Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym

Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym – pierwsza monografia Łodzi, autorstwa Oskara Flatta. Ukazała się w 1853 roku.

Pierwszy publicznie znany plan miasta Łodzi z 1853 r. zadziwia swoją precyzją i dokładnością szczegółów, np. kwadracikami oznaczono poszczególne budynki, w tym kwadraciki białe i zaczernione oznaczały odpowiednio budynki drewniane i murowane (na co bodaj pierwszy zwrócił uwagę Mirosław Jaskulski). W Łodzi było wówczas zaledwie 31 ulic, oznaczonych na planie literami alfabetu łacińskiego (pojedynczymi i podwójnymi np. aa, bb) i z boku planu do liter przypisane były pełne nazwy ulic, a do dużych liter nazwy placów, których było 5. Oskar Flatt zamieszcza obszerne fragmenty tzw. „Umowy zgierskiej” dzięki której możliwy był rozwój przemysłu w Łodzi i okręgu.

Oskar Flatt na 56 stronach opisuje dokładnie zakłady przemysłowe wówczas działające, podając nazwiska właścicieli, profil i wielkość produkcji, dochody. Ich nazwiska zna każdy, dziś interesujący się dziejami Łodzi przemysłowej: z lat początkowych – Jakub Peters, Karol Saenger, Abraham Prussak, z lat późniejszych – Dawid Lande (kupiec), Christian Fryderyk Wendisch, Ludwik Geyer, Samuel Lande, Traugott Grohmann, Fryderyk Moess i inni. Także podaje statystykę 419 rzemieślników w Łodzi działających, podając poszczególne specjalności. Podaje też: Istnieją w mieście 2 apteki, jest 3 lekarzy, cukiernia, kawiarnia i 7 domów zajezdnych. Łódź ma księgarnie jedną, kantorów loteryj dwa, handlów towarów łokciowych 48, przędzy bawełnianej 18, handlów sukna 5, towarów norymberskich 3, żelaza 4, ryb i śledzi 18, mąki i wiktuałów 66, soli 40, korzeni 33, szkła 2, kramarszczyzny 3, dystrybucyj tabak 10, wreszcie furmanów 18 i faktorów 6. (...) Szpital miejski na pomieszczenie 56 chorych w roku 1843 wzniesiony.

W przedmowie Flatt uzasadnił publikację monografii pisząc: Oddając niniejszą monografię sądowi ogółu jedno mam tylko na widoku życzenie, aby stała się zachętą do innych prac w tym rodzaju, któreby razem w łączności swojej przygotowały materyał do historyi przemysłu krajowego (...) Przemysł krajowy zespalać się musi coraz bardziej z żywym zainteresowaniem ogółu, a każda ważniejsza karta z dziejów tego przemysłu – beleby swojska, staje się miłym upominkiem. Oto pobudki, jakie skłoniły mnie do skreślenia niniejszego opisu, a Łódź właśnie dla szczególnie ważnych obrałem przyczyn. Nie mamy w całym kraju miasta, któreby tyle co Łódź zawdzięczało przemysłowi; miasta któreby przez przemysł z zupełnego zapomnienia, z zupełnej nicości podniosło się na ten stopień zamożności i rozwoju; miasta, w któremby wydatniej przejawiało się życie fabryczne – słowem miasta więcej typowo – fabrycznego. Łódź przoduje u nas całemu przemysłowi bawełnianemu i przez to na szczególną zasługuje uwagę, że na tle jej wydatnie określa się i cały rozwój i wszystkie zmienne koleje, jakie odznaczyły przemysłowe życie nasze, od zaczątków jego, przez całe ubiegłe trzydziestolecie.

I wreszcie ostatni fragment przedmowy, niosący już zapowiedź walki o pozytywistyczne etos pracy: gdy młodzież nasza otrząsła się z wiekowego przesądu i zaczyna wierzyć, że upotężniając żyły narodowego przemysłu, niemniej korzystnie służy interesom kraju, jak pracując na widowni służby publicznej, lub pługiem podnosząc bogactwo swojej ziemi.

