Oboda

Oboda – Avdat
(Szlak kadzidlany i miasta na pustyni Negew)^[a]

Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Państwo	Izrael
Typ	kulturowy
Spełniane kryterium	III, V
Numer ref.	1107
Region[b]	Europa i Ameryka Północna
Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	2005 na 29. sesji
Położenie na mapie Izraela Oboda – Avdat (Szlak kadzidlany i miasta na pustyni Negew)
30°47′38″N 34°46′22″E/30,793889 34,772778
Multimedia w Wikimedia Commons
↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

Oboda^[1][2], znana także jako: Awdat^[3], Agdad^[4] (hebr. עבדת, Awedat, arab. عبدة, Abda) – starożytne miasto nabatejskie położone na pustyni Negew w Izraelu, ok. 60 km na południe od Beer Szewy^[5], przy drodze wiodącej z Micpe Ramon do Ejlatu^[3].

W 2005 izraelski fragment Szlaku kadzidlanego, wraz z położonymi na nim nabatejskimi miastami: Oboda, Sobota, Elusa i Mampsis, został wpisany przez UNESCO na listę światowego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego ludzkości^[4].

Miasto powstało przypuszczalnie przed końcem IV wieku p.n.e. na szlaku łączącym Petrę z portami śródziemnomorskimi. W okresie hellenistycznym stanowiło ważny punkt handlowy, co poświadczają odkryte na stanowisku liczne znaleziska, w tym amfory z wyspy Rodos. Po podbiciu Gazy przez władcę żydowskiego Aleksandra Janneusza^[5] około 100 roku p.n.e.^[3] i załamaniu się w związku z tym szlaków handlowych Oboda straciła na znaczeniu, które odzyskała dopiero po podboju Palestyny przez Rzymian. Zgodnie z przekazem Stafanosa z Bizancjum nazwa miasta pochodzi od imienia króla nabatejskiego Obodasa I^[5], lub – jak twierdził Jerome Murphy-O’Connor, irlandzki dominikanin, profesor Francuskiej Szkoły Biblijnej i Archeologicznej w Jerozolimie – jego wnuka, Obodasa II. Kolejny władca nabatejski, Aretas IV, otoczył akropol ogromnymi murami oporowymi, a w północno-zachodniej części wzniósł świątynię. Miasto sukcesywnie traciło na znaczeniu, bowiem zmieniał się przebieg szlaku handlowego z Arabii do doliny Nilu. Z tego powodu zmniejszyły się dochody mieszkańców Obody z handlu i byli zmuszeni do rozwijania rolnictwa. Nabatejczycy zbudowali system nawadniania terenów uprawnych i tworzyli narzędzia rolnicze, których pozostałości odkrywane są na terenach położonych na południe i na zachód od miasta. Tereny rolnicze nabatejczyków stały się atrakcyjnym miejscem osiadania nomadów. Wzrost populacji ludów koczujących w tym regionie skutkował z kolei obniżeniem bezpieczeństwa szlaków. Z tego powodu Rzymianie, który w 106 roku podbili Negew, osadzili w mieście swoich byłych żołnierzy, którzy w zamian za nadanie ziem, mieli zadanie pilnowania bezpieczeństwa mieszkańców. Zachowane na północny wschód od miasta pozostałości obozu wojskowego prawdopodobnie pochodzą z tego okresu. W tym samym czasie wzmocnione zostały także budowle obronne na akropolu. Ludność Obody była bardzo zróżnicowana. W mieście były świątynie Zeusa, Afrodyty i Obodasa^[3].

W połowie IV w.^[5] lub na początku V wieku^[3] Oboda została zniszczona przez silne trzęsienie ziemi. Po kataklizmie miasto zostało odbudowane i nadal pozostawało zasiedlone^[5][3], jednak prawdopodobnie zostało zasilone dodatkową, nową grupą ludności. W mieście zaczęto wznosić kościoły^[3]. Bizantyńska Oboda liczyła około 350–400 domów, które były wzniesione na zboczu wzgórza między drogą a akropolem. Wielkość zabudowy pozwala na oszacowanie ludności na około 2–3 tysiące mieszkańców^[5][3], którzy utrzymywali się z rolnictwa, w tym z hodowli i produkcji wina^[5]. Oprócz winogron uprawiano tam także soczewicę, jęczmień i pszenicę^[3].

