Polska pierwszych Piastów to określenie, które w historiografii oznacza Państwo Polskie w okresie od swych półlegendarnych początków (IX wiek) do śmierci Bolesława Krzywoustego (1138). Okres ten obejmuje głównie budowanie i utrwalanie polskiej państwowości i odrębności od innych organizmów politycznych w oparciu o rodzimą dynastię i względnie jednolitą etnicznie ludność. Państwo to miało wiele cech charakterystycznych dotyczących zarówno położenia geopolitycznego jak i gospodarki, ustroju i sposobu sprawowania władzy, które odróżniają je od państwa polskiego w innych momentach dziejowych. Umownie za kres tej formy ustrojowej na ziemiach polskich przyjmuje się rok 1138, kiedy to wszedł w życie tzw. statut Bolesława Krzywoustego. W rzeczywistości jednak Polska na początku rozbicia dzielnicowego zachowała większość cech z omawianego okresu a przejście ustrojowe było relatywnie płynne, tak więc datę graniczną 1138 traktować należy tylko jako umowną.

Początki monarchii piastowskiej toną w mrokach dziejów. Jedyne źródła pisane ich dotyczące, jakimi dysponujemy, pochodzą z czasów późniejszych. Według Galla Anonima Mieszka I poprzedzali legendarni: syn Piasta Ziemowit, Leszek i Ziemomysł (który ma być ojcem Mieszka). Legenda o obaleniu Popiela prawdopodobnie jest echem przejęcia władzy przez dynastię Piastów przy równoczesnym obaleniu dynastii starszej.

W I połowie X w. Polanie, jedno z plemion zamieszkujących tereny nadwarciańskie podporządkowało sobie okoliczne plemiona, zyskując hegemoniczną pozycję na tym terenie. Dzięki oddaleniu od innych ośrodków państwowości (Niemcy, Czechy) mogło ono umocnić swoją pozycję w regionie. (Nie miało tej możliwości prawdopodobnie lepiej zorganizowane i rozwinięte państwo Wiślan, przez co zniknęło z areny politycznej)

Protoplastą dynastii Piastów jest Piast. Jego syn, Ziemowit, miał być według Galla Anonima pierwszym władcą z tej dynastii. Nie szczędzi Gall pochwał wszystkim przedstawicielom dynastii, którzy mieli słynąć czynami rycerskimi i rozszerzać swe państwo. I tak Ziemowit młodość spędzał (...) oddając się pracy i służbie rycerskiej, zdobył sobie rozgłos zacnością i zaszczytną sławę oraz granice swego księstwa rozszerzył dalej niż ktokolwiek przed nim'. Leszek dorównał ojcu w dzielności i odwadze, a Ziemowit pamięć rodziców potroił i potomstwem, i dzielnością.

Mieszko I jest pierwszym poświadczonym w dokumentach władcą Polski. Panowanie swe rozpoczął najpewniej około roku 960, sprawując władzę aż do swej śmierci w roku 992.

Burzliwe początki państwowości na terytoriach nadwarciańskich wiążą niektórzy z legendą o obaleniu Popiela, przekazaną przez Anonima tzw. Galla.^[1]

Wzory organizacji politycznej mogły płynąć z Moraw, gdzie rozwijało się państwo wielkomorawski, stojące na wyższym poziomie ustrojowym.^[2]

Państwo Polan ukształtowało się w dużym stopniu dzięki znacznemu, uniemożliwiającemu bezpośrednią interwencję, oddaleniu od najsilniejszych w tym czasie ośrodków państwowych: Rzymu, Niemiec (od 962 restytuowanego Cesarstwa) i Bizancjum. Otoczone było przez słabsze państwa plemienne Słowian, dzięki czemu z łatwością mogło je sobie podporządkować. ^[3] Dopiero gdy podporządkowało sobie znaczny obszar i stało się w miarę okrzepłym organizmem politycznym, zetknęło się z innymi ważnymi ośrodkami władzy, dysponując już jednak siłą pozwalającą na w miarę samodzielną politykę.

Najbardziej na dziejach Polski w tym okresie zaważyła bliskość agresywnego, nastawionego na ekspansję wschodnią państwa niemieckiego. Obawiało się ono konkurencji, jakim była dla niego Polska ze względu na swe aspiracje podporządkowania plemion słowiańskich, które w niemieckich planach politycznych miały być terenem ich penetracji politycznej, a co za tym idzie także gospodarczej, kulturalnej itd.

