Przejdź do zawartości

Pałac Krasińskich w Warszawie

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Ten artykuł dotyczy pałacu w śródmieściu Warszawy. Zobacz też: pałac Krasińskich na Ursynowie.
Pałac Krasińskich (Rzeczypospolitej)
Zabytek: nr rej. 256/2 z 1 sierpnia 1965
Ilustracja
Elewacja ogrodowa pałacu Krasińskich
Państwo

 Polska

Województwo

 mazowieckie

Miejscowość

Warszawa

Adres

pl. Krasińskich 5

Styl architektoniczny

barok

Architekt

Tylman z Gameren

Rozpoczęcie budowy

1677

Ukończenie budowy

1695

Pierwszy właściciel

Jan Dobrogost Krasiński

Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Pałac Krasińskich (Rzeczypospolitej)”
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Pałac Krasińskich (Rzeczypospolitej)”
Położenie na mapie Warszawy
Mapa konturowa Warszawy, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Pałac Krasińskich (Rzeczypospolitej)”
Ziemia52°14′57″N 21°00′13″E/52,249167 21,003611
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Pałac Krasińskich[1], także pałac Rzeczypospolitej[1] – barokowy pałac zbudowany w latach 1677–1695 dla wojewody płockiego Jana Dobrogosta Krasińskiego według projektu Tylmana z Gameren.

Do 2019 siedziba zbiorów specjalnych Biblioteki Narodowej (rękopisy i stare druki).

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Budowa pałacu

[edytuj | edytuj kod]

Jan Dobrogost Krasiński posiadał na słabo zabudowanych terenach między ulicami Długą a Świętojerska dwór z ogrodem[2]. Po uzyskaniu przez niego uchwałą sejmową ze stycznia 1677 uwolnienia posesji spod praw miejskich przystąpiono do prac nad pałacem[3]. W latach 1681–1685 Krasiński stał się również właścicielem kilku sąsiednich działek, dzięki czemu możliwe stało się zaprojektowanie większego założenia[4].

W 1682 korpus główny pałacu był gotowy co najmniej w stanie surowym[4]. Przez kilka kolejnych lat trwały dalsze prace, z których część ujęta jest w zapiskach Krasińskiego (m.in. rzeźby do fasady i elewacji ogrodowej, stiuki we wnętrzach, malowanie sufitów, drewniane posadzki, rynny)[4]. W 1684 prawdopodobnie pałac posiadał już ostateczny kształt zewnętrzny i układ pomieszczeń, ale brakowało jeszcze bogatej zewnętrznej dekoracji[4]. Pod koniec lat 80. XVII w. rozpoczął się drugi etap budowy i dekorowania rezydencji[4]. W 1689 rzeźbiarz gdański Andreas Schlüter rozpoczął prace nad płaskorzeźbami tympanonów, zaś w 1693 prace przy kartuszu mającym zdobić fasadę[4]. Do 1695 powstawały m.in. ozdoby na fasadzie dziedzińcowej, dekoracje fasady ogrodowej, a wewnątrz m.in. portale, kominki, obramowania okienne (wykonane przez warszawskiego stolarza i snycerza Wilhelma Barsza), posadzki[5]. Równolegle trwały prace przy budowie prawej, piętrowej oficyny (mieszczącej kuchnię) ogrodzenia, oranżerii, figarni i małej zbrojowni w ogrodzie[5]. Drugiej oficyny nie wybudowano, podobnie jak nie ukończono w pełni budowy całego założenia[6]. Korpus główny pałacu był jednak prawdopodobnie zamieszkany już w drugiej połowie lat. 80 XVII w., a z pewnością w latach 90.[7]

Projektantem pałacu był Tylman z Gameren – architekt holenderskiego pochodzenia, wykształcony we Włoszech, a sprowadzony do Polski przez Lubomirskich w latach 60. XVII wieku[5]. W Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie przechowywanych jest kilkadziesiąt szkiców Tylmana z Gameren do projektu pałacu[8]. Przy wznoszeniu pałacu zatrudnieni byli również inni architekci i budowniczowie, jak Józef Szymon Bellotti, Jakub Solari oraz Izydor Affaita[8].

Rezydencja pomyślana była jako wielkie założenie pałacowo-ogrodowe, odwołujące się do wzorców francuskich[9]. W założeniach budowla miała dorównywać innym siedzibom magnackim w ówczesnej Warszawie, a także budowanemu właśnie pałacowi w Wilanowie[10]. Przez współczesnych budowla była uznawana za jeden z najpiękniejszych pałaców w Polsce[7]. Wystrój wewnętrzny i elementy elewacji nawiązywały do legendy o antycznym pochodzeniu rodu Krasińskich od Marka Waleriusza Korwinusa[10][11].