W roku 620 Oboda została spustoszona przez Sasanidów^[5]. Odkopywany przez archeologów teren miasta pokrywał gruba warstwa popiołu, co świadczy o tym, że miasto zostało spalone^[3]. Zniszczone po najeździe miasto zostało ostatecznie opuszczone po podboju arabskim w 636 roku^[5][6][3].

Teren dawnej Obody zostały odwiedzony w 1870 roku przez Edwarda H. Palmera, a następnie w 1902 i 1904 r. przez Aloisa Musila. Pierwszy plan ruin sporządzili w 1904 roku Antonin Jaussen, Rafael Savignac i Luis Vincent^[5]. Pierwsze prace na stanowisku prowadzili Leonard Woolley i Thomas Edward Lawrence w 1912 roku oraz Theodor Wiegand w 1916 roku. Kompleksowe wykopaliska rozpoczął w 1958 roku M. Awi-Jona^[5], kontynuował je w kolejnych latach Awraham Negew^[5][6].

W pierwszym okresie rozwoju miasta miejscowa ludność prowadziła najpewniej półkoczowniczy tryb życia, mieszkając w namiotach. W związku z tym nie znaleziono starszych niż I wiek p.n.e. pozostałości architektonicznych. Z czasów nabatejskich pochodzą ruiny zagród dla wielbłądów, warsztatu garncarskiego, obozu wojskowego oraz okazałej świątyni. Wzniesiona na otoczonej murem platformie świątynia o wymiarach 13,7×11 m była miejscem kultu utożsamionego z Zeusem deifikowanego Obodasa I. W świątynnym skarbcu odkryto inskrypcje z czasów Aretasa IV. W IV wieku świątynia została rozebrana, a na jej miejscu wzniesiono kościół^[5].

W czasach panowania rzymskiego rozbudowano miejskie fortyfikacje, dobudowując m.in. trzypiętrową wieżę wzniesioną na planie kwadratu o boku 10 m. Z okresu rzymskiego pochodzą ruiny dzielnicy mieszkalnej, willa oraz groby jamowe na północno-zachodnim zboczu akropolu^[5].

Ludność miasta bizantyjskiego, odbudowanego po trzęsieniu ziemi w połowie IV^[5] (lub na początku V) wieku, zamieszkiwała domy, które były połączone z grotami wykutymi w skale zbocza. Obie części domostwa były ze sobą zintegrowane. Groty wykorzystywano jako magazyny, pracownie, piwnice na wino^[3], a także jako kaplice i grobowce. W okresie bizantyjskim na akropolu wzniesiono potężną cytadelę o wymiarach 61×41 m z murami o grubości ponad 2 m, z prostokątnymi basztami w narożnikach i w połowie każdej ściany. Ówczesne miasto miało dwa kościoły, wzniesioną na miejscu nabatejskiej świątyni trójnawową bazylikę północną, poprzedzoną otoczonym kolumnadą atrium zaopatrzonym w podziemną cysternę, oraz także trójnawową bazylikę południową noszącą wezwanie św. Teodora, którą poprzedzało kolumnowe atrium otoczone celami mniszymi. W podłodze bazyliki południowej odkryto nisze z pochówkami dostojników kościelnych^[5] i inskrypcjami z lat 541-618^[3] (lub 542-618)^[5].

Fortecę Obody stanowił niezabudowany plac, otoczony murem, którego każdy z boków był wzmocniony trzema wieżami. Być może było to miejsce, w którym mieszkańcy chronili się wraz ze swymi stadami przed nomadami. Już po najeździe perskim na terenie fortecy wybudowano małą kaplicę^[3]. Zdaniem Jodi Magnessa forteca powstała w czasach Dioklecjana^[7], zaś Jerome Murphy-O’Connor był zdania, że wzniesiono ją w wieku VI n.e.^[3]

W okresie bizantyńskim na akropolu wzniesiono dwa kościoły oraz klasztor^[7]. Powstały najprawdopodobniej na miejscu wcześniejszych świątyń pogańskich. Zdaniem Avi-Yonaha, który prowadził wykopaliska archeologiczne na terenie kościoła północnego, obydwa kościoły zostały spalone w okresie najazdu perskiego. Wyposażenie nie było niszczone przed spaleniem, ale częściowo rozgrabione, a w części uległo zniszczeniu w pożarze^[7].