U schyłku panowania Mieszka I (zm. 992) jego państwo obejmowało (za Dagome iudex): Wielkopolskę, Mazowsze, Pomorze Zachodnie i Gdańskie i Śląsk, badacze spierają się co do przynależności ziemi krakowskiej ^[4]. Tak ukształtowane terytorium leżało w dorzeczach Wisły i Odry, a od sąsiadów oddzielały je przeszkody naturalne: od północy Bałtyk, od zachodu puszczami w dorzeczu Bobru i Nysy Łużyckiej oraz bagienne tereny nadodrzańskie, od południa Karpaty i Sudety, od wschodu zaś Bug w środkowym biegu^[5]. Granice takie dawały spore zabezpieczenie na wypadek konfliktu z państwami ościennymi.

Ustrój Polski doby pierwszych Piastów określić można jako monarchię patrymonialną. Państwo uznawane jest niej za własność prywatną księcia, przez co podlega dziedziczeniu na podobnych zasadach, jak inna własność (stąd nazwa ustroju - łac. patrimonium znaczy tyle co ojcowizna). Pociągało to za sobą liczne konsekwencje, takie jak podział państwa między synów księcia. Prowadziło to do rozbicia jedności politycznej, a więc znacznego osłabienia poszczególnych części.

Najważniejszą osobą w kraju, jego "właścicielem", był książę, który sprawował niepodzielną władzę. Funkcje doradcze pełniła rada monarsza, w składzie której znajdziemy najwyższych dostojników oraz inne osoby zaufane władcy. Nie miała ona form instytucjonalnych, a zarówno jej skład, jak i obrady, zależały od księcia.^[6]

Do zarządzania państwem niezbędna była też siła wojskowa, jaką dawała księciu drużyna książęca (zob. też podrozdział), od czasów Kazimierza Odnowiciela zastępowana stopniowo przez rycerstwo osiadłe, zwoływane przez księcia, oraz aparat urzędniczy i duchowieństwo. Urzędnicy początkowo byli powoływani przez księcia, dążyli jednak do uczynienia swojej godności dziedziczną. Umacniało to ich pozycję wobec władcy, w którego interesie leżało, by w grupie tej znajdowali się także ludzie jemu zawdzięczający awans i przez to bardziej lojalni i oddani^[7].

Z ustrojem patrymonialnym wiąże się też problem posiadania ziemi. Była ona uważana za wyłączną własność panującego (z wyłączeniem terenów należących do możnowładców) - tzw. regale ziemi^[8]. W związku z tym większość ludności kraju była podporządkowana bezpośrednio władzy centralnej, przez co monarchii wczesnopiastowskiej nie można nazwać w pełni feudalną (gdzie drabina wzajemnych zależności była bardziej skomplikowana), a jedynie wczesnofeudalną. Pomimo to zwierzchność nad częścią ludności należała do możnowładztwa, był to jednak odsetek nieznaczny.

W momencie objęcia władzy przez Mieszka I państwo Piastów było najprawdopodobniej państwem typowo plemiennym. Odkrycia archeologiczne świadczą o tym, że to on przekształcił grody służące jako miejsca schronienia dla najbliższej ludności w podstawę sieci administracyjnej, służącej utrzymaniu kontroli nad podległymi terenami i pobieraniu danin i podatków od ludności, które były niezbędne dla utrzymania drużyny książęcej i scentralizowanego aparatu władzy^[9] Cała ludność z wyjątkiem otoczenia księcia i drużynników obciążona była świadczeniami na rzecz dworu, składającymi się z tzw. posług (czynności wykonywanych przez mieszkańców) i danin (produkty roślinne, zwierzęce i miód). Poszczególne osady miały określony rodzaj powinności (osady służebne), od których często brały swą nazwę, np. Grotniki (wyrabianie grotów do strzał), Szczytniki (wyrób tarcz) itp. System był tak pomyślany, by osady znajdujące się w sąsiedztwie wzajemnie się uzupełniały, tworząc samowystarczalną grupę. Dzięki temu potrzeby podróżującego po kraju (m.in. w celu zbierania świadczeń) władcy i dworu mogły być zaspokojone. Porządek państwowy oparty był na sieci grodów, które zmieniły swój charakter z wojskowego (budowane przez ludność w celu znalezienia tam schronienia na wypadek zagrożenia) na wojskowo-administracyjny. W nich znajdowała się siedziba kasztelana, który był namiestnikiem, a więc zarządcą na danym obszarze. Obowiązki ludności wobec władcy, a więc państwa, obejmowały, oprócz wyżej wspomnianych, także budowę i naprawę grodów czy dostarczanie rekruta do straży w grodach.