XVIII wiek

[edytuj | edytuj kod]

W marcu 1699 roku w czasie karnawału na balu w pałacu brał udział król August II Mocny, a następnie odbyła się w nim uroczystość z okazji podpisania pokoju w Karłowicach[12]. Dekorowanie wnętrz przerwała III wojna północna oraz obrabowanie i dewastacja pałacu przez Szwedów w 1702[13]. Za życia fundatora pałac nie doczekał się gruntowniejszej restauracji ani finalizacji pierwotnego założenia[13]. Po śmierci Dobrogosta pałac przeszedł w 1717 roku na własność jego wnuka starosty opinogórskiego Błażeja Jana Krasińskiego, który jednak w pałacu bywał rzadko, co przyczyniło się do dalszego pogorszenia jego stanu technicznego

[13]. Po bezpotomnej śmierci Błażeja w 1751 pałac stał się własnością kilku członków bocznych linii rodziny, których następnie spłacił biskup kamieniecki Adam Stanisław Krasiński, stając się w 1763 jedynym właścicielem pałacu[13].

Jan Dobrogost Krasiński

W dniu 5 grudnia 1765 pałac został zakupiony przez Rzeczpospolitą na siedzibę Komisji Skarbowej Koronnej[14]. Od tej pory nosił nazwę pałacu Rzeczypospolitej[15][16] i pełnił najważniejsze funkcje państwowe[10]. Pałac i ogród były w złym stanie, dodatkowo rozplanowanie wnętrz korpusu głównego, składającego się z dużych sal reprezentacyjnych i apartamentów mieszkalnych, nie odpowiadało potrzebom urzędów państwowych, dlatego też w kwietniu 1766 rozpoczęła się przebudowa pałacu pod kierunkiem Jakuba Fontany[14]. W 1766 uporządkowany Ogród Krasińskich udostępniono publiczności[14]. Pierwszy etap prac ukończono w 1768, ale dalsze prace trwały do 1773[14]. Przebudowa polegała na gruntownej zmianie układu pomieszczeń w bocznych częściach budynku, przeznaczonych na potrzeby urzędowe, niewielkiej przebudowie sali w środkowej części gmachu na potrzeby archiwum Skarbu Koronnego i Metryki Koronnej oraz przeznaczeniu trzeciej kondygnacji na mieszkania dla urzędników[17]. Pomieszczenia na parterze i piętrze uzyskały nową bogatą dekorację architektoniczną i malarską, w jednym z pomieszczeń umieszczono wybrane arrasy wawelskie[18].Około 1773 Fontana wykonał projekt budowy nowych gmachów w otoczeniu pałacu i uporządkowania dziedzińca, nie został on jednak zrealizowany[19]. Kolejne projekty rozbudowy powstały około 1778[20]. Niektóre z nich, przygotowane przez Augusta Moszyńskiego, zakładały wybudowanie obok pałacu gmachu Teatru Narodowego[20]. W tym samym czasie Dominik Merlini przedstawił projekt wykończenia placu przed pałacem[21]. Projekty Moszyńskiego i Merliniego również nie zostały zrealizowane[21]. Wygląd pałacu w tym okresie widoczny jest na obrazie Canaletta z około 1778[22]. W grudniu 1782 roku pałac spłonął[10]. Pożar uwiecznił na dwóch rysunkach Jan Piotr Norblin, który był świadkiem wydarzenia[23]. Po pożarze, który strawił dużą część wnętrza, pałac został do grudnia 1783 roku odbudowany według projektu Dominika Merliniego[24]. Podczas tych prac pokryto dach blachą w miejsce dachówki i zlikwidowano lukarny w elewacjach bocznych[25]. Wygląd zewnętrzny pałacu zmienił się niewiele, natomiast wewnątrz zmieniono przeznaczenie części pomieszczeń, wykonano nowe zdobienia, zaś na drugim piętrze zlikwidowano mieszkania urzędników[25].

