Tylman z Gameren

Tylman z Gameren
	; Autoportret
Data i miejsce urodzenia	3 lipca 1632 ; Utrecht
Data i miejsce śmierci	1706 ; Warszawa
Narodowość	Holender
	Multimedia w Wikimedia Commons

Tylman z Gameren, inaczej Tylman Gamerski, Tylman van Gameren, Tylman de Gameren, niderl. Tielman van Gameren (ur. 3 lipca^[1] 1632 w Utrechcie, zm. 1706 w Warszawie) – architekt pochodzenia niderlandzkiego. Był przedstawicielem nurtu klasycyzującego w architekturze dojrzałego baroku.

Życiorys

Syn Jakuba Janszoona van Gameren, utrechckiego krawca. Podróżował do Niemiec, Włoch, zapewne i do Francji. Zdobył wykształcenie w zakresie nauki wojskowej, geometrii, humanistyki. Był też malarzem, lecz jego dzieła pozostają niezidentyfikowane. Zapewne ok. 1660 doskonalił się w zakresie architektury i malarstwa w Wenecji.

Uczeń Jacoba van Campena. Od 1664 roku pracował dla Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, po uzyskaniu serwitoriatu został architektem królewskim Michała Korybuta Wiśniowieckiego. W Warszawie mieszkał m.in. w należącej do niego kamienicy przy ul. Piwnej 31^[2]. Pochowany w Kaplicy Moskiewskiej^[3] przy nieistniejącym kościele Matki Boskiej Zwycięskiej oo. dominikanów obserwantów w Warszawie.

Ucieleśniał wprowadzony przez literaturę drugiej połowy XVI w. typ artysty-uczonego, filozofa, il virtuoso, żyjącego na dworze w służbie monarchy czy księcia. Tylman jako pierwszy w Polsce był przykładem idei rozróżnienia wykonawcy i architekta zaczętego przez Vasariego, który wyraził pogląd o wyższości rysunku nad dziełem wykonanym.

Inspiracje

Decydujące znaczenie dla Tylmana miały na pewno studia w rodzinnym kraju, gdzie w połowie stulecia rozwijał się wówczas nowy klasycyzujący kierunek w indywidualny sposób przetwarzający elementy północnowłoskiej architektury Palladia i Scamozziego, łączący je z formami równolegle rozwijającego się z klasycyzmu francuskiego.

Przejeżdżał zapewne przez Francję, jadąc na południe, i w dziełach François Mansarta i Louisa Le Vau wykształcił się bliski Tylmanowi typ rezydencji o klasycystycznych podziałach i dekoracji, rozczłonkowanej bryle korpusu ujętego skrzydłami oficyn i rozległym założeniu entre cour et jardin, oraz Włoch, zwłaszcza weneckiej terra ferma z jej palladiańską architekturą willową.

Pobyt w Wenecji utrwalił i pogłębił jego dotychczasową formację artystyczną.: kościoły Palladia, pałace przy Canal Grande z triadami serliany środkowych okien. Zapewne jeszcze w rodzinnym kraju studiował traktaty Witruwiusza i Albertiego. Temat świątyni na planie centralnym będzie go odtąd nurtować, a projektując warianty budowli centralnych będzie bardziej lub mniej świadomie nawiązywał do renesansowych koncepcji Brunelleschiego, Giuliana de Sangallo, Bramantego, Leonarda, Rafaela, Michała Anioła. Cechuje go też dążność do doskonałych kompozycji, symetria, przejrzystość, logika, racjonalizm. Unikał ujęć perspektywicznych.

W Wenecji mógł się spotkać z Longheną, czerpał z jego kościoła S. Maria della Salute, od niego wziął nowatorski typ scenograficznej kompozycji wnętrza kościelnego.

Wpływy włoskie czerpał z fasad kościelnych, np. typ Il Gesu z wielkim porządkiem, czy fasada z dostawionymi niskimi wieżami, pojawiają się po raz pierwszy w Polsce dzięki niemu.

Sztukę Tylmana formowali wreszcie sami zleceniodawcy, ich potrzeby, oczekiwania. Polaków cechowało głównie umiłowanie trwałości i wygody, estetyka schodziła na drugi plan. Wynikało to z braku tradycji artystycznych, niedostatek wykwalifikowanych urzędników, czy gorsze możliwości materiałowe, stąd tak skromna artykulacja, przewaga cegły i tynku. Ale jednak Tylmanowi udało się rozpowszechnić artykulację w ogóle. Również z zamiłowania Polaków do Francji wzięło się tak wiele jej elementów: druga Francuzka na tronie polskim, Maria Kazimiera.

Monumentalny, dekoracyjny styl Tylmana pozbawiony był patosu i dynamiki pełnego baroku rzymskiego, nawiązywał głównie do wcześniejszego północnowłoskiego klasycyzmu. Typowe dla jego twórczości i popularne w Polsce jeszcze przed jego przybyciem były: alkierzowy plan pałacu o serliowskiej genezie, wielkie narożne pawilony nawiązujące do Pałacu Luksemburskiego w Paryżu, wywodzące się z Rzymu odmiany kościelnych fasad, układów wnętrza i systemów jego artykulacji. Jego pałace i dwory składały się zazwyczaj ze zwartego korpusu i harmonijnie wyważonych wież narożnych, alkierzy czy pawilonów, niekiedy rozbudowanych dla pomieszczenia apartamentów. Środek korpusu akcentowały ryzality kształtowane jako pseudoportyki.

