16] (zob. alergia pokarmowa, alergeny pokarmowe).
  6. ↑ Popularne w kuchni śródziemnomorskiej[8][9][15] owoce morza są źródłem wartościowych składników odżywczych[e], m.in. witamin z grupy B i kwasów ω-3[17]. Stosowane oleje roślinne oraz nasiona, m.in. farro (pszenica spokrewniona z samopszą i orkiszem)[18], również zawierają ω-3, o korzystnym działaniu neuropsychologicznym[19][20].
  7. ↑ Preparaty do leczenia żywieniowego bywają podawane doustnie, dojelitowo lub pozajeliowo, zależnie m.in. od rodzaju choroby i stanu chorego. Kliniczne badania skuteczności żywieniowego wspomagania nie są zakończone (wyniki bywają mało przekonujące)[21][22]
  8. ↑ Nagrodę Nobla otrzymali m.in.: Charles Sherrington i Edgar Douglas Adrian (1932), Otto Loewi i Henry Hallett Dale (1936), Julius Axelrod, Bernard Katz i Ulf von Euler (1970), Richard Axel i Linda B. Buck (2004), Robert Lefkowitz i Brian Kobilka (2012).
  9. ↑ ang. connectome – mapa połączeń między neuronami, tworzona z użyciem MRI.
  10. ↑ Konektom może ulegać zmianom z wielu różnych powodów (zob. neuroplastyczność, synestezja). Trening niewidomych w echolokacji powoduje np., że słuchowe wrażenia zmysłowe są kierowane do kory wzrokowej (nie jest to postrzeganie pozazmysłowe, a zastąpienie narządu wzroku narządem słuchu, który zaczyna odgrywać dodatkową funkcję). Dzięki temu niewidomy podróżnik i pisarz James Holman mógł napisać m.in.: „Czy jest ktokolwiek, kto naprawdę myśli, że brak wzroku ograniczył w jakiś sposób moją przyjemność. Naprawdę bardzo współczuję umysłowej ciasnoty osobie, która popełniłaby taki błąd”. Holman – jak wszyscy ludzie – interpretował odbierane sygnały zmysłowe wzbogacając je własnymi wyobrażeniami[31].
  11. ↑ Efektem intensywnych badań w tej dziedzinie neuronauki są bardzo liczne specjalistyczne publikacje, np. dotyczące określonych zaburzeń psychicznych (np. schizofrenia[34]). Współrealizatorem Human Connectome Project[32] jest Sebastian Seung[35], zainteresowany głównie zmysłem wzroku (profesor of computational neuroscience w Massachusetts Institute of Technology, pracownik naukowy w Howard Hughes Medical Institute i Neuroscience Institute w Princeton University), popularyzator tego projektu (m.in. autor książki Connectome. How the brain’s Wiring Makes Us Who We Are[33] i wykładowca TED[36]). W ostatnich latach ukazało się wiele innych publikacji, m.in. artykuł The connectomics of brain disorders Alexa Fornito i wsp. (2015)[37] lub Connectomics and other novel methods for examining neural systems Richarda Wurtmana (2017)[38], zainteresowanego m.in. problemami diety chorych na AD[39].
  12. ↑ Od pojęcia holizm (od gr. holos – całość) pochodzi nazwa medycyna holistyczna. Zgodnie z jej zasadami pacjent jest całością, której nie można sprowadzić do „sumy składników”. Tak rozumiana medycyna bywa błędnie utożsamiana z medycyną niekonwencjonalną.
  13. ↑ Liczba ludności w okresie 1820–1999 zwiększyła się od ok. 1 do 6 mld, co budziło zagrożenie światową klęską głodu (zob. Thomas Malthus, statyczna teoria zasobów, Klub Rzymski i Granice Wzrostu). Przewidywalny był wzrost liczby ludzi niedożywionych, potrzebujących wsparcia (zob. marazm, kwashiorkor). Choroby mające związek z niewłaściwym odżywianiem były na świecie w 2005 roku przyczyną 61% zgonów. Rozwiązywanie naukowych problemów żywnościowych, zaczęło nabierać charakteru politycznego[53].
  14. ↑ Pojęć „makroskładniki odżywcze” i „mikroskładniki odżywcze” nie należy mylić z pojęciami makroelementy i mikroelementy.
  15. ↑ W różnych źródłach przytaczane są różne zasady klasyfikacji. Na stronie internetowej USDA (Departament Rolnictwa Stanów Zjednoczonych) wyodrębniono cztery grupy makroskładników odżywczych www.nal.usda.gov:
    • węglowodany [1]
    • białka i aminokwasy [2]
    • tłuszcze i cholesterol [3]
    • błonnik [4]
    • woda.
  16. ↑ Oba warunki są spełniane równocześnie. Woda musi być spożywana w dużych ilościach, jednak nie ma wysokiej wartości kalorycznej; wartość wysoką ma alkohol etylowy, który nie jest uznawany za makroskładnik odżywczy, ponieważ nie musi być spożywany w celu zaspokojenia potrzeb energetycznych.
  17. ↑ Nie sprawdziło się przypuszczenie Funka, że inne odkryte witaminy również będą aminami.