Plac Krasińskich około 1900, w głębi pałac Krasińskich
Pałac Krasińskich przed 1939

Zabory

[edytuj | edytuj kod]

W 1795 carskie władze wojskowe wywiozły z pałacu wyposażenie[26]. W 1796, gdy Warszawa przypadła Prusom, w pałacu wyłożono księgi do złożenia podpisów poddańczych po hołdzie oddanym królowi Prus Fryderykowi Wilhelmowi II[27][26]. W latach 1807–1812 w gmachu mieściły się urzędy Księstwa Warszawskiego[10]. W 1817 powierzono Piotrowi Aignerowi przygotowanie projektu odrestaurowania i rozbudowy pałacu oraz uporządkowania placu przed pałacem[28]. W projekcie przewidziany był również pomnik księcia Józefa Poniatowskiego zamówiony u Bertela Thorvaldsena, mający znaleźć się na środku placu, który jednak ostatecznie umieszczony został w innej lokalizacji[29]. Projekt Aignera nie został zrealizowany, jedynie w latach 1819–1820 nadbudowano oficynę według jego zmodyfikowanego projektu[30].

W dobie Królestwa Polskiego odbywały się tutaj w latach 1827–1828 posiedzenia sądu sejmowego. W 1835 pałac został odnowiony po uszkodzeniach z czasów walk powstałych w trakcie powstania listopadowego, zaś budowla stała się siedzibą dwóch departamentów rosyjskiego Senatu Rządzącego i sądów[31]. W okresie poprzedzającym powstanie styczniowe w 1861 roku w pałacu mieszkał naczelnik rządu cywilnego Aleksander Wielopolski[32]. Po upadku powstania gmach przemianowano na „Pałac Sądów” dokonano niefortunnych przeróbek oraz skuto kamienny kartusz z herbem Krasińskich[33].

Pałac Krasińskich po II wojnie światowej

Dwudziestolecie i II wojna światowa

[edytuj | edytuj kod]

W styczniu 1917 roku Pałac Rzeczypospolitej został przekazany polskiej Tymczasowej Radzie Stanu w Królestwie Polskim[10]. W latach 1917–1939 był siedzibą Sądu Najwyższego[34], a jego oficyna – Sądu Okręgowego[35]. W 1929 przeprowadzono restaurację pałacu, podczas której m.in. umieszczono nowe kartusze z herbem Rzeczypospolitej dłuta Jana Biernackiego[10][35]. We wrześniu 1939 roku pałac został uszkodzony i częściowo wypalony[36]. W dniu 27 sierpnia 1944 podczas powstania warszawskiego pałac został zbombardowany przez samoloty niemieckie, w wyniku czego zginęło 27 powstańców z batalionu „Parasol”[36]. Po zakończeniu walk pałac został w trakcie burzenia Warszawy niemal doszczętnie spalony wraz z przechowywanymi zbiorami wskutek działań oddziałów z ramienia Technische Nothilfe miotających ogniem (Brandkommando)[37]. Po wojnie zniszczenia budynku oszacowano na 85%[38].

Lata powojenne

[edytuj | edytuj kod]

Odbudowę rozpoczęto w 1948 według projektu Mieczysława Kuzmy i Zbigniewa Stępińskiego, zaś ukończono ją w 1961[14]. W 1958 budynek został przejęty przez Bibliotekę Narodową[39]. W 1964 dokonano pełnej rekonstrukcji zniszczonych postaci i detali płaskorzeźby na ocalałym tympanonie z ryzalitu środkowego fasady[40]. W latach 1982–1984 przeprowadzono pierwszą po odbudowie pełną konserwację obejmującą wystrój plastyczny obydwu elewacji, jednak z powodu popełnionych błędów kolejną konserwację zewnętrznej dekoracji rzeźbiarskiej przeprowadzono w 1998[41].

Znajduje się w nim ocalałe ok. 5% z liczącej 40 tysięcy rękopisów Biblioteki Załuskich i Muzeum Polskiego w Rapperswilu, księgozbiór Biblioteki Wilanowskiej, a także inne zebrane później stare druki i zbiory graficzne. Na uwagę zasługują zwłaszcza bezcenne iluminowane polskie i zagraniczne średniowieczne manuskrypty. Znajduje się tam również zbiór tematyczny poświęcony okresowi Wielkiej Emigracji (1831–1883) i pamiątki piśmiennicze po Cyprianie Kamilu Norwidzie.

W sali wilanowskiej znajduje się szklana urna zawierająca na wpół spopieloną książkę[42].

W latach 2014−2016 budynek został poddany rewitalizacji[10]. Do 2024 trwały prace związane z projektem „Modernizacja i aranżacja wnętrz Pałacu Krasińskich (Pałacu Rzeczypospolitej) przy Placu Krasińskich 3/5 w Warszawie”. Celem projektu było m.in. stworzenie interaktywnej przestrzeni wystawienniczej[43]. 21 maja 2024 Pałac Krasińskich został oficjalnie otwarty dla publiczności. Uroczystemu otwarciu towarzyszył koncert plenerowy. Obecnie w barokowych wnętrzach pałacu można oglądać bezcenne zabytki polskiego i światowego piśmiennictwa.

