Pomnik nosiciela książek (księgonosza) Pawła Matulewicza

Pomnik nosiciela książek Pawła Matulewicza (Povilas Matulevičius)

Państwo	Polska
Miejscowość	Krejwiany
Miejsce	obrzeża wsi Krejwiany
Typ obiektu	głaz pamiątkowy z tablicą
Fundator	mieszkańcy
Materiał	kamień
Data odsłonięcia	1978
Położenie na mapie gminy Puńsk Pomnik nosiciela książek Pawła Matulewicza (Povilas Matulevičius)
Położenie na mapie Polski Pomnik nosiciela książek Pawła Matulewicza (Povilas Matulevičius)
Położenie na mapie województwa podlaskiego Pomnik nosiciela książek Pawła Matulewicza (Povilas Matulevičius)
Położenie na mapie powiatu sejneńskiego Pomnik nosiciela książek Pawła Matulewicza (Povilas Matulevičius)
54°15′29,2″N 23°11′28,8″E/54,258111 23,191333

Pomnik nosiciela książek (lit. knygnešys, l.mn. knygnešiai) – kamienny monument znajdujący się na obrzeżach wsi Krejwiany.

Pomnik to granitowy (dość regularnego kształtu) głaz liczący ok. 2,8 m wysokości i ok. 1,5 m szerokości. W jego górnej części przymocowano metalową (odlaną z brązu) pamiątkową tablicę z tekstem w języku litewskim.
Inskrypcja na brązowej tablicy w tłumaczeniu na język polski: "Ludowemu działaczowi oświaty, nosicielowi książek Pawłowi Matulewiczowi (lit. Pavilui Matulevičiui) - 1840-1929 wdzięczni rodacy. Krejwiany - "Sudova" (nazwa zespołu ludowego) 1956".
Obok tablicy, po jej prawej stronie, wygrawerowano tzw. słupy Giedymina (lit. Gediminaičių stulpai) będące rodowym herbem wielkiego księcia litewskiego Giedymina i równocześnie pełniące rolę historycznego godła Litwy. Poniżej tablicy umieszczono niewielką figurę Chrystusa rozpiętego na krzyżu (figura wpisana w okrąg).
U stóp głazu stojącego na kwadratowym postumencie (o wymiarach 3x3 m) znajduje się prostokątny element kamienny mający 1,1 m długości, 0,37 m szerokości i 0,29 m wysokości. Na nim również wyryto symbol w postaci słupów Giedymina. Pierwotnie obok pomnika leżały dwa kamienie młyńskie obrobione przez Pawła Matulewicza (w chwili obecnej brak ich, stan - wrzesień 2018 r.).
Inicjatorem upamiętnienia krejwiańskiego nosiciela książek był Piotr Rołow (lit. Petras Rolofas) dyrektor Litewskiego Domu Kultury w Puńsku oraz Antanas Valinčius - nauczyciel i poeta. W lutym 1989 r. (w setną rocznicę odzyskania przez Litwę niepodległości) nieopodal pomnika posadzono 3 dęby.

Upadek powstania styczniowego pociągnął za sobą falę represji i rusyfikacji. Wywózki na Sybir z jednej strony, z drugiej zaś wprowadzony zakaz wydawania litewskich druków mógł doprowadzić do kulturalnej i duchowej śmierci narodu. Antanas Tyla tak pisał o tym okresie w historii Litwy Okólniki wydawane w latach 1864-1865 przez Murawiewa (...) zabraniały wydawania litewskich elementarzy, a wkrótce potem litewskich książek czcionką łacińską w Litwie i całej Rosji. Zdecydowano, że Litwini wszystkie swoje wydawnictwa drukować mają czcionką rosyjską, tak zwaną grażdanką. (...) Poza tym nie można było przywozić książek litewskich z zagranicy. (...) Upowszechnienie cyrylicy miało doprowadzić do zerwania wszelkich kontaktów z cywilizacją zachodnioeuropejską^[1]. Jerzy Ochmański w pracy Litewski ruch narodowo-kulturalny w XIX wieku stwierdził Zakaz druków litewskich, nie mający precedensu w historii, zadał straszliwy cios kulturze litewskiej, a głównie jej najbardziej wydatnej i wpływowej dziedzinie - piśmiennictwu^[2]. W tej sytuacji jedynym sposobem ratowania kultury i tegoż piśmiennictwa stało się wydawanie zakazanych druków za granicą, na terenie Prus Wschodnich, m.in. w Tylży i Królewcu. Następnie zaś nielegalną produkcję przemycano przez granicę i kolportowano w całej Litwie. Procederem tym zajmowali się tzw. nosiciele książek - knygnešiai, czasem określani również mianem "przemytników książek".

