Mordechaj Anielewicz

Mordechaj Anielewicz

‏מרדכי אניעלעוויטש‎

Marian, Malachi, Aniołek

Data i miejsce urodzenia	1919 Wyszków
Data i miejsce śmierci	8 maja 1943 Warszawa
Przebieg służby
Lata służby	1942–1943
Siły zbrojne	Żydowska Organizacja Bojowa
Stanowiska	dowódca ŻOB
Główne wojny i bitwy	II wojna światowa powstanie w getcie warszawskim
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Mordechaj Anielewicz (jid. ‏מרדכי אניעלעוויטש‎, pseudonimy: Marian, Malachi, Aniołek; ur. 1919 w Wyszkowie, zm. 8 maja 1943 w Warszawie) – polski działacz młodzieżowy i konspiracyjny pochodzenia żydowskiego, dowódca Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB), przywódca powstania w getcie warszawskim.

Był synem Abrama i Cyrli z domu Zandram^[1]. Kiedy miał kilka lat, rodzina Anielewiczów przeprowadziła się z Wyszkowa do Warszawy^[2]. Jego ojciec prowadził sklep na Solcu^[3].

Uczył się w prywatnym hebrajskim męskim Gimnazjum Towarzystwa „Laor” („Ku światłu”) przy ul. Nalewki 2a^[4]. Dzięki bardzo dobrym wynikom w nauce był zwolniony z czesnego^[1]. Zdał maturę w 1938^[5].

W 1933 wstąpił do prawicowej organizacji młodzieżowej Betar^[2]. Od 1934 należał do lewicowo-syjonistycznej organizacji skautowskiej Ha-Szomer Ha-Cair^[6]. Od 1937 był dowódcą oddziału (gdudu) hufca „Bechazit” i członkiem komendy warszawskiej, a w 1939 wszedł do Komendy Naczelnej. W latach 1936–1938 organizator samoobrony przeciwko antysemickim akcjom ONR, a także przeciwko nacjonalistom żydowskim^[6].

W czasie kampanii wrześniowej wraz z kolegami z organizacji Ha-Szomer Ha-Cair usiłował przedostać się do Rumunii, jednak został zatrzymany przez przedstawicieli radzieckich władz^[7]. Powrócił do Warszawy po kapitulacji miasta, a pod koniec 1939 wyjechał na kilka tygodni do Wilna^[8]. Po powrocie do Warszawy kontynuował działalność w Ha-Szomer Ha-Cair^[7]. Włączył się także do redagowania pisma Neged Hazerem (pol. Pod prąd), w działalność samokształceniową młodych Żydów^[7] oraz był instruktorem w kibucu przy ul. Nalewki 23^[1]. Przyjaźnił się z Emanuelem Ringelblumem^[9][10].

Był lubiany przez kolegów; wzbudzał zaufanie skromnością, opanowaniem i wnikliwością^[11]. Wyróżniał się zaangażowaniem i zdolnościami organizacyjnymi^[7]. Był również uzdolnionym dziennikarzem^[12].

W marcu 1942 w getcie warszawskim zaczął współorganizować żydowski Blok Antyfaszystowski^[6]. Blok był organizacją działającą w gettach Generalnego Gubernatorstwa i Śląska. W 1942 organizował grupy samoobrony Żydów w Będzinie i Sosnowcu^[1]. Wrócił do Warszawy jesienią 1942, już po zakończeniu wielkiej akcji deportacyjnej do Treblinki^[13].

Od października 1942 komendant Żydowskiej Organizacji Bojowej. Był m.in. współorganizatorem udanego zamachu dokonanego 29 października 1942 na zastępcę komendanta Żydowskiej Służby Porządkowej Jakuba Lejkina (chociaż osobiście nie wziął w nim udziału)^[14].

W dniach 18–21 stycznia 1943 kierował pierwszą zbrojną samoobroną w getcie warszawskim, która doprowadziła do przerwania drugiej niemieckiej akcji deportacyjnej do Treblinki (tzw. akcji styczniowej); m.in. oddział dowodzony przez Anielewicza wmieszał się w kolumnę Żydów prowadzonych na Umschlagplatz i na dany przez niego sygnał, na rogu ulic Zamenhofa i Niskiej, zaatakował niemieckich konwojentów. Większość żydowskich bojowców zginęła, jednak kilkudziesięciu Żydom prowadzonym na Umschlagplatz udało się zbiec^[15]. Walki w styczniu wzmocniły pozycję i autorytet Anielewicza jako dowódcy ŻOB^[16]. Był zwolennikiem porozumienia z Żydowskim Związkiem Wojskowym^[1].

19 kwietnia 1943 Mordechaj Anielewicz stanął na czele powstania w getcie warszawskim. Zginął 8 maja 1943 wraz z członkami dowództwa ŻOB w otoczonym przez Niemców bunkrze przy ul. Miłej 18. Dokładne okoliczności jego śmierci nie są znane^[17]. W bunkrze znajdowało się w tym czasie ok. 120 powstańców, w tym jego dziewczyna Mira Fuchrer. Wielu z nich na wezwanie Arie Wilnera popełniło samobójstwo^[18].

 Osobny artykuł: Bunkier Anielewicza w Warszawie.

Według Tosi Altman Anielewicz był przeciwny samobójstwu – uważał, że jeżeli istnieje przynajmniej cień nadziei na wytrwanie w bunkrze do wieczora, należało podjąć taką próbę^[18].

• Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (pośmiertnie, 2023)^[19].
• Order Krzyża Grunwaldu III klasy – 18 kwietnia 1945 (pośmiertnie rozkazem ND WP)^[20]
• Krzyż Walecznych – 25 lipca 1944 (pośmiertnie rozkazem L.400/BP KG AK)

• Jeszcze w trakcie wojny jego imieniem nazwano oddział partyzancki Gwardii Ludowej utworzony z uczestników powstania w getcie warszawskim.
• W 1955 dawnej ulicy Gęsiej w Warszawie nadano nazwę ul. Mordechaja Anielewicza^[21].
• W 1993 został wybity medal z podobizną Mordechaja Anielewicza o treści Powstanie w getcie warszawskim 1943 – 1993, wydany przez Mennicę Państwową, a zaprojektowany przez Tadeusza Tchórzewskiego^[22].
• Mordechaj Anielewicz został upamiętniony jednym z kamiennych bloków warszawskiego Traktu Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów znajdującym się przy ulicy Dubois. Jego nazwisko widnieje także na obelisku znajdującym się u podnóża upamiętnienia przy dawnej ulicy Miłej 18, nazywanego Kopcem Anielewicza.
• 8 maja 2003, w 60. rocznicę śmierci, w Wyszkowie, na skwerze Berka Joselewicza, w pobliżu miejsca gdzie stał dom, w którym urodził się Anielewicz, odsłonięto pomnik składający się z trzech tablic z napisami w językach polskim, hebrajskim i angielskim. W uroczystości odsłonięcia monumentu uczestniczyli m.in. Marek Edelman i Władysław Bartoszewski^[2].
• Imię Anielewicza nosi kibuc Jad Mordechaj w Izraelu, powstały w 1943 (w brytyjskiej Palestynie), oraz założone w 1990 przy Uniwersytecie Warszawskim (od 2001 działające jako zakład w Instytucie Historycznym UW) Centrum Badania i Nauczania Dziejów i Kultury Żydów w Polsce im. Mordechaja Anielewicza.
• W Amsterdamie w zachodniej części miasta (Osdorp- De Aker) znajduje się ulica o nazwie Anielewiczsingel.

• Mordechaj Anielewicz na stronie www.getto.pl. getto.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-18)].