Architektura

[edytuj | edytuj kod]

Zespół pałacowy jest jednym z najokazalszych założeń entre cour et jardin w Warszawie[10]. Dwupiętrowy korpus główny pałacu o układzie symetrycznym zbudowany jest na rzucie prostokąta[44]. Jego wymiary to: 75,5 m długości, 27,5 m szerokości oraz 19 m wysokości[44]. Fasada pałacu zwrócona jest w kierunku wschodnim na obecny Plac Krasińskich[44].

Na osi środkowej fasady i elewacji ogrodowej znajdują się nieznacznie wysunięte ryzality, w których mieściły się wnętrza reprezentacyjne[44]. Ryzality narożne są płytkie od strony fasady i elewacji ogrodowej, zaś silnie wysunięte od strony elewacji bocznych[44]. 19-osiowa fasada podkreślona jest trzema ryzalitami: 5-osiowym środkowym i dwoma skrajnymi 3-osiowymi[44]. Budynek posiada niski czterospadowy dach z sześcioma regularnie rozmieszczonymi kominami[44].

Pierwsza kondygnacja budynku pokryta jest w lizenach międzyosiowych boniowaniem pasowym, pełniącym rolę cokołów dla znajdujących się powyżej jońskich pilastrów, dzielących fasadę[44]. W przyziemiu ryzalitów umieszczone są prostokątne okna z obramowaniami, uszakami i naczółkami (wypełnionymi prostokątną płyciną)[44]. Przestrzenie między ryzalitami wypełnione są otworami otwartej galerii i zamknięte łukami spłaszczonymi[44]. Za otworami znajdują się okna, takie jak w ryzalitach[44].

Na osi centralnej środkowego ryzalitu znajduje się prostokątny otwór wejściowy, poprzedzony dwoma parami kolumn toskańskich, podtrzymującymi belkowanie, na którym umieszczona jest płyta balkonu z narożnymi cokołami i tralkową balustradą[44]. Na balkon otwiera się portfenetr z półkolistym nadświetlem, zwieńczonym łukowo wygiętym naczółkiem i muszlowym zwornikiem[44]. Powyżej znajduje się owalny kartusz z orłem, podtrzymywany przez parę geniuszy (pierwotnie znajdował się tam herb Krasińskich)[44]. Węższe prostokątne okna osi bocznych środkowego ryzalitu, z prawie kwadratowymi nadświetlami, pozorują dwie kondygnacje, chociaż doświetlają tylko jedno reprezentacyjne pomieszczenie[44]. Nadświetla te zwieńczone są płaskorzeźbami wazonów z kwiatami[44].

Głowice pilastrów centralnego ryzalitu dźwigają belkowanie i trójkątny fronton. Tympanon wypełniony jest kamienną okładziną z płaskorzeźbą Andreasa Schlütera Pojedynek Waleriusza z wodzem Gallów[44]. Szczyt frontonu zwieńczony jest figurą Marka Waleriusza[44]. U podnóża rzeźby umieszczone są postacie spętanych niewolników, zaś na narożach frontonu rzeźby Pallas Ateny oraz Marsa[44]. Wszystkie rzeźby są kopiami z okresu odbudowy[44].

Zbiory

[edytuj | edytuj kod]
Kazania świętokrzyskie – jeden z eksponatów na wystawie
 Osobny artykuł: Wystawa stała w Pałacu Rzeczypospolitej.

Od 2024 w odnowionym Pałacu Rzeczypospolitej można oglądać na wystawie stałej najcenniejsze obiekty ze zbiorów Biblioteki Narodowej[45].

Sala Wilanowska

Na wystawie znajdują się zabytki języka polskiego i historii Polski, Kazania świętokrzyskie, Psałterz floriański, Rocznik świętokrzyski dawny, rękopisy Kroniki Galla Anonima i Kroniki Wincentego Kadłubka[46]. Prezentowane są też rękopisy dzieł czołowych polskich pisarzy, zarówno dawniejszych (m.in. Jan Kochanowski, Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Cyprian Kamil Norwid), jak i bardziej współczesnych (Krzysztof Kamil Baczyński, Zbigniew Herbert, Czesław Miłosz)[47].

Wśród zabytków muzycznych znalazły się rękopisy utworów takich kompozytorów, jak Fryderyk Chopin, Henryk Mikołaj Górecki i Krzysztof Komeda[47].

Kolejną grupę eksponatów stanowią polskie i zagraniczne zabytki piśmiennictwa oraz iluminatorstwa średniowiecznego i renesansowego[47].