Paweł Matulewicz (1840-1929), urodził się we wsi Poluńce (w j. lit. Paliūnai), był synem Bartłomieja i Róży z Sokołowskich.
Co do daty jego urodzenia pojawiają się sprzeczne informacje. Juozas Vaznelis stwierdził, iż zgodnie z informacją podaną w akcie zgonu Matulewicz umarł mając 78 lat. Tak więc musiał urodzić się w 1851 r., natomiast większość publikowanych materiałów wymienia rok 1840 lub 1846 jako datę jego urodzenia^[3].
Wraz z żoną Katarzyną (z domu Rusiecka) zamieszkał we wsi Krejwiany, gdzie oprócz prowadzenia niewielkiego gospodarstwa rolnego zajmował się kamieniarstwem. Małżonkowie doczekali się 14 dzieci (wg relacji wnuczki - Janiny Burdulyte). W pobliskim Puńsku, w tamtejszym katolickim kościele pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, można po dziś dzień oglądać wykonaną przez Matulewicza kamienną kropielnicę (aspersorium) oraz schody, których zleceniodawcą był ksiądz Simonas_Norkus (Szymon Narkiewicz). Nie to jednak przyniosło sławę kamieniarzowi z Krejwian.
Okres jego życia przypadł na trudny czas związany z wynaradawianiem i rusyfikacją. Społeczeństwo litewskie podjęło nierówną walkę o przetrwanie kultury i świadomości narodowej. Jedną z jej form było nielegalne rozpowszechnianie wydawnictw w języku litewskim drukowanych w Prusach Wschodnich. Przemytem tych publikacji (m.in. z Tylży) zajmowali się w latach 80. i 90. XIX w. przemytnicy-nosiciele książek (z lit. knygnešiai)^[4]. Litewskie druki trafiały do rąk chłopów, mieszczan, księży. Matulewicz wielokrotnie przekraczał nielegalnie granicę uciekając przed żandarmami. Przenoszone przez niego książki trafiały głównie do Puńska i okolicznych wsi.
Nosiciele książek uważani byli przez władze carskie za szczególnie niebezpieczny element społeczny. Ich pamięć uczczono w niepodległej Litwie pomnikiem ku czci nieznanego kolportera książek (Kowno), zaś 16 marca na Litwie jest obchodzony Dzień Kolportera Książek (Knygnešio diena).

W 2011 r. wyprodukowano na Litwie film „Knygnešys“ w reżyserii Jonasa Trukanasa opowiadający historię nosicieli książek^[5].

• Birgelis S., Kreivėnų kaimo knygnešys, http://punskas.pl/kreivenu-kaimo-knygnesys/ [Dostęp: 2018.09.30]
• Forencewicz J. S., Działalność drukarni w Sejnach w latach 1906-1914 i jej najważniejsze wydawnictwa, "Studia Angerburgica" 2001, T. 6.
• Jackiewicz M., Leksykon kultury litewskiej, Warszawa 2005. ISBN 83-89913-09-7
• Knygnesys, "Robotnik" 1932, nr 257.
• Kowalski W., Zapomniany pomnik, "Poznaj Swój Kraj" 1987, nr 6.
• Ochmański J., Historia Litwy, Wyd. 3, Wrocław 1990. ISBN 83-04-03107-8
• Ochmański J., Litewski ruch narodowo-kulturalny w XIX wieku, Białystok 1965.
• Pakutkienė E., Knygnešio Povilo Matulevičiaus anūkė, http://e-ausra.pl/2017/08/04/knygnesio-povilo-matuleviciaus-anuke/[Dostęp: 2018.09.30]
• Tyla A., Sprzeciw wobec zakazu druków litewskich w latach 1864-1904, "Almanach Sejneński" 2004, T. 3.
• Uzdila A., Kovotojai be ginklo, "Aušra" 2008, nr 5.
• W.K., P. Matulevičiui : Paminklas knygnešiui Povilui Matulevičiui Kreivėnuose, http://web.archive.org/web/20130728084556/http://punskas.pl/kultura-turizmas/paminklai/v-markeviciui/ [Dostęp: 2018.09.30]

• Krejwiany (podlaskie) - pomnik nosiciela książek http://eksploratorzy.com.pl/viewtopic.php?f=25&t=25963 [Dostęp: 2018.09.30]
• Dzień Kolportera Książek. Wędrówki z Prus na Litwę https://polacywkaliningradzie.wordpress.com/2014/03/17/dzien-kolportera-ksiazek-wedrowki-z-prus-na-litwe/ [Dostęp: 2018.09.30]
• Zakaz druku czcionką łacińską https://tlumacz-litewskiego.pl/wp-content/uploads/2018/03/ebook2.pdf [Dostęp: 2018.09.30]