Władza książęca uległa szczególnemu wzmocnieniu w 2. poł. X wieku. Świadczy o tym np. powstanie budowli kamiennych (palatium książęce na Ostrowie Lednickim), które świadczy o sile władzy centralnej, która była zdolna do organizacji znacznego jak na te czasy przedsięwzięcia.

Centrami poboru danin były początkowo grody stołeczne i kasztelańskie, od XIII wieku notuje się jednak powstawanie dworów monarszych, na których czele stał włodarz. Był on odpowiedzialny za ściąganie od ludności danin i służebności, a także dostarczenie ich władcy.^[10]

Początkowo źródłem porządku prawnego w kraju było prawo zwyczajowe. Ukształtowało się ono w toku dziejów, będąc naturalnym wynikiem różnorakich procesów, zachodzących w społeczeństwie. Nie jest do końca poznane, ze względu na ograniczoną liczbę źródeł pisanych. Z czasem jednak coraz więcej norm prawnych pochodzi z nadania przez władzę państwową. Jest to prawo stanowione. Do tego typu aktów prawnych należą przywileje, zarówno indywidualne, jak generalne (nie występują w epoce sprzed rozbicia dzielnicowego). Poza tym władca wydawał statuty. Najstarsze zachowane pochodzą z czasów Bolesława Krzywoustego.^[11]

Stopniowo jednak następowało gromadzenie coraz większych majątków w rękach magnatów, a także rycerstwa kosztem domeny książęcej. Własność ta ewoluowała

Konsekwencją faktu, że Polska była monarchią patrymonialną, był sposób dziedziczenia, który bardzo często polegał na podziale schedy pomiędzy synów monarchy. Pierwszy taki podział miał miejsce po śmierci Mieszka I w 992 roku. Prawdopodobnie już wcześniej Bolesław Chrobry objął rządy w Małopolsce, natomiast reszta kroju została podzielona między synów Mieszka i Ody. Bolesław jednak wygnał z kraju macochę i braci, jednocząc tym samym państwo. Dzięki koronacji królewskiej, dokonanej w 1025, Bolesław uznał się za zwolnionego z podziału państwa, wyznaczając na swego następcę młodszego syna, Mieszka II, rezygnując z podziału kraju. Kolejny tego typu podział miał miejsce jeszcze za życia Władysława Hermana, ok. roku 1098, kiedy to jego synowie wymogli na nim wyznaczenie dzielnic. Starszy Zbigniew otrzymał Wielkopolskę (prawdopodobnie wraz z Kujawami i ziemią sieradzko-łęczycką]], a Bolesław Krzywousty Śląsk i Małopolskę (z wyłączeniem grodów: Wrocławia, Krakowa i Sandomierza. Herman zatrzymał dla siebie władzę zwierzchnią oraz Mazowsze i wymienione grody, które po jego śmierci 1102 zajął Bolesław, natomiast Mazowsze trafiło w ręce jego pierworodnego syna. Podział ten został zlikwidowany w roku 1106, kiedy to Bolesław zajął Wielkopolskę i objął władzę zwierzchnią, a Zbigniewowi pozostało Mazowsze, najpewniej jako lenno z rąk Krzywoustego^[12].

W omawianym okresie nastąpiła zmiana religii w państwie polskim. Pogański władca, Mieszko I, przyjął chrzest w obrządku zachodnim, rezygnując tym samym z wyznawania religii politeistycznej. Oznaczało to także przyjęcie chrześcijaństwa przez ludność kraju, w praktyce jednak proces ten rozciągnął się w czasie, a data 966 jest tylko umowna, gdyż wtedy ochrzczeni zostali najprawdopodobniej jedynie książę i jego najbliższe otoczenie. Proces chrystianizacji reszty kraju rozciągnął się w czasie i trwał do początku XIII wieku^{[potrzebny przypis]}.

