Przejdź do zawartości

Wikipedysta:Oruniak/brudnopis2

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Mury obronne Głównego Miasta
Zabytek: nr rej. A-135 z 18.12.1959[1]
Ilustracja
Państwo

 Polska

Miejscowość

Gdańsk

Typ budynku

mur obronny

Styl architektoniczny

gotyk

Rozpoczęcie budowy

1343

Położenie na mapie Gdańska
Mapa konturowa Gdańska, w centrum znajduje się punkt z opisem „Mury obronne Głównego Miasta”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, u góry znajduje się punkt z opisem „Mury obronne Głównego Miasta”
Położenie na mapie województwa pomorskiego
Mapa konturowa województwa pomorskiego, blisko centrum na prawo u góry znajduje się punkt z opisem „Mury obronne Głównego Miasta”
Ziemia54°21′05″N 18°38′59″E/54,351389 18,649722

Mury miejskie w Gdańsku – średniowieczne murów miejskich w Gdańsku z towarzyszącymi im bramami miejskimi, fosami oraz basztami. Mury utraciły znaczenie militarne w pierwszej połowie XVII wieku, gdy miasto zostało otoczone pierścieniem fortyfikacji bastionowych. Do dnia dzisiejszego przetrwały niektóre baszty oraz fragmenty murów Głównego Miasta. Podlegają ochronie konserwatorskiej.

Wprowadzenie

[edytuj | edytuj kod]

Pomiędzy X i XIII wiekiem, u zbiegu Motławy i Wisły kształtował się słowiański gród obronny położony na wyspie, będący siedzibą władzy feudalnej oraz ośrodkiem handlowym. Lokalizacja grodu była dogodna pod względem militarnym, dzięki okalającemu go trudnemu terenowi, poprzecinanemu ciekami wodnymi[2]. Był on otoczony wałem ziemnym z fortyfikacjami drewnianymi[3]. Pod grodem zaczęły rozwijać się osady rzemieślnicze i targowe, dające początek Staremu Miastu[4]. Natomiast w XIII wieku ulokowano kolejne miasto na południe od Starego Miasta, na obszarze późniejszego Głównego Miasta[5]. Gród i przyległe ośrodki miejskie zostały opanowane przez Zakon krzyżacki w 1308 roku[6].

Okres panowania krzyżackiego to marginalizacja Starego Miasta na rzecz ulokowanego wówczas Głównego Miasta oraz całkiem nowego ośrodka miejskiego, położonego na północ od Starego Miasta – Młodego Miasta[7]. Krzyżacy rozpoczęli wznoszenie ceglanego zamku na terenie istniejącego grodu, po 1340 roku[8]. XIV wiek to dynamiczny rozwój Głównego Miasta[9]. W drugiej połowie XIV wieku Główne Miasto posiadało już położone na południe od niego przedmieście, zwane obecnie Starym Przedmieściem[10], a także tereny na wschodnim brzegu Motławy, które po późniejszym wytyczeniu Nowej Motławy stały się Wyspą Spichrzów[11].

/////

Młode Miasto miało prawo do wznoszenia murów miejskich, prawdopodobnie jednak nigdy nie powstały. Po zakończeniu panowania krzyżackiego, Młode Miasto zostało zburzone przez mieszczan Głównego Miasta w 1455 roku, a jego pozostałości wchłonęło Stare Miasto[12].

Główne Miasto, Stare Miasto i Stare Przedmieście, pomimo, że przylegały do siebie, były w praktyce trzema odrębnymi organizmami miejskimi z których każdy posiadał własny system fortyfikacji. Jednak jedynie Główne Miasto było wewnętrznie odseparowane ciągiem murów i fos od Starego Miasta i Przedmieścia. Świadczyło to o jego nadrzędnym charakterze[13].

[14]

Główne Miasto

[edytuj | edytuj kod]

Początek budowy murów Głównego Miasta przypada na okres wznoszenia zamku krzyżackiego, czyli lata 40. XIV wieku. Wtedy też najprawdopodobniej powstały pierwsze fosy mokre, zasilane pierwotnie wodami Potoku Siedleckego[15]. Wznoszenie murów obronnych rozpoczęto w 1343 roku, a w połowie XIV wieku Główne Miasto było już otoczone z trzech stron murami. Wyjątkiem była strona wschodnia, od której Główne Miasto otoczone było wodami Motławy. Na nabrzeża wzdłuż rzeki prowadziły bramy wodne, nie należały one jednak do ciągu murów miejskich[16]. Wzniesione wówczas mury były niskie (ok. 2,5 m wysokości), za to były szerokie na półtorej metra. Nie posiadały blanków oraz chodników na szczycie, które dobudowano z drewna[17]. Poprzedzone były fosą mokrą[13]. Mury wznoszono w wątku wendyjskim z grubych cegieł[18].