  18. ↑ Linki zewnętrzne do baz aktualnych danych:
  19. ↑ Wkład Paulinga w wiedzę z dziedziny psychiatrii jest oceniany w szerszym kontekście, na tle jego starań o porządek światowy. W 1960 roku wygłosił m.in. wykład pt. „The Molecular Theory of Civilization”, w którym chemiczna metafora „molekularna” odnosi się do potrzebnej „mutacji” – takiej zmiany kierunku ewolucji (zob. ewolucja molekularna) rodzaju ludzkiego (globalnego organizmu), aby nie prowadziła do obłędu (insanity), lecz do sanity – racjonalności i zdrowia umysłu[63](“we must now achieve the mutation that will bring sanity to this great organism, the organism that is mankind.”).
  20. ↑ Typową procedurę zastosowano np. w czasie weryfikacji hipotezy statystycznej dot. skuteczności kwasów ω-3 w przypadkach leczenia depresji. Grupie eksperymentalnej (8 osób) były podawane kapsułki z olejem rybim (zawierającym kwasy ω-3) a grupie kontrolnej (7 osób) – kapsułki z olejem kokosowym nie zawierającym tych kwasów (ampułkom placebo nadano smak i zapach oleju rybiego). Przed i po 12-tygodniowej interwencji dietetycznej (w kontrolowanych warunkach) oceniono poziom depresji uczestników badań z użyciem skali MADRS[64][65]. Stwierdzono potrzebę kontynuacji badań z większą liczbą uczestników (zapewnienie reprezentatywności)[64].
  21. ↑ M.S.V.K. Raju – przewodniczący Indian Psychiatric Society[5][74], President SAARC Psychiatric Federation, President Elect Association of Industrial Psychiatry of India, Consultant in Psychiatry, Prashanti Clinic, Mohammadwadi, Pune[26].
  22. ↑ Autorzy artykułu Nutritional medicine as mainstream in psychiatry („The Lancet Psychiatry” 2015)[75]:
    Dr Jerome Sarris, Alan C Logan, BA, Tasnime N Akbaraly, PhD, G Paul Amminger, MD, Vicent Balanzá-Martínez, MD, Marlene P Freeman, MD, Joseph Hibbeln, MD, Yutaka Matsuoka, MD, David Mischoulon, MD, Tetsuya Mizoue, MD, Akiko Nanri, MD, Daisuke Nishi, MD, Drew Ramsey, MD, Julia J Rucklidge, PhD, Kuan-Pin Su, MD, Felice N Jacka, PhD, Almudena Sanchez-Villegas, PhD, Andrew Scholey, PhD.
  23. ↑ Wykaz publikacji z linkami do wersji oryginalnych; Open Access)[79]:
    – A randomized placebo-controlled trial of an omega-3 fatty acid and vitamins E+C in schizophrenia; Transl Psychiatry 2013
    – Dietary Patterns and Depressive Symptoms over Time: Examining the Relationships with Socioeconomic Position, Health Behaviours and Cardiovascular Risk; PLOS 2014
    – Fermented foods, microbiota, and mental health:ancient practice meets nutritional psychiatry; JPA 2014
    – Vitamin-mineral treatment of attention-deficit hyperactivity disorder in adults: double-blind randomised placebo-controlled trial; BJPsych 2014
    – Moving Towards a Population Health Approach to the Common Mental Disorders; BMC Med 2012
    – Dietary patterns and suicide in Japanese adults: health center-based prospective study; BJPsych 2013
    – Fish Oil for Attenuating Posttraumatic Stress Disorder Symptoms among Rescue Workers after the Great East Japan Earthquake: A Randomized Controlled Trial; PsychPsychosom 2012
    – Dietary patterns and depressive symptoms among Japanese men and women; EJCNutr 2010
    – Green tea and coffee consumption is inversely associated with depressive symptoms in a Japanese working population; PublHealthNutr 2014
    – PTSD and the attenuating effects of fish oils: Results of supplementation after the 2011 Great East Japan Earthquake; New Insights into Anxiety Disorders 2013
    – Are omega-3 fatty acids anti-depressants or just mood-improving agents? The effect depends upon diagnosis, supplement preparation, and severity of depression; EJCN 2010
    – Long-Chain ω-3 Fatty Acids for Indicated Prevention of Psychotic Disorders; Arch Gen Psychiatry. 2010
    – Maternal and Early Postnatal Nutrition and Mental Health of Offspring by Age 5 Years: A Prospective Cohort Study JAmAc Child&AdolPsyh 2013
    – Depression, diet and exercise MJA 2013
    – Preventative strategies in depression: gathering evidence for risk factors and potential interventions; BJPsych 2012
    – Therapeutic use of omega-3 fatty acids in bipolar disorder; Expert Rev Neurother. 2011
    – Association of Western and Traditional Diets With Depression and Anxiety in Women
    – A prospective study of diet quality and mental health in adolescents
    – The association between habitual diet quality and the common mental disorders in community-dwelling adults: The Hordaland Health Study
    – Dietary selenium and major depression
    – Red Meat Consumption and Mood and Anxiety Disorders
    – The dietary intake of fish, PUFAs and clinical depressive and anxiety disorders in population-based women
    – Diet quality and mental health problems in adolescents from East London: a prospective study
    – The association between fruit and vegetable consumption and mental health disorders: evidence from four waves of a national survey of Canadians
    – Nutrients and the common mental disorders
    – A Randomised Controlled Trial Investigating an Annual High Dose Vitamin D3 and Mental Well-Being: Vital D Study