Ekspansja chrześcijaństwa, postępująca wraz z ekspansją terytorialną Niemiec oraz wzrost znaczenia międzynarodowego państwa Piastów musiał w końcu doprowadzić do zetknięcia się tego państwa z problemem chrystianizacji. Nastąpiło to w latach 60. X wieku, kiedy to Mieszko I toczył walki ze Związkiem Wieleckim o zdobycze terytorialne i udział w handlu bałtyckim.^[13] Oprócz tego Cesarstwo realizowało plan ekspansji wschodniej, która zagrażała tak Polsce, jak i Czechom. Sojusz, zawarty pomiędzy tymi krajami, był bardzo dobrym rozwiązaniem dla obu stron. Przyjęcie chrześcijaństwa wytrącało Niemcom z ręki argument chrystianizacji, usprawiedliwiający podbój tych terenów. O słuszności tego posunięcia świadczy fakt utworzenia biskupstwa w Magdeburgu, którego celem była właśnie ekspansja wschodnia na płaszczyźnie religijnej, a co za tym idzie - politycznej.^[14] Nie bez znaczenia był też fakt, że tylko władca chrześcijański mógł nawiązać równorzędne stosunki polityczne z cesarzem i papieżem. W ten sposób wzrastał prestiż monarchy, także wśród własnych poddanych. Dodatkowo umacniał jego pozycję sposób widzenia władcy przez chrześcijaństwo - jako bożego pomazańca, któremu nie wolno się sprzeciwiać pod groźbą ciężkiego grzechu. Dzięki temu książę stawał się nietykalny i wyrastał ponad innych książąt, tak plemiennych, jak i pochodzących dynastii Piastów.^[15]

Początki chrześcijaństwa na ziemiach polskich wiążą się być może już z państwem wielkomorawskim, kiedy to książę państwa Wiślan miał przyjąć chrzest. Mówi o tym żywot św.Metodego. Jednak kwestia chrystianizacji tego terenu dokonanego przed rokiem 966 jest kwestią sporną.^[16][17]

Chrystianizacja kraju nie przebiegała łatwo. Wraz z chrztem nową wiarę przyjęło najbliższe otoczenie Mieszka, ale ogół ludności długo jeszcze praktykował pogańskie obrzędy. O surowości we prowadzaniu chrześcijaństwa świadczy podana przez Thietmara informacja, iż Bolesław Chrobry za nieprzestrzeganie postu karał wybiciem zębów. Jest to dowodem na opór, jaki napotykało chrześcijaństwo na ziemiach polskich. Nie bez znaczenia może tu być fakt, że religia ta postrzegana była jako religia Niemców, z którymi w tym czasie toczono liczne walki.

Reakcja pogańska była też, obok wzrastającego ucisku fiskalnego, jednym z motywów powstania ludowego, które miało miejsce po śmierci Mieszka II^[18][19]. W tym czasie została zniszczona organizacja kościelna w Wielkopolsce, stąd jej odbudowa została przeprowadzona w oparciu o ośrodek krakowski. Zaakceptowanie nowej wiary przez szersze kręgi nastąpiło najwcześniej w ciągu kilkudziesięciu lat^[20], jednak nie oznaczało to jeszcze wyparcia zwyczajów i wierzeń rodzimych, których relikty obserwować możemy po dziś dzień.

Przyjęcie chrztu było wydarzeniem tak doniosłym, że uznawane jest za symboliczną datę narodzin państwa. Pociągnęło ono ze sobą skutki o kapitalnym znaczeniu dla dalszego rozwoju kraju i jego sytuacji politycznej.

Słowianie nigdy nie wykształcili charakterystycznego dla siebie typu pisma. Najważniejszym elementem ich kultury była religia, z którą wiązała się większość obyczajów i rytuałów. Z powodu braku źródeł pisanych (większość z nich pochodzi od twórców chrześcijańskich, którzy byli słabo poinformowani i często demonizowali tę religię) jest ona dość słabo poznana w porównaniu do innych mitologii. Dodatkowo znaczące różnice występowały między wierzeniami poszczególnych plemion, dlatego religię ludności zamieszkujących państwo pierwszych Piastów rekonstruuje się jedynie pośrednio, na podstawie źródeł dotyczących Rusi i Słowian zamieszkujących dzisiejsze ziemie niemieckie.

