Pax Britannica

Pax Britannica (łac., dosł. pokój brytyjski) – koncepcja światowej i kolonialnej hegemonii brytyjskiej od XVIII do XIX wieku. Jej celem było uzyskanie przez Imperium brytyjskie wpływu na losy świata.

Od XVI w. Anglia, a od XVIII w. Wielka Brytania konkurowała na morzach z Hiszpanią, Holandią i Francją. Za pierwszy moment osiągnięcia przez Wielką Brytanię światowej hegemonii uznać można już zwycięstwo w wojnie siedmioletniej w 1763 nad konkurencją ze strony Francji^[1]. Jednakże szybko owa Pax Britannica uległa zachwianiu, gdy zbuntowały się kolonie w Ameryce Północnej (1774) i powstały Stany Zjednoczone, a następnie na początku XIX wieku wyzwanie brytyjskiej potędze rzuciła ponownie Francja z Napoleonem Bonaparte na czele.

Dopiero pokonanie Napoleona w 1815 oznaczało zaistnienie na nowo brytyjskiej hegemonii, tym razem na dłuższy już okres. Wielka Brytania po 1815 bywa określana jako „pierwsze supermocarstwo”^[2][3] lub „pierwszy globalny hegemon”^[4]. Mimo to potencjalnym przeciwnikiem okazała się tym razem Rosja (Wielka Gra w Azji Centralnej).

Pax Britannica wiąże się jednak przede wszystkim z epoką wiktoriańską, którą znamionował gospodarczy i polityczny rozkwit Wielkiej Brytanii, oraz jej dojście do rangi mocarstwa dominującego w świecie, co stanowiło szczyt brytyjskiej potęgi w historii uwidaczniający się szczególnie w dominacji floty.

Brytyjski premier wicehrabia Palmerston w przemówieniu w parlamencie wygłoszonym w 1850, w związku z aferą Don Pacifico^[5] stwierdził, że tak jak w starożytności Cesarstwo Rzymskie chroniło swych obywateli zasadą „Civis Romanus sum”, tak obecnie obywatel brytyjski, gdziekolwiek by przebywał, ma prawo do obrony ze strony swojego państwa również przy użyciu siły. Dał w ten sposób do zrozumienia, że Wielka Brytania ma prawo do hegemonii na całej kuli ziemskiej; „Pax Britannica” zastąpiła więc starożytną ideę „Pax Romana”^[6].

Kolejna proponowana data początku Pax Britannica to 1856 – zwycięstwo koalicji pod przywództwem Wielkiej Brytanii nad Rosją w wojnie krymskiej. Istotne znaczenie miało również pokonanie innego wielkiego mocarstwa lądowego pierwszej połowy XIX wieku – Chin, w wojnach opiumowych 1839-1860.^[7][8] Ogólnie najczęściej uznaje się, iż okres światowej hegemoni brytyjskiej przypadał na lata 1845/1850-1870/1873.^[9][10]

Na przełomie wieków XIX i XX rozpoczęła się era określana jako „Nowy Imperializm”. Pojawili się wtedy nowi rywale Wielkiej Brytanii – przede wszystkim Niemcy i USA na polu militarnym i gospodarczym, zaś „starzy” rywale rozwinęli ponownie ekspansję – Francja w Afryce, zaś Rosja w Azji. Za definitywny koniec brytyjskiej hegemonii przyjmuje się najczęściej wybuch I wojny światowej w 1914.

Po I wojnie światowej, kiedy główny rywal Wielkiej Brytanii – Niemcy – zostały pokonane, USA – potencjalny następca Wielkiej Brytanii w roli hegemona – powróciły do polityki izolacjonistycznej, Rosja była osłabiona na skutek rewolucji, a Francja – choć zwycięska – bardzo osłabiona wojną przyjęła strategię defensywną, Imperium brytyjskie nadal mogło odgrywać rolę „wiodącego mocarstwa światowego”, osiągając niemal 34 mln km kw powierzchni^[11][12]. Jednakże na przeszkodzie temu stanęły nowe wydarzenia: zrównanie brytyjskiej potęgi morskiej – podstawy dominacji w świecie – z amerykańską w Traktacie waszyngtońskim w 1922; osłabienie wewnętrznej spójności Imperium na skutek uznania niepodległości dominiów – przyznanej przez Statut Westminsterski; buntów w Indiach i Palestynie; imperialistyczne dążenia Niemiec i Japonii, które doprowadziły do II wojny światowej; oraz pojawienie się w roli nowych supermocarstw – USA i ZSRR ostatecznie zakończyło okres brytyjskiej dominacji. W 1945 to USA i ZSRR były globalnymi potęgami, a Imperium brytyjskie było w przededniu rozpadu.

Na przełomie lat 20. i 30. XX wieku kształtowała się również koncepcja Pax anglosaxonica, w myśl której oba globalne mocarstwa – Wielka Brytania i Stany Zjednoczone – sprawowałyby wspólnie hegemonię^[13][14].

• Rule, Britannia!