    – Diet quality in bipolar disorder in a population-based sample of women
    – Diet and depressed mood in adolescents: Results from the Healthy Neighbourhoods study
    – The association between magnesium intake and depression and anxiety in community-dwelling adults: The Hordaland Health Study
    – Diet, exercise, lifestyle modification and complementary medicine for anxiety disorders: A review of current evidence
    – A randomised, controlled trial of a dietary intervention for adults with major depression (the SMILES trial): study protocol
    – Broad-spectrum micronutrient formulas for the treatment psychiatric symptoms: A systematic review
    – Shaken but unstirred? Effects of micronutrients on stress and trauma after an earthquake: RCT evidence comparing formulas and doses
    – Omega-3 polyunsaturated fatty acids for major depressive disorder
    – Phospholipase A2 and cyclo-oxygenase 2 genes influence the risk of interferon-alpha-induced depression by regulating polyunsaturated fatty acids levels
    – Intestinal microbiota, probiotics and mental health: from Metchnikoff to modern advances: Part II – contemporary contextual research
    – Intestinal microbiota, probiotics and mental health: from Metchnikoff to modern advances: Part III – convergence toward clinical trials
    – Clinical implications of lipid peroxidation in acne vulgaris: old wine in new bottles
    – Omega-3 Fatty Acid Supplementation in Adolescents With Borderline Personality Disorder and Ultra-High Risk Criteria
    – for Psychosis: A Post Hoc Subgroup Analysis of a Double-Blind, Randomized Controlled Trial
    – Polyunsaturated fatty acids in emerging psychosis
    – Decreased nervonic acid levels in erythrocyte membranes predict psychosis in help-seeking ultra-high-risk individuals
    – Omega-3 fatty acid supplementation changes intracellular phospholipase A2 activity and membrane fatty acid profiles in individuals at ultra-high risk for psychosis
    – Dietary intake of folate, other B vitamins, and omega-3 polyunsaturated fatty acids in relation to depressive symptoms in Japanese adults
    – Serum pyridoxal concentrations and depressive symptoms among Japanese adults: results from a prospective study
    – Fish consumption and cardiovascular response during mental stress
    – Potential role of brain-derived neurotrophic factor in omega-3 fatty acid supplementation to prevent posttraumatic distress after accidental injury: An open-label pilot study
    – Clearance of fear memory from the hippocampus through neurogenesis by omega-3 fatty acids: A novel preventive strategy for posttraumatic stress disorder?
    – Association between serum 25-hydroxyvitamin D and depressive symptoms in Japanese: analysis by survey season

Notatnik – różne inne źródła (?)

[edytuj | edytuj kod]
  • Frank J. Menolascino, John Y. Donaldson i współautorzy, Orthomolecular therapy: Its history and applicability to psychiatric disorders[85]
Orthomolecular therapy has had much support and much opposition, and yet there remain a number of professionals and parents who continue the quest for its effective application in the amelioration of psychiatric disorders. The popular press has again been the forum for heated debate between those who debunk its possibilities and those who attest to its operative use. Because the parents of mentally retarded and mentally ill children are particularly vulnerable to the raising or dashing of their hopes against claims being made either way, this paper provides an overview and history of orthomolecular therapy, its application to both mental illness and mental retardation, as well as toxicity considerations relative to megavitamin treatment, in the hope that such information will provide mental health professionals with concise an swers to the challenging questions currently being asked by their patients.
  • Mark Zell, Oliver Grundmann, An Orthomolecular Approach to the Prevention and Treatment of Psychiatric Disorders (2012)[86]
Orthomolecular medicine is based on the use of endogenous and naturally occurring substances to supplement deficiencies in vitamins, minerals, and other essential substances in the human body. Although the medical community has long regarded it as a nonscientific approach to healing, scientific and clinical evidence is emerging for the supplemental use of orthomolecular medicine in the treatment of schizophrenia, depression, bipolar disorder, generalized anxiety disorder, and attention deficit hyperactivity disorder. Psychiatrists currently treat these common psychiatric disorders using a wide range of pharmacological approaches that often have significant side effects, resulting in patients' noncompliance. With newly gained knowledge about the neurophysiology and neuropathophysiology of psychiatric disorders, researchers now can link potential mechanisms for both pharmacological and orthomolecular treatments to physiological processes. In many cases, the use of orthomolecular supplements may provide a feasible addition to conventional drug therapy.