Tak więc najważniejszymi bóstwami byli dla Słowian Swaróg - bóg ognia i błyskawicy, Swarożyc - bóg słońca. Czczono także siły przyrody jak strumyki, rzeczki, gaje. Nie znano świątyń ani stanu kapłańskiego, które to elementy kultu religijnego wykształciły się wśród Słowian później, pod wpływem chrześcijaństwa. Ważnymi aspektami były wróżby (do których często używano koni, darzonych szczególnym szacunkiem), gusła i czary. Ze świąt najszerzej znana jest tzw. noc Kupały.

U schyłku X wieku podstawową grupą społeczną w państwie Piastów byli wolni kmiecie, posiadający ziemię. Grupa niewolnicza była bardzo nieliczna, składała się głównie z jeńców wojennych. Ich praca dostarczała władcy dodatkowych środków. Istniała też nieliczna grupa kupców, zajmująca się wymianą handlową, i rzemieślników, rekrutująca się zarówno z wolnych, jak i z niewolników.^[21][22]. Grupa możnych była stosunkowo nieliczna, a posiadana przez nich ziemia stanowiła jedynie mały ułamek wszystkich dóbr ziemskich. Taki typ społeczeństwa nazwać można przedfeudalnym ze względu na nieukształtowaną jeszcze w pełni drabinę zależności. Cały czas jednak zaobserwować można tendencję stopniowego budowania feudalizmu.

Możnowładztwo to grupa społeczna, składająca się początkowo z najbliższego otoczenia władcy. Wchodziło się do niej z urodzenia, ale nierzadkie były także przypadki wprowadzania do niej ludzi spoza tego kręgu. Było to jedno z narzędzi stosowanych przez władcę w celu większego podporządkowania sobie aparatu władzy poprzez osoby, które swój sukces zawdzięczały jedynie władcy i były mu dzięki temu bardziej oddane.

Dochody najwyższych grup społecznych, a więc możnowładztwa świeckiego i duchownego, były początkowo udziałem w dochodach państwa oraz z własnych, małych gospodarstw.^[23][24]. Z czasem jednak, począwszy od II poł. XI wieku, coraz liczniejsze stawały się nadania ziemi, najpierw Kościołowi, a potem także możnym świeckim, przy czym te drugie były mniej liczne i mniejsze. Miały one charakter beneficjów, co oznacza, że były to nadania czasowe w zamian za służbę wojskową^[25]. Z czasem przekształcały się we własność alodialną, co oznacza m. in., że przestały być ograniczone czasowo. Nadal jednak utrzymało się powiązanie własności ze służbą wojskową, co dało prawdopodobnie początek prawu rycerskiemu^[26].

Majątek, posiadany przez możnych, w porównaniu z wiekami późniejszymi, był stosunkowo niewielki. Rzadko przekraczał kilkanaście wsi. Przypadki takie, jak wojewoda Piotr Włast, który posiadał ich kilkadziesiąt, uznaje się za wyjątkowe.^[27].

Dzięki rozrostowi administracji publicznej i feudalizacji urzędów, a więc m. in. ich dziedziczeniu, wykształciły się wielkie rodziny możnowładcze: Toporczykowie, Awdańcowie, Gryfici, Pałukowie, Odrowążowie.^[28] Odgrywały one nieraz znaczącą rolę polityczną, szczególniej w okresach osłabienia władzy książęcej.

Rozrost własności ziemskiej, a przez to wzrost zróżnicowania majątkowego, spowodował w tym okresie stopniowe uzależnianie ludności chłopskiej, która stanowiła najważniejszą liczebnie grupę w państwie pierwszych Piastów.

Niewolnicy byli stosunkowo nieliczni i rekrutowali się głównie z jeńców wojennych i skazańców. Pracowali oni w gospodarstwach możnych oraz na rzecz władcy. Część z nich była przedmiotem handlu zagranicznego. Stopniowo, ze względu na większą użyteczność gospodarczą takiego rozwiązania, osadzano ich na ziemi jako servi casati (tj. niewolnicy posiadający własne domostwo). Z czasem różnica między nimi a ludnością zależną zatarła się.^[29]

Na terenie dzisiejszej Polski u progu państwowości polskiej występowały trzy typy osad: jednodworcze, wielodworcze (powstałe nieraz z rozrostu osad jednodworczych) oraz grody, których najważniejszą funkcją była obrona ludności i terytorium kraju. Stopniowo jednak wokół grodów zaczęły skupiać się handel i rzemiosło. Przyczyn było wiele: bezpieczeństwo, zapewniane przez wały obronne, położenie grodów na szlakach handlowych, rynek zbytu (zapotrzebowanie załogi i mieszkańców grodu oraz dworu na różnorodne towary). Rozwijające się podgrodzia stawały się zalążkami miast, których największy rozwój notuje się jednak w okresie rozbicia dzielnicowego.