Funkcjonalne plany tych rezydencji zdradzają francuską dyspozycję wnętrz. Centralne sale czy salony, galerie i wielopokojowe apartamenty, gdzie kulminację stanowiła sypialna alkowa, wydzielona z pokoju ozdobną ramą był odbiciem arystokratycznej kultury obyczajowej Francji Ludwika XIV.

Dzieła

Dwór i pałac to główne tematy jego architektury – był m.in. w służbie magnackiego dworu Lubomirskich. Były to rezydencje typu wiejskiego, wywodzące się z budownictwa środkowych i północnych Włoch, zwłaszcza z typu podmiejskiej i wiejskiej willi (witruwiańska villa suburbana i villa rustica). Stosował schemat północno-włoskiej willi o przejrzystym rozkładzie wnętrz, powiązanych amfiladowo, której cześć środkową zajmuje wysoki reprezentacyjny salon, ujęty po bokach niższymi pokojami symetrycznych apartamentów mieszkalnych.

Kościoły

Sakramentek pod wezwaniem św. Kazimierza w Warszawie, świątynia na planie centralnym, zwieńczona ośmiokątną kopułą na tamburze (1688–1692)
Bernardynów na Czerniakowie w Warszawie, złożony z centralnej nawy na planie krzyża greckiego oraz ośmiokątnego prezbiterium dostawionego do jednego z jego ramion, 1687–1692
Kościół Przemienienia Pańskiego w Warszawie, 1683–1694
kościół św. Anny w Krakowie, projekty zmodyfikowane przez innych architektów, 1689–1703
św. Krzyża w Rzeszowie (1702–1707)
św. Trójcy w Radomiu, budowany etapami od 1613; jednak to właśnie Tylman z Gameren nadał mu ostateczny kształt
Kaplica Królewska w Gdańsku (1678–1681)
Kościół św. Antoniego z Padwy i św. Piotra z Alkantary w Węgrowie (1693–1715)
Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Węgrowie (1703–1706)

Inne projekty

projekt nagrobka Zofii z Opalińskich Lubomirskiej w kościele w Końskowoli, ok. 1675,
Okopy Świętej Trójcy, 1692,
ołtarz św. Felicyssymy i Genowefy w kościele Św. Krzyża w Warszawie, ok. 1697-1704,
fortyfikacje zamku w Łańcucie,
seminarium duchowne w Łowiczu,
przebudowa zamku w Zawieprzycach,
fasada Collegium Ressoviense,
przebudowa zamku w Baranowie Sandomierskim,
przebudowa zamku w Janowcu.
układ urbanistyczny na planie krzyża miasta odpustowego Góra Kalwaria, ok. 1670

Upamiętnienie

Od 24 listopada 1961 ulica w Warszawie na terenie dzielnicy Śródmieście nosi nazwę ulicy Tylmana Gamerskiego^[5].

Przypisy

↑ A dictionary of architecture. Oxford University Press, 1999, s. 264. ISBN 01-92100-06-8.
↑ Jerzy Łoziński, Andrzej Rottermund (red.): Katalog zabytków sztuki. Miasto Warszawa. Część I – Stare Miasto. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczna i Filmowe, 1993, s. 352. ISBN 83-221-0628-9.
↑ hasło kaplica moskiewska [w:] Encyklopedia Warszawy. Warszawa: PWN, 1994. ISBN 83-01-08836-2.
↑ Ryszard Żelichowski: Ulice Solca. Warszawa: Wydawnictwo Veda, 1999, s. 27. ISBN 83-85584-63-3.
↑ Uchwała nr 28 Rady Narodowej Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 24 listopada 1961 r. w sprawie nadania nazw ulicom, "Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy, Warszawa, dnia 20 grudnia 1961 r., nr 22, poz. 96, s. 1

Bibliografia

M. Karpowicz, Barok w Polsce, Warszawa 1988.
Stanisław Mossakowski Tylman z Gameren, architekt polskiego baroku, Wrocław 1973.
Konrad Ottenheym: Tylman z Gameren - architekt Warszawy, Holender z pochodzenia, Polak z wyboru. Marta Topińska (katalog wystawy). Warszawa: Zamek Królewski, 2003, s. 227. ISBN 83-702-2132-7.

Linki zewnętrzne

Polski kardynał, holenderski architekt, warmiński rzeźbiarz i francuska sztuka
Biografia na culture.pl

[1] A dictionary of architecture. Oxford University Press, 1999, s. 264. ISBN 01-92100-06-8.

[2] Jerzy Łoziński, Andrzej Rottermund (red.): Katalog zabytków sztuki. Miasto Warszawa. Część I – Stare Miasto. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczna i Filmowe, 1993, s. 352. ISBN 83-221-0628-9.

[3] sło kaplica moskiewska [w:] Encyklopedia Warszawy. Warszawa: PWN, 1994. ISBN 83-01-08836-2.

[4] Ryszard Żelichowski: Ulice Solca. Warszawa: Wydawnictwo Veda, 1999, s. 27. ISBN 83-85584-63-3.

[5] Uchwała nr 28 Rady Narodowej Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 24 listopada 1961 r. w sprawie nadania nazw ulicom, "Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy, Warszawa, dnia 20 grudnia 1961 r., nr 22, poz. 96, s. 1

[1]