  • Lakhan SE, Vieira KF, Nutritional therapies for mental disorders, Nutr J. 2008[87]
According to the Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 4 out of the 10 leading causes of disability in the US and other developed countries are mental disorders. Major depression, bipolar disorder, schizophrenia, and obsessive compulsive disorder (OCD) are among the most common mental disorders that currently plague numerous countries and have varying incidence rates from 26 percent in America to 4 percent in China. Though some of this difference may be attributable to the manner in which individual healthcare providers diagnose mental disorders, this noticeable distribution can be also explained by studies which show that a lack of certain dietary nutrients contribute to the development of mental disorders. Notably, essential vitamins, minerals, and omega-3 fatty acids are often deficient in the general population in America and other developed countries; and are exceptionally deficient in patients suffering from mental disorders. Studies have shown that daily supplements of vital nutrients often effectively reduce patients' symptoms. Supplements that contain amino acids also reduce symptoms, because they are converted to neurotransmitters that alleviate depression and other mental disorders. Based on emerging scientific evidence, this form of nutritional supplement treatment may be appropriate for controlling major depression, bipolar disorder, schizophrenia and anxiety disorders, eating disorders, attention deficit disorder/attention deficit hyperactivity disorder (ADD/ADHD), addiction, and autism. The aim of this manuscript is to emphasize which dietary supplements can aid the treatment of the four most common mental disorders currently affecting America and other developed countries: major depression, bipolar disorder, schizophrenia, and obsessive compulsive disorder (OCD). Most antidepressants and other prescription drugs cause severe side effects, which usually discourage patients from taking their medications. Such noncompliant patients who have mental disorders are at a higher risk for committing suicide or being institutionalized. One way for psychiatrists to overcome this noncompliance is to educate themselves about alternative or complementary nutritional treatments. Although in the cases of certain nutrients, further research needs to be done to determine the best recommended doses of most nutritional supplements, psychiatrists can recommend doses of dietary supplements based on previous and current efficacious studies and then adjust the doses based on the results obtained
  • Fibromialgia – Intravenous Micronutrient Therapy (Myers' Cocktail) for Fibromyalgia: A Placebo-Controlled Pilot Study (The study locations were an academic research center, teaching hospital, and affiliated Integrative Medicine Center in Derby, CT.)[88]
This first controlled pilot study established the safety and feasibility of treating FMS with IVMT. Most subjects experienced relief as compared to baseline, but no statistically significant differences were seen between IVMT and placebo. The efficacy of IVMT for fibromyalgia, relative to placebo, is as yet uncertain.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Marta K. Zamroziewicz, Aron K. Barbey. Nutritional Cognitive Neuroscience: Innovations for Healthy Brain Aging. „The Frontiers in Neuroscience”, 2016 Jun 6. Frontiers Media SA. DOI: 10.3389/fnins.2016.00240. (ang.). 
  2. ↑ T.S. Rao, M.R. Asha, B.N. Ramesh, K.S. Rao. Understanding nutrition, depression and mental illnesses. „Indian J Psychiatry”, s. 77–82, 2008 Apr-Jun. DOI: 10.4103/0019-5545.42391. (ang.). 
  3. ↑ J.M. Bourre. Effects of nutrients (in food) on the structure and function of the nervous system: update on dietary requirements for brain. Part 1 : micronutrients. „J Nutr Health Aging”, s. 377-385, 2006 Sep-Oct. (ang.). 
  4. ↑ a b J.M. Bourre. Effects of nutrients (in food) on the structure and function of the nervous system: update on dietary requirements for brain. Part 2 : macronutrients. „J Nutr Health Aging”, s. 386-399, 2006 Sep-Oct. (ang.). 
  5. ↑ Redakcja: Neurologia: żywienie może być lekiem. [w:] Gazeta Lekarska [on-line]. Naczelna Rada Lekarska, 14 maja 2015. [dostęp 2017-09-18].
  6. ↑ Search results for: 'Mediterranean diet and developing cognitive disorders' Items: 1 to 856. [w:] PubMed [on-line]. National Center for Biotechnology Information, U.S. National Library of Medicine. [dostęp 2017-10-04].
  7. ↑ Lei Wua, Dali Sun. Adherence to Mediterranean diet and risk of developing cognitive disorders: An updated systematic review and meta-analysis of prospective cohort studies. „Scientific Reports”, 2017. ISSN 2045-2322. (ang.). 
  8. ↑ a b Promoting a healthy diet for the WHO Eastern Mediterranean Region: user-friendly guide. World Health Organization. Regional Office for the Eastern Mediterranean, 2012. ISBN 978-92-9021-834-0.
  9. ↑ a b c Stanisław Orzeszyna: Preventing Alzheimer’s 25 Things You Can Do to Prevent Alzheimer’s. [w:] Wellbeing (physical, mental, social) on Retirement; Dobrostan na emeryturze [on-line]. [dostęp 2017-09-18]. (ang.). About Author
  10. ↑ a b Stanisław Orzeszyna: Understanding Alzheimer’s Disease. [w:] Wellbeing (physical, mental, social) on Retirement; Dobrostan na emeryturze [on-line]. [dostęp 2017-09-18]. (ang.). About Author
  11. ↑ Christopher Bergland: Want to Keep Your Brain Youthful? You Should Be Dancing. [w:] Want to Keep Your Brain Youthful? You Should Be Dancing [on-line]. sierpień 2017. [dostęp 2017-10-02]. (ang.).
  12. ↑ Young Sik Lee, Ji Hyun Son, Jeong Ha Park, Sun Mi Kim, Baik Seok Kee, Doug Hyun Han. The effects of sport dance on brain connectivity and body intelligence. „Journal of Cognitive Psychology”. 28 (5), s. 611-617, kwiecień 2016. ISSN 1095-5623. (ang.). 
  13. ↑ Cristy Phillips. Lifestyle Modulators of Neuroplasticity: How Physical Activity, Mental Engagement, and Diet Promote Cognitive Health during Aging. „Neural Plasticity”, 2017 Jun 12. Hindawi Publishing Corporation. DOI: 10.1155/2017/3589271. ISSN 1687-5443. (ang.). 