Większość terytorium pokryta była lasami i puszczami oraz innymi terenami naturalnymi, natomiast obszary zagospodarowane przez człowieka stanowiły mniejszy odsetek. Najgęściej zaludnione tereny u schyłku X wieku to:

• okolice Wolina, Kołobrzegu, Gdańska, Słupska, Chełmna,
• pas od Poznania i Giecza przez Płock po Wyszogród,
• okolice Sieradza, Łęczycy, Kalisza,
• pas Wołbórz-Radom,
• tereny wokół Odry na Śląsku
• lewy brzeg Wisły w Małopolsce,
• okolice Przemyśla^[30].^[31]

Pod koniec X wieku terytorium Polski zamieszkiwało ok. milion ludzi, co przy terytorium w przybliżeniu równym 250 tys. km² daje średnie zaludnienie 4 os./km^2[32][33].

Początki miast w Polsce wiążą się ściśle z powstawaniem podgrodzi. Grody przyciągały osadników, głównie kupców i rzemieślników, dzięki swojemu obronnemu charakterowi i rynkowi zbytu, związanemu z nagromadzeniem ludności.^[34][35] Z tego powodu ważniejsze z nich stawały się centrami wymiany handlowej i ośrodkami handlu nie tylko lokalnego, ale także dalekosiężnego.^[36]

Ibrahim ibn Jakub podaje, że Mieszko I dysponował drużyną książęcą liczącą 3000 zbrojnych. Utrzymywana była ona w całości przez księcia, który wypłacał żołd i dostarczał wszelkich niezbędnych do życia i walki przedmiotów, jak odzież, broń, żywność. Dzięki temu podstawowa siła zbrojna państwa utrzymywana była w ciągłej gotowości, gdyż nie zajmowała się działalnością zarobkową w innej postaci. Taki sposób organizacji wojska utrzymał się w zasadzie do reform wprowadzonych przez Kazimierza Odnowiciela. Drużyna książęca została rozbudowana przez Bolesława Chrobrego, który miał już 3900 zbrojnych. O liczebności drużyny świadczy choćby sam fakt podarowania Ottonowi III przy okazji zjazdu gnieźnieńskiego 300 zbrojnych. W skład siły zbrojnej państwa wchodziło także pospolite ruszenie ludności kraju, która na co dzień zajmowała się innymi czynnościami, a pod broń powoływana była w razie konieczności.

Drużyna dzieliła się na drużynę młodszą (ogół drużynników) i starszą, złożoną z najwyższych rangą osób, która wypełniała zlecone przez władcę zadania. Z czasem funkcja ta została przejęta przez aparat urzędniczy.^[37] Istnienie tej formy wojskowej miało kapitalne znaczenie dla istnienia państwa. Siła zbrojna, jaką dawała, zapewniała zarówno posłuch wśród poddanych, umożliwiający utrzymanie porządku i egzekucję świadczeń, jak zapewniała obronę przed najazdem (do którego, notabene, nierzadko też służyła). Wraz z rozwojem feudalizmu rola drużyny książęcej malała, gdyż zastępowało ją rycerstwo, utrzymujące się z ziemi nadanej na prawie lennym, co zostało zapoczątkowane przez Kazimierza Odnowiciela^[38].

Przez ziemie polskie przebiegały ważne szlaki handlowe, które pozwalały na udział w wymianie dalekosiężnej. Najważniejsze z nich to:

• szlak biegnący z południa przez Bramę Morawską lub Kotlinę Kłodzką do wybrzeży Bałtyku. Importowano nim narzędzia i przedmiotu zbytku z Europy Południowej, wywożono natomiast bursztyn, skóry, niewolników,
• z Pragi, równolegle do Sudetów i Karpat, przez Kraków i Wrocław na Ruś i łączący z największymi ośrodkami handlowymi Włoch i Bizancjum,
• z Bizancjum, przez Ruś, wzdłuż Bugu, przez Mazowsze, do ujścia Wisły,
• szlak po Bałtyku, od Flandrii, przez Szlezwik, Wolin, Kołobrzeg, Truso, do Starej Ładogi.^[39]