Galeria

[edytuj | edytuj kod]
  • Widoki współczesne
  • Fasada frontowa (2013)
    Fasada frontowa (2013)
  • Fasada od strony ogrodu (2018)
    Fasada od strony ogrodu (2018)
  • Rzeźby Andreasa Schlütera (2005)
    Rzeźby Andreasa Schlütera (2005)
  • Panoplia (2009)
    Panoplia (2009)

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 599. ISBN 83-01-08836-2.
  2. ↑ Mossakowski 1972 ↓, s. 8.
  3. ↑ Mossakowski 1972 ↓, s. 8–9.
  4. ↑ a b c d e f Mossakowski 1972 ↓, s. 9.
  5. ↑ a b c Mossakowski 1972 ↓, s. 10.
  6. ↑ Mossakowski 1972 ↓, s. 10, 31.
  7. ↑ a b Mossakowski 1972 ↓, s. 31.
  8. ↑ a b Mossakowski 1972 ↓, s. 14.
  9. ↑ Mossakowski 1972 ↓, s. 16.
  10. ↑ a b c d e f g h i Historia pałacu. Biblioteka Narodowa. [dostęp 2023-01-20].
  11. ↑ Mossakowski 1972 ↓, s. 21.
  12. ↑ Mossakowski 1972 ↓, s. 35–36.
  13. ↑ a b c d Mossakowski 1972 ↓, s. 37.
  14. ↑ a b c d e Mossakowski 1972 ↓, s. 40.
  15. ↑ Przyszychowska 2007 ↓, s. 3.
  16. ↑ Bystroń 1977 ↓, s. 111.
  17. ↑ Mossakowski 1972 ↓, s. 41.
  18. ↑ Mossakowski 1972 ↓, s. 41–42.
  19. ↑ Mossakowski 1972 ↓, s. 43–44.
  20. ↑ a b Mossakowski 1972 ↓, s. 44.
  21. ↑ a b Mossakowski 1972 ↓, s. 45.
  22. ↑ Mossakowski 1972 ↓, s. 52.
  23. ↑ Mossakowski 1972 ↓, s. 53.
  24. ↑ Mossakowski 1972 ↓, s. 54.
  25. ↑ a b Mossakowski 1972 ↓, s. 58.
  26. ↑ a b Mossakowski 1972 ↓, s. 60.
  27. ↑ Przyszychowska 2007 ↓, s. 9.
  28. ↑ Mossakowski 1972 ↓, s. 61.
  29. ↑ Mossakowski 1972 ↓, s. 61–62.
  30. ↑ Mossakowski 1972 ↓, s. 62.
  31. ↑ Mossakowski 1972 ↓, s. 62–63.
  32. ↑ Mossakowski 1972 ↓, s. 63, 65.
  33. ↑ Mossakowski 1972 ↓, s. 66.
  34. ↑ Sąd Najwyższy Rzeczypospolitej Polskiej. Warszawa: Zespół Prasowy Sądu Najwyższego, 2014, s. 48, 55.
  35. ↑ a b Mossakowski 1972 ↓, s. 67.
  36. ↑ a b Mossakowski 1972 ↓, s. 70.
  37. ↑ Szymon Datner, Kazimierz Leszczyński (red.): Zbrodnie okupanta w czasie powstania warszawskiego w 1944 roku (w dokumentach). Warszawa: wydawnictwo MON, 1962.
  38. ↑ Małcużyński i Wojnacki 1950 ↓, s. 76.
  39. ↑ Krzysztof Jabłoński i in.: Warszawa: portret miasta. Warszawa: Arkady, 1984, s. strony nienumerowane (Kronika odbudowy, budowy i rozbudowy 1945−1982). ISBN 83-213-2993-4.
  40. ↑ Procyk 2002 ↓, s. 171.
  41. ↑ Procyk 2002 ↓, s. 171–172.
  42. ↑ "Urna" pamięci spopielonych książek Warszawy
  43. ↑ Skarbiec piśmiennictwa Rzeczypospolitej – rewitalizacja i aranżacja wnętrz Pałacu Rzeczypospolitej [online], Biblioteka Narodowa [dostęp 2021-11-26] (pol.).
  44. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t Pałac Krasińskich (karta ewidencyjna zabytku). Zabytek.pl. [dostęp 2023-10-25].
  45. ↑ Pałac Rzeczypospolitej 2024 ↓, s. 9.
  46. ↑ Pałac Rzeczypospolitej 2024 ↓, s. 7.
  47. ↑ a b c Pałac Rzeczypospolitej 2024 ↓, s. 8.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pałac_Krasińskich_w_Warszawie&oldid=74600267”