  14. ↑ Robert J Zatorre, R. Douglas Fields, Heidi Johansen-Berg. Plasticity in gray and white: neuroimaging changes in brain structure during learning. „Nature Neuroscience”. 15 (4), s. 528–536, April 2012. Nature America. ISSN 1546-1726. (ang.). 
  15. ↑ a b Redakcja. Jedzenie, które odnawia naszą pamięć. 8 wartościowych produktów. „Polityka.pl > galerie”. POLITYKA Sp. z o.o. S.K.A.. 
  16. ↑ a b c M. Miller. Diet and psychological health. „Altern Ther Health Med.”, s. 40–48, 1996 Sep. (ang.).  (Alternative Therapies in Health and Medicine )
  17. ↑ J.M. Bourre. Dietary omega-3 Fatty acids and psychiatry: mood, behaviour, stress, depression, dementia and aging. „J Nutr Health Aging”, s. 31-38, 2005. 
  18. ↑ Insalata di farro, czyli sałatka na poniedziałek z płaskurką. [w:] Bea w kuchni; Toskania 2013 – cz.2 [on-line]. 2013–07–15. [dostęp 2017-09-20].
  19. ↑ Graham Mazereeuw, Krista L. Lanctôt, Sarah A. Chau, Walter Swardfager i inni. Effects of omega-3 fatty acids on cognitive performance: a meta-analysis. „Neurobiology of Aging”. 33 (7), 2012-01-01. DOI: 10.1016/j.neurobiolaging.2011.12.014. [dostęp 2015-09-21]. 
  20. ↑ Alan C. Logan. Omega-3 fatty acids and major depression: A primer for the mental health professional. „Lipids in Health and Disease”. 3 (1), s. 25, 2004-11-09. DOI: 10.1186/1476-511X-3-25. ISSN 1476-511X. PMID: 15535884. PMCID: PMC533861. [dostęp 2015-09-21]. (ang.). 
  21. ↑ J. Feinberg, E.E. Nielsen, S.K. Korang, Engell K. Halberg i inni. Nutrition support in hospitalised adults at nutritional risk. „Cochrane Database Syst Rev.”, 2017 May 19. DOI: 10.1002/14651858.CD011598.pub2. (ang.). 
  22. ↑ R.L. Koretz, A. Avenell, T.O. Lipman. Nutritional support for liver disease. „Cochrane Database Syst Rev”, May 2012. DOI: 10.1002/14651858.CD008344.pub2. (ang.). 
  23. ↑ Leroy Hood, James R. Heath, Michael E. Phelps, Biaoyang Lin. Systems Biology and New Technologies Enable Predictive and Preventative Medicine. „Science”. 306 (5696), s. 640–643, 2004-10-22. 
  24. ↑ Santiago Ramón y Cajal: The structure and connexions of neurons. [w:] Nobel Lecture [on-line]. nobelprize.org, December 12, 1906. s. 220-253. [dostęp 2017-09-21]. (ang.).
  25. ↑ a b Marta Żylicz. Co nas napędza?. „Wiedza i Życie”, 2011 (www.wiz.pl 2012-09-26). Prószyński Media. 
  26. ↑ a b c d e f g M.S.V.K. Raju. Medical nutrition in mental health and disorders. „Indian Journal of Psychiatry”. 59 (2), s. 143–148, 2017 Apr-Jun. (ang.). 
  27. ↑ P.J. Magistretti, I. Allaman. A cellular perspective on brain energy metabolism and functional imaging, 3. Energy-Consuming Processes in the Brain. „Neuron”, s. 883-901, 2015 May 20. DOI: 10.1016/j.neuron.2015.03.035. (ang.). 
  28. ↑ The Nobel Prize in Physiology or Medicine 2014. Nobelprize.org. Nobel Media AB, 2014. [dostęp 2015-05-09]. (ang.).
  29. ↑ Margit Kossobudzka, Nasz mózg na własny system GPS, Wyborcza 06.08.2013 15:52
  30. ↑ Rodrigo Quian Quiroga, Itzhak Fried, Christof Koch. Komórki pamięci. „Świat Nauki”, 2013-02-19. Wydawnictwo Prószyński Media Sp. z o.o.. ISSN 0867-6380. (pol.). 
  31. ↑ „Okablowanie i zmiany w instalacji” i „Jak przeżyć uraz mózgu”. W: Sam Kean: Dziwne przypadki ludzkiego mózgu. Historie szaleństw i powrotów do zdrowia z neurochirurgami w roli głównej. Łódź: Wydawnictwo JK (Aha, Feeria), 2017, s. 91–121, 123–157. ISBN 978-83-722-9668-9.
  32. ↑ a b The Human Connectome Project. [w:] NIH Blueprint for Neuroscience Research [on-line]. NIH...Turning Discovery Into Health. [dostęp 2017-09-21].
  33. ↑ a b Sebastian Seung (Professor of Computational Neuroscience w MIT Investigator w Howard Hughes Medical Institute): Connectome. How the brain’s Wiring Makes Us Who We Are. [w:] Strona internetowa; promocja książki [on-line]. Sebastian Seung, 2011. [dostęp 2017-09-21]. (ang.).
