Ośrodek Zapasowy Wileńskiej Brygady Kawalerii

Ośrodek Zapasowy Wileńskiej Brygady Kawalerii (OZ Wileńskiej BK) – oddział kawalerii Wojska Polskiego.

Ośrodek Zapasowy Wileńskiej Brygady Kawalerii w Wołkowysku nie istniał w organizacji pokojowej Wojska Polskiego. Był jednostką mobilizowaną zgodnie z planem mobilizacyjnym „W”, w I rzucie mobilizacji powszechnej przez szwadron zapasowy 4 pułk ułanów. W niektórych publikacjach używano też nazwy: Ośrodek Zapasowy Kawalerii „Wołkowysk”^[1] lub Ośrodek Zapasowy Kawalerii „Nowa Wilejka”^[2].

Mobilizację Ośrodka Zapasowego Wileńskiej Brygady Kawalerii rozpoczęto z chwilą ogłoszenia mobilizacji powszechnej 31 sierpnia 1939 w koszarach szwadronu zapasowego 4 pułku ułanów w Wołkowysku. W skład ośrodka miały wejść Oddziały Zbierania Nadwyżek 4 pułku ułanów, 13 pułku ułanów, 23 pułku ułanów. Zmobilizowane w swoich macierzystych garnizonach po wyjeździe pułków Wileńskiej Brygady Kawalerii w rejon przygraniczny do składu Armii „Prusy”. Ośrodek miał za zadanie uzupełniać składy osobowe 4 puł.,13 puł., 23 puł. oraz wszystkich pododdziałów kawalerii ze składu Wileńskiej BK: 3 szwadronu kolarzy, 3 szwadronu łączności i 7 szwadronu pionierów. Dodatkowo miał zadanie formować uzupełnienia dla szwadronów kawalerii dywizyjnej nr 1, 19, 29 i 44, a także szwadronów kawalerii KOP w północno-wschodnim rejonie kraju. Od chwili wejścia w życie mobilizacji powszechnej 31 sierpnia 1939, do siedziby ośrodka w koszarach szwadronu zapasowego 4 i 13 pułków ułanów w Wołkowysku oraz koszarach 3 pułku strzelców konnych przybywali mający karty mobilizacyjne oficerowie, podchorążowie, podoficerowie i szeregowi rezerwy. Ponadto dowództwo Ośrodka formowano o kadry szwadronów zapasowych 4 i 13 puł. w Wołkowysku i 23 puł. w Grodnie. Z uwagi że zmieniono miejsce formowania OZ Wileńskiej BK z Wołkowyska do Nowej Wilejki i koszar 13 puł., wszystkie Oddziały Nadwyżek z 4 puł. z Wilna i 23 puł. z Postaw oraz zebrane kadry i rezerwiści z Wołkowyska w szwadronach zapasowych udali się do Nowej Wilejki. Od 9 września koszary w Wołkowysku zajął Ośrodek Zapasowy Podlaskiej i Suwalskiej Brygad Kawalerii z Białegostoku. Planowany skład ośrodka:

• dowództwo,
• szwadron gospodarczy,
• 4 szwadrony liniowe,
• szwadron km,
• pluton pionierów,
• pluton łączności,
• pluton kolarzy^[2].

Dowództwo Ośrodka sprawował ppłk Józef Grad-Soniński. W Nowej Wilejce skoncentrowano całość Ośrodka.

14 września na rozkaz Naczelnego Wodza wraz z Grupą Grodno wysłano w kierunku Lwowa transportem kolejowym tzw. „Wileński Dywizjon Kawalerii” w składzie trzech szwadronów liniowych (jeden z 4 puł. i dwa z 23 puł.), plutonu ckm i plutonu łączności. Dywizjon pod dowództwem rtm. Wacława Ursyna-Szantyra wziął udział w obronie Lwowa^[3]. Po agresji wojsk sowieckich 17 września z zasobów ośrodka sformowano dywizjon kawalerii pieszej (batalion OZ Wileńskiej BK) pod dowództwem mjr. st. sp. Michała Nowickiego z trzema-czterema szwadronami, który wszedł w skład odcinka ppłk. Jana Pawlaka i bronił się na Antokolu w Wilnie w rejonie kościoła św. Piotra i Pawła od 18 września. Dodatkowo sformowano szwadron kolarzy, pluton pionierów i pluton ckm, które oddano pod dowództwo dowódcy ppłk Tadeusza Podwysockiego^[4]. W nocy ok. godz. 22.00 dywizjon wraz z pozostałą częścią OZ Wileńskiej BK wyjechał autobusami do Mejszagoły, celem zorganizowania obrony. Inne jednostki garnizonu Wilna wycofały się w kierunku Zawias i Mejszagoły. 20 września większość żołnierzy dywizjonu/batalionu OZ Wileńskiej BK przekroczyło granicę litewską^[5]. Na północ od Wilna toczyły walki z sowietami jednostki Ośrodka, 5 szwadron por. rez. Mirosława Gajewskiego z dywizjonu mjr. Nowickiego walczył w Święcianach, poległ jego dowódca. W Pohulance do niewoli sowieckiej dostał się szwadron koni remontowych OZ rtm. Jana Gabarskiego. 21 września w lesie w pobliżu sioła Wierchbezdany dostał się do niewoli szwadron rtm. rez. Mieczysława Janusza z OZ Wileńskiej BK^[6].

