Piżmaczkowate

Piżmaczkowate
	; Piżmaczek wiosenny
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	szczeciowce
Rodzina	piżmaczkowate
	Nazwa systematyczna
	Adoxaceae E. Mey.; Preuss. Pfl.-Gatt. 198 (1839)
Synonimy
	Viburnaceae Raf. (1820); Sambucaceae Batsch ex Borkh. (1797);
	Viburnaceae Raf. (1820); Sambucaceae Batsch ex Borkh. (1797);
	Multimedia w Wikimedia Commons

Piżmaczkowate (Adoxaceae Trautv.) – rodzina roślin należąca do rzędu szczeciowców (Dipsacales Dumort.). Należy do niej 5 rodzajów z ok. 200 gatunkami. Przedstawiciele występują przede wszystkim w strefie klimatu umiarkowanego na półkuli północnej, rzadziej w górach strefy międzyzwrotnikowej. W systemach XX-wiecznych (np. w systemie Cronquista z 1981 i Reveala z 1993) do rodziny tej zaliczano tylko rośliny zielne, krzewy grupując w rodzinie przewiertniowatych (Caprifoliaceae), ew. kalinowatych (Viburnaceae) i bzowatych Sambucaceae. Od przełomu XX i XXI wieku (systemy APG) piżmaczkowate wyodrębniane są jako grupa monofiletyczna, wyodrębnienie bzu zmieniłoby rodzinę piżmaczkowatych w takson parafiletyczny^[2].

Liczne gatunki z rodzajów kalina Viburnum i bez Sambucus uprawiane są jako rośliny ozdobne, w tym w licznych odmianach uprawnych. Kwiaty i owoce bzów używane są także jako jadalne, a różne części tych roślin wykorzystywane są w lecznictwie^[3].

Rozmieszczenie geograficzne

Rośliny z rodziny występują na wszystkich kontynentach półkuli północnej, przy czym brak ich na dalekiej północy i w południowo-zachodniej części Azji, a w Afryce rosną tylko w górach Atlas i w górach jej równikowej części. Poprzez obszary górskie w strefie tropikalnej zasięg rodziny sięga także Ameryki Południowej (Andy i Wyżyna Brazylijska), a poprzez Azję Południowo-Wschodnią sięga także Australii (Wielkie Góry Wododziałowe i Tasmania)^[2]. W Polsce występują w naturze przedstawiciele trzech rodzajów: kalina Viburnum, bez Sambucus i piżmaczek Adoxa^[4].

Morfologia

Pokrój: Bardzo zmienne pod względem osiąganych rozmiarów – rodzaj piżmaczek Adoxa obejmuje byliny nieprzekraczające 20 cm wysokości, podczas gdy do rodzajów bez Sambucus i kalina Viburnum należą okazałe krzewy, a to tego drugiego także drzewa, osiągające 20 m wysokości. Rośliny zielne zwykle z podziemnymi kłączami. Rośliny nagie lub owłosione (włoski pojedyncze i gwiazdkowate). Na różnych częściach roślin powstają miodniki pozakwiatowe^[3].
Liście: Zimozielone lub opadające, naprzeciwległe (wyjątkowo po trzy w okółkach), w plemieniu Adoxeae dolne liście wyrastają skupione w rozetę. Liście ogonkowe, z nasadą ogonka zwykle rozszerzoną. Użyłkowanie liści pierzaste, w plemieniu Adoxeae liście też pierzasto podzielone. Brzeg blaszki zwykle piłkowany lub ząbkowany, rzadko całobrzegi^[3].
Kwiaty: Zebrane w różnego rodzaju kwiatostany – baldachogrona, baldachy, grona, główki i kilkukwiatowe wierzchotki. Kwiaty zwykle obupłciowe (rzadko sterylne i okazałe), promieniste lub słabo grzbieciste. Działek kielicha jest od 2 do 5, są one zrośnięte, ich końce są wolne i drobne, cały kielich jest trwały. Płatki korony w liczbie od 3 do 5 (rzadko 6), zrośnięte u nasady w krótką rurkę. Pręcików jest tyle samo co płatków, przy czym występują pręciki rozdzielone niemal do nasady nitki (w efekcie wydaje się, że pręcików jest dwa razy więcej i mają one pojedynczy, a nie podwójny pylnik). Zalążnia wpół dolna lub górna, powstaje z 2–5 owocolistków, z przegrodami lub z jedną komorą. Szyjka słupka nieobecna lub krótka. Znamię główkowate lub łatkowate (liczba łatek odpowiada liczbie owocolistków)^[3].
Owoce: Pestkowce z pojedynczą pestką (plemię Viburneae) lub kilkoma (plemię Adoxeae)^[3].