Kościół św. Teodora został dobudowany do muru oporowego na zachód od fortecy^[3] jako bazylika o wymiarach 21×12,6 m, z dwiema kaplicami bocznymi, w których przechowywano relikwie. Ulokowane na zachód od bazyliki atrium miało kształt zbliżony do kwadratu (15 × 14 m) i z trzech stron było zamknięte pomieszczeniami, prawdopodobnie klasztornymi. Być może budowle wokół atrium miały także wyższą kondygnację^[8]. Wieża za absydą datowana jest na III wiek, zaś pozostałe części budowli na wiek VI. Kościół okala zabudowa klasztorna z celami dla mnichów. Na terenie dawnego klasztoru odkryto także kamienie nagrobne datowane na lata 541–618^[3] (lub 542-618)^[5]. Jedno z epitafiów wspomina „Ojca (greckie ABBAC) Kapito, prezbitera, (syna) Erasinosa, który zmarł w dniu 22 września 617 CE”. Inne epitafium mówi o „dziewicy Boga” (greckie: parthene Theou), co może wskazywać na „dziewicę konsekrowaną”, czyli mniszkę^[8].

Kościół zlokalizowany w północnej części akropolu stoi samotnie^[3]. Został najprawdopodobniej wzniesiony w V wieku^[8] w miejscu nabatejskiej świątyni pogańskiej, z której pozostał kamień ofiarny i brama wejściowa. W absydzie widoczne jest podwyższenie na którym mógł spoczywać fotel lokalnego biskupa. W kościele północnym zachowały się dwa baptysteria: małe, o nieregularnym kształcie, służyło do chrzczenia dzieci, zaś duże, wykute na planie krzyża dla dorosłych^[9].

Datowany na III wiek n.e. obóz wojskowy był rzymskim obozowiskiem typu garnizonowego, a więc różniącego się od zabudowy oblężniczej, której przykład znany jest z Masady. Obóz i znajdujące się w nim 8 podłużnych baraków otoczono podwójnymi murami, które były wzmocnione kwadratowymi wieżami. Baraki były rozlokowane co 6 metrów, a wzdłuż przejść między nimi wybudowane były chodniki. W obozie rozpoczynała się nabatejska droga datowana na I wiek n.e., której szerokość osiągała 5 metrów. Był to 12-kilometrowy odcinek traktu handlowego wiodącego z Petry do Gazy. Droga nie została wybrukowana, jednak była oczyszczona z luźnych kamieni^[3].

W mieście odkryto budowlę, która pełniła funkcję warsztatu ceramicznego. Jest to jedyna znana budowla nabatejska tego typu. Warsztat wyposażony był w trzy piece do wypalania ceramiki. Obok jednego z nich usytuowane było pomieszczenie wyposażone w koło na okrągłym postumencie oraz w trzy ławy rozlokowane wzdłuż ścian. Ławy służyły do suszenia przygotowanych naczyń^[3].

Zachowana w Obodzie łaźnia bizantyńska znajduje się w pobliżu kasy biletowej. Budynek jest przykryty dachem, a kolejne elementy zostały rozlokowane według typowego rzymskiego projektu: najpierw basen z zimną wodą, do którego wiedzie odrębne wejście, potem przebieralnia i pomieszczenia przeznaczone na zimne i gorące kąpiele. Budowla jest zaliczana do najlepiej zachowanych w Izraelu łaźni z okresu bizantyńskiego^[3].

W Obodzie zrekonstruowano typowy, zadaszony nabatejski dom mieszkalny. Budowla jest na tyłach skomunikowana poprzez korytarz z wielokomorową grotą, w której sklepieniu widoczne są występy do zawieszania roślin. W grocie pokazano też inne elementy wyposażenia: ławę, na której mocowano dzbany, oraz wykute w skale zbiorniki do przechowywania ziarna. Dom wyposażony był w toaletę. W sąsiedztwie znajdują się dwie inne groty, na których ścianach widoczne są inskrypcje świadczące o tym, że owe pomieszczenia były podczas najazdu perskiego wykorzystywane jako schronienie. W jednej z grot można zobaczyć cztery wykute w skale kapitele^[3].

Nabatejczycy chowali swoich zmarłych w odrębnych grotach wykutych w skale. Największa grota na terenie Obody była wykonana na planie kwadratu i mieściła 22 miejsca na pochówki. W przeszłości spekulowano, że grota mogła stanowić grobowiec króla Obodasa, jednak budowla datowana jest na III wiek n.e.^[3]

W Obodzie odkryto trzy prasy do wytłaczania winogron. Najlepiej zachowana, zbudowana na planie kwadratu, była z trzech stron obudowana małymi magazynami. Z czwartej strony przygotowano okrągłe zagłębienie do którego wiódł kanalik, którym spływał wyciśnięty sok^[3].