„Opis miasta Łodzi...” jest pierwszym, obszernym (149 stron) po niej przewodnikiem, choć tego określenia nie ma w tytule. Wartość publikacji powiększają pierwsze widoki Łodzi – litografie „z natury” W. Walkiewicza (18-letniego ucznia Warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych) – oraz plan miasta. Litografii Walkiewicza, w formacie 13,5 × 8 cm, jest 8 i przedstawiają: ratusz i kościół ewangelicki przy Rynku Nowego Miasta (obecny Plac Wolności), kościół katolicki (drewniany, z lat 1765–1968, pw. św. Józefa; wówczas przy pl. Kościelnym, obecnie przy ul. Ogrodowej), zakład fabryczny Geyera – Piotrkowska i Górny Rynek (obecnie pl. W. Reymonta), zakład fabryczny Grohmana – przy ul. Tylnej (budynek rozebrany w latach 80. XX wieku), zakład fabryczny Petersa (obecnie używana powszechnie nazwa „Bielnik Kopischa” przy ul. Tymienieckiego), zakład fabryczny Moessa i Feslera – już nieistniejące. Ostatnia litografia przedstawia park miejski, czyli „spacerowy ogród angielski” (obecny Park Źródliska).

		Place, budynki i ulice na Opisie Miasta Łodzi Oskara Flatta z 1853 roku Place publiczne Rynek Starego Miasta Rynek Nowego Miasta Rynek Fabryczny Rynek Górny Rynek Wodny Ogród angielski Znakomitsze gmachy i zakłady fabryczne A Kościół katolicki B Kościół ewangelicki C Ratusz D Szpital miejski E Zakla[d] Fabrycz[ny] P.Geyer F Zakład Bielnikowy, Maglowy i Przędzenia wełny P.Peters G Zakład przędzenia bawełny P.Grohman H Zakład przędzenia bawełny P.Moes J Zakład przędzenia bawełny P.Dawida Lande
Ulice a Zgierska b Brzezińska c Kościelna d Wolborska e Stodolna f Drewnowska g Podrzeczna	h Piotrkowska i Północna k Średnia l Południowa ł Cegielniana m Zachodnia n Wschodnia o Widzewska	p Targowa q Dzika r Wólczańska s Dzielna[i] t Krótka[ii] u Przejazd[iii] w Nawrot[iv] x Główna	y Pusta[v] z Boczna[vi] aa Placowa bb S.Emilii cc Czerwona dd Kątna ee Zarzewska ff Przędzalniana

Flat opisuje też okolice Łodzi, w tym znane wówczas miejsce pielgrzymkowe Łagiewniki. Ostatnia znana jego korespondencja dotycząca Łodzi zamieszczona w warszawskim „Tygodniku Ilustrowanym” w 1866 r. zawierała takie informacje: Dziś Łódź pewniejszym już krokiem idzie po drodze fabrycznego postępu. Z niestała ludnością liczy przeszło 40 000 mieszkańców. Rozsiadła na długiej, wąskiej, pięciowiorstowej niemal przestrzeni zaczyna z wolna rozrastać się w pasma ulic, równoległych do głównej arterii. W miejsce i obok jednostajnych, niepozornych i oko nużących dworków coraz gęściej dźwigać się zaczynają wspaniałe kamienne budowle, a w potężnych fabrycznych gmachach drga tętno przemysłowego życia (...) Przez cały dzień pustki i cisza zalegają długie, okiem niedościgłe ulice; nie znać ruchu 40 000 mieszkańców, bo zamknął się on w głębi kolosalnych gmachów fabrycznych.

• Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym w bibliotece cyfrowej „Regionalia Ziemi Łódzkiej” (Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Łodzi)