Po 1379 roku zbudowano dodatkowy mur zewnętrzny, a istniejącą fosę mokrą zasypano, kopiąc nową przed murem zewnętrznym[13]. Mur ten podwyższano w XV wieku, osiągał on wówczas wysokość 10 metrów i był nazywany murem wysokim[16]. Stosowano mniejsze cegły niż poprzednio, murując w wątku gotyckim[18].

Po wzniesieniu muru niskiego w latach 40. XVI wieku, Główne Miasto posiadało jedynie trzy bramy lądowe (murów), wszystkie w zachodnim froncie umocnień – Bramę Długouliczną, Bramę Szeroką oraz Bramę Ludwisarską, a na północy także Bramę Zamkową, prowadzącą na zamek krzyżacki[17]. Główną bramą była Brama Długouliczna, dająca początek ulicy Długiej, posiadająca rozbudowane przedbramie z którym łączyła się szyją ponad fosą. Nad przedbramiem wznosiła się Wieża Więzienna[19]. Później wzniesiono także trzy dodatkowe bramy w południowym ciągu murów – Bramę Kotwiczników, Bramę Żabią oraz Bramę na Zbytkach. Wszystkie bramy murów Głównego Miasta, oprócz Bramy Kotwiczników, posiadały przedbramie[20].

Nad brzegiem Motławy

Baszty

[edytuj | edytuj kod]

Od początku budowy murów wznoszono również baszty. Pierwotnie miały formę prostokątnych występów w murze, otwartych od strony miasta. Od XV wieku zaczęto je przebudowywać i podwyższać, zyskiwały formę zamkniętych ze wszystkich stron konstrukcji o cylindrycznym lub ośmiobocznym kształcie[16].

[21]

Stare Miasto

[edytuj | edytuj kod]
Zachowany fragment murów zamku krzyżackiego, ul. Wartka

Mury Starego Miasta zaczęto budować dopiero od 1482 roku. Wznoszono je przed ziemnymi wałami, otaczającymi Stare Miasto od wojen polsko-krzyżackich z pierwszej połowy XV wieku[13]. Budowa murów w tej części miasta trwała do lat 20. XVI wieku i przechodziła stopniowo we wznoszenie umocnień typu nowożytnego[22]. W murach znajdowały się cztery bramy. W północnym ciągu murów: Brama Bożego Ciała oraz Brama św. Jakuba, a w zachodnim: Brama Drzewna oraz Brama św. Elżbiety. Pomiędzy dwiema ostatnimi istniał również umocniony przepust akweduktu Kanału Raduni w fortyfikacjach, który nosił nazwę Bramy Raduńskiej[20]. Istniało również co najmniej dziewięć baszt. Na zachodnim froncie murów: Kandelera, Nad Rowem, Pośrednia, Półksiężyc, Raduńska, a także nienazwana baszta przy Targu Drzewnym. W północnych murach: Pod Ciemną Gwiazdą, św. Bartłomieja, św. Jakuba. Ponadto na podgrodziu zamku znajdowała się Baszta Prochowa. Wieże obronne Starego Miasta były budowlami owalnego kształtu, często zwieńczone machikułami[21][14]. Co najmniej trzy baszty były uzbrojone w artylerię: Bramy Raduńskiej, Kandelera i św. Barłomieja[23].

Przedmieścia

[edytuj | edytuj kod]
Baszta Biała na Starym Przedmieściu

Stare Przedmieście

[edytuj | edytuj kod]

Mury Starego Przedmieścia wraz z basztami i bramami zostały wzniesione w latach 60. i 70. XV wieku[24]. Powstały w miejscu wcześniejszych wałów ziemnych, położonych na zachodnim i południowym krańcu tego przedmieścia, a jego wschodnia krawędź w postaci brzegu Motławy pozostała nieufortyfikowana, jak w przypadku Głównego Miasta[13]. Na Stare Przedmieście prowadziły dwie bramy zewnętrzne – położona w zachodnim ciągu murów, na styku z Głównym Miastem Brama Karowa, wzniesiona w 1462 oraz leżąca na południowym krańcu umocnień Brama Nowa, zbudowana rok wcześniej, wraz z osłaniającą ją Basztą Białą[20]. Była to wówczas jedyna baszta Starego Przedmieścia, jednak w ostatniej dekadzie XV wieku wzniesiono po jej obydwu stronach nowe baszty, już z myślą o wykorzystywaniu ich jako platformy artyleryjskie – Basztę Nową (w południowo-zachodnim krańcu murów) oraz Basztę pod Zrębem (na południowo-wschodnim krańcu murów, nad brzegiem Motławy). W zachodnim ciągu murów istniała jeszcze Baszta Kocia, położona w połowie odcinka pomiędzy Bramą Karową a Basztą Nową. Wieże obronne Starego Przedmieścia były, podobnie jak późnośredniowieczne baszty Starego Miasta, budowlami o zaokrąglonym kształcie[25][21].