  34. ↑ Wyniki wyszukiwania dla „connectome schizophrenia“ (1–122). [w:] PubMed [on-line]. US National Library of Medicine National Institutes of Health. [dostęp 2017-09-21].
  35. ↑ H. Sebastian Seung. [w:] Strona internetowa Princeton Neuroscience Institute > People > Faculty [on-line]. princeton.edu. [dostęp 2017-09-21]. (ang.).
  36. ↑ Sebastian Seung; Polish translation by Bartlomiej Chomanski; Reviewed by Kinga Garnette-Skorupska.: Mój konektom to ja. [w:] Wykład w TED [on-line]. TED (konferencja). [dostęp 2017-09-21].
  37. ↑ Alex Fornito, Andrew Zalesky, Michael Breakspear. The connectomics of brain disorders. „Nature Reviews Neuroscience”, s. 59–172, 2015, online 20 February 2015. Nature Publishing Group. DOI: 10.1038/nrn3901. ISSN 1471-003X. (ang.). 
  38. ↑ Richard J. Wurtman. Connectomics and other novel methods for examining neural systems. „Metabolism Clinical and Experimental”. 69 (Supplement), s. S13–S15, April 2017. ISSN 0026-0495. (ang.). 
  39. ↑ Philip Scheltens i inni, Efficacy of a medical food in mild Alzheimer's disease: A randomized, controlled trial, „Alzheimer's & Dementia: The Journal of the Alzheimer's Association”, 6 (1), 2010, s. 1–10.e1, DOI: 10.1016/j.jalz.2009.10.003, ISSN 1552-5279, PMID: 20129316.
  40. ↑ Xavier Gigandet, Patric Hagmann, Maciej Kurant, Leila Cammoun, Reto Meuli, Jean-Philippe Thiran, Olaf Sporns, Editor. Estimating the Confidence Level of White Matter Connections Obtained with MRI Tractography. „PLOS ONE”, 2008 Dec 23. DOI: 10.1371/journal.pone.0004006. (ang.). [6]
  41. ↑ R. Douglas Fields (tłumaczenie: Katarzyna Dzięcioł). [w:] www.proszynski.pl [on-line]. [dostęp 2013-12-26]. (pol.). (Drugi mózg. Rewolucja w nauce i medycynie, ISBN 978-83-7648-649-9, wyd. 15.03.2011)
  42. ↑ a b c Emeran Mayer, przekład: DariuszRossowski: Twój drugi mózg. Komunikacja umysł–jelita. Łódź: Wydawnictwo JK (oryg. Feeria Science), 2017-05-24. ISBN 978-83-7229-644-3.
  43. ↑ a b Emeran Mayer (informacje bibliograficzne): Twój drugi mózg. 2017.
  44. ↑ Leo Galland. The Gut Microbiome and the Brain. „J Med Food”, s. 1261–1272, 2014 Dec 1. DOI: 10.1089/jmf.2014.7000. (ang.). 
  45. ↑ Źródło: Amanda B. Keener, Immune System Maintains Brain Health. The Scientist. November 1, 2016. Układ immunologiczny i mikrobiom utrzymują mózg w zdrowiu. .  wersja oryginalna
  46. ↑ a b Ann Gibbons, fot. Matthieu Paley. The Evolution of Diet. „National Geographic Online”. National Geographic Society. (ang.). 
  47. ↑ Robin Dunbar: Człowiek. Biografia. Kraków: Copernicus Center Press, 2016. ISBN 978-83-7886-178-2.
  48. ↑ Yuval Noah Harari: Od zwierząt do bogów. Krótka historia ludzkości. Dom Wydawniczy PWN, 2014.
  49. ↑ a b Mark Strauss. 12 Theories of How We Became Human, and Why They’re All Wrong Killers? Hippies? Toolmakers? Chefs? Scientists have trouble agreeing on the essence of humanity—and when and how we acquired it... „National Geographic Oneline”, September 12, 2015. National Geographic Society. (ang.). 
  50. ↑ Daily Mail Reporter. The Stone Age baker: Cavemen 'ate bread, not just meat'. „Daily Mail”, 20 October 2010. (ang.). 
  51. ↑ a b Lesson 1: Nutrition, history of nutrition and scope of nutrition. [w:] Biotechnology ; Unit 1: Introduction to Nutrition [on-line]. Rai University. [dostęp 2017-09-17]. (ang.).
  52. ↑ History of the study of Nutrition in Western Culture. [w:] Camp Internet's Home School [on-line]. RAIN Network. [dostęp 2017-09-27]. (ang.).
  53. ↑ a b c d e Nicholas A. Christakis, James H. Fowler, Marco Antonio Viniegra Fernández: Biomedicine and Health: Nutrition. [w:] Encyclopedia.com [on-line]. [dostęp 2017-09-22]. (ang.).
  54. ↑ a b Lavoisier - odkrywca tlenu. [w:] Serwis społecznościowy [on-line]. 2012-08-23. [dostęp 2017-09-28].
  55. ↑ a b John B. West. The collaboration of Antoine and Marie-Anne Lavoisier and the first measurements of human oxygen consumption. „American Journal of Physiology - Lung Cellular and Molecular Physiology”. 305 (11), 5 December 2013. DOI: 10.1152/ajplung.00228.2013. (ang.). 