Dowództwo^[7]

• dowódca - ppłk Józef Grad-Soniński
• zastępca dowódcy - mjr Kazimierz Zaorski
• adiutant ośrodka - rtm. Apolinary Walerian
• oficer ordynansowy - ppor. Jerzy Jeziorański
• kwatermistrz - mjr Kazimierz Choroszewski
• oficer żywnościowy - por. Stanisław Werner
• oficer gospodarczy - ppor. Jan Janczukowicz
• lekarz weterynarii - kpt. lek. wet. Witold Czarnocki
• kapelan - ks. Nikodem Dubrawka

Jednostki bojowe sformowane na bazie OZ Wileńskiej BK

Wileński dywizjon marszowy kawalerii „Nowawilejka”^[8]

• dowódca dywizjonu - rtm. Wacław Ursyn-Szantyr(+do 16 IX 1939)^[9]
• dowódca szwadronu marszowego OZ 23 puł. - rtm. Wacław Ursyn-Szantyr (+do 16 IX 1939)
• dowódca szwadronu marszowego OZ 23 puł. - por. Konrad Szuman-Szumski
• dowódca szwadronu marszowego OZ 4 puł. - rtm. rez. dr Jerzy Zdzisław Gąsiorowski

Dywizjon kawalerii pieszej OW Wilno^[10]

• dowódca dywizjonu - mjr st. sp. Michał Nowicki
• dowódca 2 szwadronu pieszego OZ - por. Zygmunt Barcicki
  • dowódcy plutonów: ppor. Aleksander Kuczyński, ppor. Paweł Delalicz de Laval, ppor. Mieczysław Gładysz, ppor. Edward Jankowski
• dowódca 3 szwadronu pieszego OZ - rtm. st. sp. Witold E. Uklański
• dowódca 4 szwadronu pieszego OZ - rtm. Andrzej Brochocki
  • dowódcy plutonów: ppor. Aleksander Popławski, por. Władysław Rogalewicz, ppor. Bolesław Halik, ppor. Zbigniew Janowski
• dowódca 5 szwadronu pieszego OZ - por. Mirosław Gajewski
  • dowódcy plutonów: ppor. Zygmunt Dzierżewicz, ppor. Mikołaj Suszyński, ppor. Stanisław Czaplicki

dowódca szwadronu kolarzy OZ - rtm. Wacław Myzia^[10]

• dowódcy plutonów: por. Tadeusz Tyczyński, ppor. Stefan Sobkiewicz

dowódca plutonu ckm OZ - ppor. Bohdan Kopeć^[10]

• oficer młodszy - ppor. Edmund Kowalewski

dowódca plutonu pionierów - por. Adam Kierski^[10]

Grodzieński dywizjon marszowy kawalerii^[11]

• dowódca dywizjonu - rtm. Bernard Romanowski
• dowódca szwadronu marszowego 3 pszw. -
• dowódca szwadronu marszowego 25 pul. - ppor. Romańczuk

• Wiktor Cygan: Kresy w ogniu. Wojna polsko-sowiecka 1939. Warszawa: Warszawska Oficyna Wydawnicza, 1990. ISBN 83-85209-00-X.
• Czesław Grzelak: Kresy w czerwieni 1939. Agresja Związku Sowieckiego na Polskę w 1939 roku. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2001. ISBN 83-86842-30-X.
• Szymon Kucharski, Juliusz Tym: 3 pułk strzelców konnych. T. 29. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2020, seria: Wielka Księga Kawalerii Polskiej 1918–1939. Odznaki kawalerii. ISBN 978-83-8164-151-7.
• Jan Przemsza-Zieliński: Wrześniowa Księga Chwały Kawalerii Polskiej. Warszawa-Sosnowiec: Wydawnictwo Bellona, 1995. ISBN 83-11-08380-0.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
• Andrzej Wesołowski (red.): Obrona Lwowa 1939 tom 1: Dokumenty 1-16 września. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon, 2018. ISBN 978-83-63374-64-8.