Wschodni brzeg Motławy

[edytuj | edytuj kod]

Należące do Głównego Miasta obszary położone na wschód od Motławy miały charakter rolniczo-rzemieślniczego przedmieścia, nieotoczonego murami. Znajdowały się tam podmokłe łąki, poprzez które prowadziły grobleAngielska Grobla oraz wychodząca z ul. Stągiewnej grobla Długich Ogrodów, prowadząca na Żuławy. Od 1456 roku wzmiankowana jest Brama Elbląska, położona na dalekim przedpolu, chroniąca groblę Długich Ogrodów[26]. W pierwszej połowie XVI wieku, w obliczu kolejnego konfliktu z Państwem Krzyżackim, wzniesiono Bramę Stągiewną z dwiema wieżami, która zamykała wejście na Wyspę Spichrzów od wschodu. W ciągu tej bramy usypano wał ziemny, zwany Psim Wałem, który poprzedzony był szeroką fosą[27]. Niższa z wież Bramy Stągiewnej miała formę bastei z platformą artyleryjską na dachu[28].

Rozbiórka murów

[edytuj | edytuj kod]
Pozostałości Bramy Karowej w 1896, podczas rozbiórki przykrywającego ją wcześniej bastionu

Od początku XVI wieku rozpoczął się w Gdańsku proces wznoszenia ziemnych fortyfikacji nowego typu. Średniowieczne mury i baszty zastępowano bastejami połączonymi ziemnymi kurtynami. Nowe rodzaje umocnień były odpowiedzią na dynamiczny rozwój artylerii w tamtym okresie. Doprowadziło to z czasem do wykształcenia się fortyfikacji bastionowych, które w Gdańsku zaczęły powstawać od 1570 roku[29].

Rozbudowa nowożytnych fortyfikacji w XVI i XVII wieku spowodowała prawie całkowite zniwelowanie średniowiecznych murów Starego Miasta i Starego Przedmieścia[16]. Mury Starego Przedmieścia zostały zastąpione wałami ziemnymi z fosą w latach 1534–1539[30], a mury Starego Miasta od lat 70. XVI wieku[31]. Baszty i bramy wykorzystywane były przy budowie nowych umocnień, poprzez obsypywanie ich ziemią, aż do całkowitego ukrycia wewnątrz wznoszonych bastionów, gdzie służyły jako magazyny prochowe lub kazamaty. Brama Karowa przetrwała jako magazyn prochowy wewnątrz Bastionu Karowego aż do końca XIX wieku[32], tak samo jak Baszta Nowa wewnątrz Bastionu Wiebego[33].

Proces niwelacji murów średniowiecznych pod nowożytne fortyfikacje nie dotyczył murów Głównego Miasta, zachowały się niemalże całe do XIX wieku. Spowodowane było to położeniem Głównego Miasta głęboko w środku nowożytnego pierścienia fortyfikacji, który okalał miasto. Bramy i baszty adaptowano tam na cele mieszkalne i gospodarcze[16]. Pewnym wyjątkiem było rozebranie w XVII w. Bramy Długoulicznej pod budowę Bramy Złotej, która nie posiadała funkcji militarnej, a była reprezentacyjnym domem bramnym na początku ul. Długiej[34].

W drugiej połowie XIX wieku rozebrano wszystkie zachowane gotyckie bramy murów Głównego Miasta[20].