  56. ↑ Jonathan Lamb: Captain Cook and the Scourge of Scurvy. [w:] BBC > History > British History [on-line]. bbc.co.uk, 2011-02-17. [dostęp 2017-09-28]. (ang.).
  57. ↑ Katarzyna Sadowska: Podstawy żywienia człowieka. Bydgoszcz: Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy.
  58. ↑ a b Andrew M Prentice. Macronutrients as sources of food energy. „Public Health Nutrition”. 8 (7a), s. 932-939, October 2005. DOI: 10.1079/PHN2005779. (ang.). 
  59. ↑ Aleksandra Rybińska: Co warto wiedzieć o ryżu – głównym składniku kuchni azjatyckiej?. polskieradio.pl, 24.01.2017. [dostęp 2017-10-04].
  60. ↑ Murray Robert, Granner Daryl, Mayes Peter, Rodwell Victor: Biochemia Harpera. Wyd. III. Warszawa: PZWL, 1995. ISBN 83-200-1798-X.
  61. ↑ Julie Miller Jones. Dietary Fiber Future Directions: Integrating New Definitions and Findings to Inform Nutrition Research and Communication. „Advances in Nutrition”, s. 8–15, 2013 Jan. American Society for Nutrition. ISSN 2161-8313. 
  62. ↑ Linus Pauling. Orthomolecular psychiatry. Varying the concentrations of substances normally present in the human body may control mental disease. „Science”. 160 (3825), s. 265–271, 19 kwietnia 1968. AAAS. DOI: 10.1126/science.160.3825.265. (ang.). ; Abstract: The functioning of the brain is affected by the molecular concentrations of many substances that are normally present in the brain. The optimum concentrations of these substances for a person may differ greatly from the concentrations provided by his normal diet and genetic machinery. Biochemical and genetic arguments support the idea that orthomolecular therapy, the provision for the individual person of the optimum concentrations of important normal constituents of the brain, may be the preferred treatment for many mentally ill patients. Mental symptoms of avitaminosis sometimes are observed long before any physical symptoms appear. It is likely that the brain is more sensitive to changes in concentration of vital substances than are other organs and tissues. Moreover, there is the possibility that for some persons the cerebrospinal concentration of a vital substance may be grossly low at the same time that the concentration in the blood and lymph is essentially normal. A physiological abnormality such as decreased permeability of the blood-brain barrier for the vital substance or increased rate of metabolism of the substance in the brain may lead to a cerebral deficiency and to a mental disease. Diseases of this sort may be called localized cerebral deficiency diseases. It is suggested that the genes responsible for abnormalities (deficiencies) in the concentration of vital substances in the brain may be responsible for increased penetrance of the postulated gene for schizophrenia, and that the so-called gene for schizophrenia may itself be a gene that leads to a localized cerebral deficiency in one or more vital substances.
  63. ↑ Kenneth J. Weiss. Linus Pauling, Ph.D. (1901–1994): From Chemical Bond to Civilization. „American Journal of Psychiatry”. 174 (6), s. 518–519, June 2017. American Psychiatric Association (United States). DOI: 10.1176/appi.ajp.2017.17010093. ISSN 0002-953X. (ang.). 
  64. ↑ a b G Paul Amminger, Andrew M Chanen, Susanne Ohmann i inni. Omega-3 Fatty Acid Supplementation in Adolescents With Borderline Personality Disorder and Ultra-High Risk Criteria for Psychosis: A Post Hoc Subgroup Analysis of a Double-Blind, Randomized Controlled Trial. „Canadian Journal of Psychiatry. Revue Canadienne de Psychiatrie”. 58 (7), s. 402–408, lipiec 2013. (ang.). 
  65. ↑ Skale i formularze stosowane w psychogeriatrii (ocena depresji i otępienia). [w:] Strona internetowa [on-line]. Ośrodek Psychogeriatryczny w Toruniu. [dostęp 2017-10-13].
  66. ↑ Carl C. Pfeiffer: Mental and Elemental Nutrients: A Physician's Guide to Nutrition and Health Care (inform. bibl.). January, 1976.
  67. ↑ Carl C. Pfeiffer: Zinc and Other Micro-Nutrients (inform. bibl.). McGraw-Hill Trade, 1978.
  68. ↑ Abram Hoffer: Nutrients to age without senility; Pivot original health book; inform. bibl.). 1980.
  69. ↑ Braverman, Eric R., Pfeiffer, Carl C.: The Healing Nutrients Within: Facts, Findings and New Research on Amino Acids (inform. bibliogr.). 1987.
  70. ↑ Carl C. Pfeiffer Ph.D. M.D.: Nutrition and Mental Illness: An Orthomolecular Approach to Balancing Body Chemistry. April 1, 1988.
  71. ↑ Abram Hoffer: Vitamin B-3 and Schizophrenia: Discovery, Recovery, Controversy. T. book1998. Quarry Press, 1998.
  72. ↑ Frances Fuller, President & CEO: Hoffer's Home Page – The Schizophrenias. [w:] Strona internetowa Orthomolecular Vitamin Information Centre Inc. [on-line]. orthomolecularvitamincentre.com. [dostęp 2017-10-11]. (ang.).