Ważnym surowcem, który stanowił przedmiot obrotu handlowego, była sól, zarówno rodzima, pozyskiwana na [Kujawy|Kujawach]], nad morzem, czy w Małopolsce, jak i importowana (z Rusi. ^[40]

Państwo Polan u swych początków było typowym państwem plemiennym. W drodze podboju czy też dobrowolnego podporządkowania poddało sobie inne plemiona, bardzo zbliżone pod względem językowym, kulturalnym i cywilizacyjnym. U progu rządów Mieszka I w skład jego państwa wchodziły ziemie Polan i Goplan, a także ziemia sieradzko-łęczycka. Prawdopodobnie państwo to obejmowało również Mazowsze i Pomorze Wschodnie. W stosunku do innych plemion zamieszkujących dzisiejsze ziemie polskie i zachodnie Niemcy państwo Polna przyjmowało różne, zależnie od położenia politycznego, postawy. I tak w czasach pierwszego historycznego władcy Polski brak jakichkolwiek wzmianek o władcach plemion jemu podporządkowanych, stąd wniosek, że musieli oni zostać usunięci siłą.

Głównym celem polityki zagranicznej w latach 60. X wieku było utrzymanie niezależności od Niemiec. Najważniejszym środkiem, jakiego chwycił się Mieszko I, był chrzest przyjęty z rąk Czechów. Uniemożliwiał on polityczne podporządkowanie kraju pod pretekstem chrystianizacji, a jednocześnie, ze względu na podległość Czech arcybiskupstwu Moguncji chronił przed włączeniem Polski w obręb biskupstwa magdeburskiego (powstałego w 968 roku) - nastawionego na ekspansję na wschód i zdobywanie nowych ziem dla cesarstwa. Dzięki konfliktowi, który zaistniał pomiędzy Magdeburgiem a Moguncją udało się dla Polski wywalczyć status biskupstwa misyjnego, uniezależniającego kraj od kościelnych wpływów niemieckich poprzez bezpośrednie podporządkowanie papiestwu. Jednym z ważniejszych kroków, mających zapewnić Polsce niezależność pod względem kościelnym był akt Dagome iudex, wydany przez Mieszka I. W dokumencie tym oddawał on pod opiekę Rzymu wszystkie swoje ziemie. Wiązało się to z bezpośrednią podległością Stolicy Apostolskiej, bez pośrednicwa żadnego z arcybiskupstw niemieckich.

Ze względu na swe położenie geograficzne Pomorze Zachodnie od zawsze predestynowało do utrzymania niezależności od Piastów. Od zachodu sąsiadowało ono z plemionami Związku Wieleckiego, który był ostoją tradycyjnych, pogańskich wierzeń słowiańskich, przez co jego silne wpływy musiały wpływać na wzrost niechęci wobec nowej, "niemieckiej" religii. Od północy Pomorzanie mieli dostęp do Morza Bałtyckiego, co ułatwiało im kontakty ze światem zewnętrznym i prowadzenia w miarę niezależnej polityki. Najważniejsze jednak okazało się to, że od państwa piastowskiego byli oddzieleni tzw. pasem nadnoteckim - bagnisto-lesistym terenem, który znacznie utrudniał np. wojskową interwencję.

Pomorze Zachodnie po raz pierwszy znalazło się pod zwierzchnictwem władców Polski dzięki podbojowi dokonanemu w latach 967-972. Łatwość, z jaką oderwało się ono w latach późniejszych oraz przekaz jednej z wersji Legendy o św. Wojciechu^[41] mogą świadczyć o tym, że była to jedynie zależność lenna, a nie pełne podporządkowanie państwo polskiemu. Inny był najpewniej stosunek do plemion południowopolskich, które wchodziły niegdyś w skład państwa Wiślan. Ze względu na polityczne ciążenie tych obszarów do Polski, a niechęć do Czech, w granicach których się znajdowały, relacje te musiały być bardziej pokojowe.^[42]

• J. Wyrozumski Historia Polski do roku 1505, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986
• Juliusz Bardach, Bogusław Leśnodorski, Michał Pietrzak: Historia państwa i prawa polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1976.Sprawdź autora:1. Brak numerów stron w książce
• Antoni Czubiński, Jerzy Topolski, Historia Polski, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź, Ossolineum 1988
• Henryk Samsonowicz, Historia Polski do roku 1795, WSiP 1976