Rugi chłopskie

Rugi chłopskie – działania polegające na całkowitym lub częściowym usuwaniu chłopów z uprawianej przez nich ziemi, w celu powiększenia obszaru folwarku pańszczyźnianego. Rugi odegrały też znacząca rolę w przekształceniu folwarku feudalnego w folwark kapitalistyczny^[1].

Na ziemiach polskich rugowanie chłopów z tzw. gruntów rustykalnych miało miejsce już w średniowieczu i związane było z komasacją dóbr wielkiej własności ziemskiej. Częściowo ograniczył to zjawisko układ ziemski. W okresie rozwoju folwarku pańszczyźnianego, rozpoczynającego się w XV w. rugi polegały głównie na przenoszeniu chłopów na grunty o gorszej jakości gleb, np. piaszczyste, kamieniste. W Polsce przeciw rugom występował Stanisław Staszic, a zakazywał rugów uniwersał połaniecki wydany w 1794 przez Tadeusza Kościuszkę.

Proces rugów chłopskich w Prusach w niewielkim stopniu ograniczył edykt wydany w 1749 r. przez Fryderyka II, a w Galicji rugów zakazano w 1786 r. patentem wydanym przez cesarza Józefa II Habsburga^[2], który obowiązywał aż do uwłaszczenia chłopów w 1848 r.

 Osobny artykuł: Reformy józefińskie.

W Księstwie Warszawskim dekret grudniowy z 1807 r. umożliwiał usuwanie chłopów z gruntów rustykalnych nawet bez odszkodowania, co stało się powodem masowego powiększania folwarków. W Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim w latach 1807–1863 chłopi utracili około 16% swoich gruntów. Na skutek rugów i oczynszowania stan ludność bezrolnej w 1859 roku w Królestwie Polskim przekroczył 1 300 000 osób^[1]. Wyrugowani chłopi z Poznańskiego i ze Śląska, przenosili się do miast, emigrowali do Ameryk lub stawali się robotnikami rolnymi^[3]. Proces samowolnych rugów chłopskich przerwało ostatecznie uwłaszczenie chłopów^[4].

Odpowiedzią na rugowanie chłopów z uprawianych przez nich ziem był ukaz cara Mikołaja I Romanowa z 7 czerwca 1846 roku, zwany ukazem czerwcowym^[5].

Dla polskich historyków ocena skali i uciążliwości rugów była sprawą dyskusyjną. W początkowym okresie PRL-u podkreślano ich znaczenie, uznając rugi za świadectwo dominacji i niesprawiedliwości feudała. Natomiast w okresie wcześniejszym, jak i później uważano, że rugi nie miały aż tak istotnego znaczenia^[6].

Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Rugi

• Rugi pruskie

• Natalia Gąsiorowska (red.): Wiosna Ludów na ziemiach polskich. Warszawa: 1948.
• StefanS. Kieniewicz StefanS., Manifest 22 stycznia 1863 roku, Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1989, ISBN 83-223-2384-0 .
• AntoniA. Mączak AntoniA., Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku. O.Ż, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1981 .
• AdamA. Leszczyński AdamA., Ludowa historia Polski. Historia wyzysku i oporu. Mitologia panowania, wyd. 1, Warszawa: Grupa Wydawnicza Foksal Sp. z o.o., 2020, ISBN 978-83-280-8347-9 .
• JanuszJ. Skodlarski JanuszJ., Zarys historii gospodarczej Polski do 1945 roku, Warszawa-Łódź: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997, ISBN 83-01-12364-8  (pol.).
• WiesławW. Caban WiesławW., MieczysławM. Markowski MieczysławM., Wieś a dwór na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, wyd. 1, Kielce: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Jana Kochanowskiego, 1999, ISBN 83-7133-106-1 .

• rugi chłopskie, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2016-08-24] .
• Wielka własność ziemska
• układ ziemski, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2016-08-24] .
• Prawodawstwo Królestwa Polskiego. Sprawa rugów chłopskich s. 10