Systematyka

Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)^[2]

Rodzina stanowiąca klad bazalny w obrębie rzędu szczeciowców Dipsacales w grupie euasterids II wchodzącej w skład kladu astrowych (asterids) należącego do dwuliściennych właściwych (eudicots). Od systemu APG III z 2009 wszystkie pozostałe grupy systematyczne w obrębie rzędu zostały scalone w jedną, siostrzaną rodzinę przewiertniowatych.

szczeciowce

	piżmaczkowate Adoxaceae

	przewiertniowate Caprifoliaceae

Podział rodziny^[2]^[5]

Rodzaj kalina Viburnum jest siostrzany wobec kladu obejmującego wszystkie pozostałe rodzaje^[2].

Plemię Viburneae O. Berg

Viburnum L. – kalina

Plemię Adoxeae Dumortier (syn. Adoxaceae E. Meyen, Sambucaceae Borkhausen)

Adoxa L. – piżmaczek
Sambucus L. – bez
Sinadoxa C. Y. Wu et al.

Pozycja w systemie Reveala (1993–1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa dereniowe (Cornidae Frohne & U. Jensen ex Reveal), nadrząd Dipsacanae Takht., rząd szczeciowce (Dipsacales Dumort.), rodzina piżmaczkowate (Adoxaceae Trautv.)^[6].

W węższym ujęciu Reveala do rodziny zaliczane były rodzaje:

Adoxa L. – piżmaczek
Sinadoxa C. Y. Wu et al.
Tetradoxa C. Y. Wu (później uznany za synonim Adoxa)^[7]

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2018-09-01] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g A. Backlund: Adoxaceae. W: J.W. Kadereit, V. Bittrich (red.), V. Bittrich: Flowering Plants. Eudicots, The Families and Genera of Vascular Plants 14. Springer International Publishing, 2016, s. 19-24. ISBN 978-3-319-28532-0.
↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Vascular Plants of Poland - A Checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 1995. ISBN 83-85444-38-6.
↑ List of Genera in VIBURNACEAE, [w:] Vascular plant families and genera, Kew Gardens & Missouri Botanical Garden [dostęp 2018-09-02] (ang.).
↑ Crescent Bloom: Adoxaceae. The Compleat Botanica. [dostęp 2010-04-19]. (ang.).
↑ V.H. Heywood, R.K. Brummit, A. Culham, O. Seberg: Flowering plant families of the world. Ontario: Firefly Books, 2007, s. 26-27. ISBN 978-1-55407-206-4.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2018-09-01] (ang.).

[kadereit-3] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g A. Backlund: Adoxaceae. W: J.W. Kadereit, V. Bittrich (red.), V. Bittrich: Flowering Plants. Eudicots, The Families and Genera of Vascular Plants 14. Springer International Publishing, 2016, s. 19-24. ISBN 978-3-319-28532-0.

[checklist-4] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Vascular Plants of Poland - A Checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 1995. ISBN 83-85444-38-6.

[5] List of Genera in VIBURNACEAE, [w:] Vascular plant families and genera, Kew Gardens & Missouri Botanical Garden [dostęp 2018-09-02] (ang.).

[6] Crescent Bloom: Adoxaceae. The Compleat Botanica. [dostęp 2010-04-19]. (ang.).

[heywood-7] V.H. Heywood, R.K. Brummit, A. Culham, O. Seberg: Flowering plant families of the world. Ontario: Firefly Books, 2007, s. 26-27. ISBN 978-1-55407-206-4.

[1]