Stan zachowania

[edytuj | edytuj kod]

Do dzisiejszych czasów zachowały się fragmenty murów Głównego Miasta – w dużej części zachodni ciąg, a także fragmenty ciągu północnego i południowego[35]. Zostały one częściowo zrekonstruowane w latach 50. i 70. XX wieku z wykorzystaniem cegieł ze zniszczonych budowli średniowiecznych, jak i cegieł współczesnych o zbliżonym kształcie i rozmiarze do historycznych. W zachodnim ciągu murów Głównego Miasta znajdują się ruiny najstarszej zachowanej gdańskiej baszty – Latarnianej. Ma ona pierwotną formę sprzed późnośredniowiecznych przekształceń w postaci prostokątnego występu w murze o trzech ścianach, otwartego od strony miasta i od góry[18]. Łącznie zachowało się jedenaście baszt Głównego Miasta, z których część została zrekonstruowana po II wojnie światowej, a niektóre istnieją w formie reliktów. W całości zachowały się baszty: Jacek, Łabędź i Słomiana. W formie reliktów: Latarniana i Studzienna, a w formie powojennych rekonstrukcji: Browarna, Kotwiczników, Narożna, Schultza[21].

Na Starym Przedmieściu zachowała się jedynie Baszta Biała[32]. Istnieją również ruiny Baszty pod Zrębem, która zawaliła się w drugiej połowie XX wieku[28]. W 2018 roku przypadkowo odkryto pod ziemią fundamenty Baszty Nowej, które zostały wyeksponowane[36].

Na obszarze historycznego Starego Miasta zachowały się jedynie fragmenty muru kurtynowego otaczającego niezachowany zamek krzyżacki, położone przy ul. Wartkiej. Były one wcześniej zasłonięte budynkami, które uległy zniszczeniu w 1945 roku[37].

Zachowane mury obronne wraz z basztami i bramami były wpisywane do rejestru zabytków od 1959 roku. W rejestrze figurują również relikty zamku krzyżackiego[1]. Zrekonstruowane baszty zostały wpisane do gminnej ewidencji zabytków[38].


[39]

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. a b Rejestr zabytków nieruchomych województwa pomorskiego - Narodowy Instytut Dziedzictwa. [dostęp 2022-11-05].
  2. Cieślak 1978 ↓, s. 82-83.
  3. Cieślak 1978 ↓, s. 84.
  4. Cieślak 1978 ↓, s. 95.
  5. Cieślak 1978 ↓, s. 110.
  6. Cieślak 1978 ↓, s. 326.
  7. Cieślak 1978 ↓, s. 360-361.
  8. Cieślak 1978 ↓, s. 344.
  9. Cieślak 1978 ↓, s. 368.
  10. Cieślak 1978 ↓, s. 370.
  11. Cieślak 1978 ↓, s. 371.
  12. Gedanopedia – Młode Miasto. [dostęp 2022-11-05].
  13. a b c d e Bukal 2006 ↓, s. 21.
  14. a b Architektura średniowiecza i starożytności. Gdańsk – miejskie mury obronne. [dostęp 2022-11-05].
  15. Cieślak 1978 ↓, s. 366.
  16. a b c d e Friedrich 1997 ↓, s. 17.
  17. a b Cieślak 1978 ↓, s. 448.
  18. a b c Zabytek.pl – Mury miejskie Głównego Miasta. [dostęp 2022-11-05].
  19. Cieślak 1978 ↓, s. 449.
  20. a b c d Gedanopedia – Bramy miejskie. [dostęp 2022-11-05].
  21. a b c d Gedanopedia – Baszty. [dostęp 2022-11-05].
  22. Gedanopedia – Fortyfikacje. [dostęp 2022-11-15].
  23. Bukal 2006 ↓, s. 23-24.
  24. Cieślak 1978 ↓, s. 496.
  25. Bukal 2006 ↓, s. 23.
  26. Cieślak 1978 ↓, s. 372.
  27. Bukal 2006 ↓, s. 24.
  28. a b Friedrich 1997 ↓, s. 46.
  29. Bukal 2006 ↓, s. 23-26.
  30. Bukal 2006 ↓, s. 26-27.
  31. Bukal 2006 ↓, s. 30.
  32. a b Friedrich 1997 ↓, s. 45.
  33. Gdańsk.pl – Bastion Wiebego i Baszta Nowa. [dostęp 2022-11-05].
  34. Gedanopedia – Brama Złota. [dostęp 2022-11-05].
  35. Friedrich 1997 ↓, s. 43.
  36. Trójmiasto.pl – Kazamaty pod wiaduktem Biskupia Górka są dostępne. [dostęp 2022-11-05].
  37. Friedrich 1997 ↓, s. 41.
  38. Gminna ewidencja zabytków miasta Gdańska, stan na dzień 10.08.2022. [dostęp 2022-11-15].
  39. Błąd w składni szablonu {{Cytuj stronę}}. Brak podanego adresu cytowanej strony (parametr url=|).

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]