  73. ↑ a b M. Miller. Diet and psychological health: a case study. „Altern Ther Health Med.”, s. 54–58, 1998 Sep. (ang.).  (Alternative Therapies in Health and Medicine )
  74. ↑ Dr. (Brig.) M.S.V.K. Raju President, IPS (Ed. Dr. Om Prakash Singh): Message from President: My dear friends, …. [w:] Indian Psychiatric Society, No.5 [on-line]. July 2017. s. 1–2. [dostęp 2017-09-24]. (ang.).
  75. ↑ a b Jerome Sarris i 17 wapółautorów. Nutritional medicine as mainstream in psychiatry. „The Lancet Psychiatry; IF 2016 44.002”. 2 (3), s. 271–274, March 2015. Elsevier. ISSN 0140-6736. (ang.). 
  76. ↑ Felice N. Jacka. Nutritional Psychiatry: Where to Next?. „EBioMedicine”. 17, s. 24–29, 2017 Mar. DOI: 10.1016/j.ebiom.2017.02.020. (ang.). 
  77. ↑ J. Sarris, R. Glick, R. Hoenders, J. Duffy J. Lake, The International Network of Integrative Mental Health. Integrative mental healthcare White Paper: Establishing a new paradigm through research, education, and clinical guidelines. „Advances in Integrative Medicine”, s. 9–16, 2014. Elsevier Ltd.. ISSN 2212-9588. (ang.). 
  78. ↑ J. Sarris, A.C. Logan, T.N. Akbaraly i inni (International Society for Nutritional Psychiatry Research). Nutritional medicine as mainstream in psychiatry. „Lancet Psychiatry”, s. 271–274, 2015 Mar. DOI: 10.1016/S2215-0366(14)00051-0. 
  79. ↑ a b Publications. [w:] Strona internetowa ISNPR (International Society for Nutritional Psychiatry Research) [on-line]. ISNPR. [dostęp 2017-10-11]. (ang.).
  80. ↑ RCT (ang. Randomized Controlled Trial). [w:] Portal opieka.farm > leksykon [on-line]. Opieka.farm Sp. z o.o. [dostęp 2017-10-11].
  81. ↑ a b Philip Scheltens i inni, Efficacy of a medical food in mild Alzheimer's disease: A randomized, controlled trial, „Alzheimer's & Dementia (The Journal of the Alzheimer's Association)”, 6 (1), 2010, s. 1–10.e1, DOI: 10.1016/j.jalz.2009.10.003, ISSN 1552-5279, PMID: 20129316.
  82. ↑ a b P. Scheltens, J. Twisk, R. Blesa, E. Scarpini, C. Von Arnim, A. Bongers, J. Harrison, S. Swinkels, P. De Deyn, R. Wieggers, B. Vellasi,P. Kamphuis. Souvenaid® improves memory in drug-naïve patients with mild Alzheimer’s disease: results from a randomized, controlled, double-blind study (Souvenir II). „The Journal of Nutrition, Health and Aging”, November 2011. Springer Science+Business Media. (ang.). 
  83. ↑ Kerrie M. Sanders, Amanda L. Stuart, Elizabeth J. Williamson, Felice N. Jacka, Seetal Dodd, Geoff Nicholson, Michael Berk. Annual high-dose vitamin D3 and mental well-being: randomised controlled trial. „The British Journal of Psychiatry”, s. 357–364, 2011. DOI: 10.1192/bjp.bp.110.087544. (ang.). 
  84. ↑ Julia Enders: Historia wewnętrzna. Jelita – najbardziej fascynujący organ naszego ciała (inf.bibl.). Łódź: Wydawnictwo JK (oryg. Feeria Science), 2015. ISBN 978-83-7229-457-9.
  85. ↑ Frank J. Menolascino, John Y. Donaldson, Thomas F. Gallagher, Charles J. Golden, James E. Wilson. Orthomolecular therapy: Its history and applicability to psychiatric disorders. „Child Psychiatry and Human Development”. 18 (3), s. 133–150, March 1988. Kluwer Academic Publishers-Human Sciences Press. DOI: 10.1007/BF00709727. ISSN 0009-398X. (ang.). 
  86. ↑ Mark Zell, Oliver Grundmann. „Advances in Mind – Body Medicine (Mendota Heights)”. 26 (2), s. 14-28, 2012. (ang.). 
  87. ↑ SE Lakhan, KF Vieira (Global Neuroscience Initiative Foundation, Los Angeles). Nutritional therapies for mental disorders. „Nutr J.”, 2008 Jan 21. DOI: 10.1186/1475-2891-7-2. (ang.). 
  88. ↑ Ather Ali, Valentine Yanchou Njike, Veronika Northrup, Alyse B. Sabina, Anna-Leila Williams, Lauren S. Liberti, Adam I. Perlman, Harry Adelson, David L. Katz. Intravenous Micronutrient Therapy (Myers' Cocktail) for Fibromyalgia: A Placebo-Controlled Pilot Study. „J Altern Complement Med. : 247–257. doi: 10.1089/acm.2008.0410”. 15 (3), 2009 Mar. DOI: 10.1089/acm.2008.0410. (ang.). 

Kategoria:Fizjologia, Kategoria:Dietetyka, Kategoria:Neurobiologia, ... ???

9 października – urodziny Agnieszki (film)
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikipedystka:Joanna_Kośmider/żywienie&oldid=74182593”