Masakry hamidiańskie

Masakry hamidiańskie

Ciała Ormian zamordowanych w listopadzie 1895 roku w Erzurum. Fot. William Sachtleben
Państwo	Imperium Osmańskie
Data	1894–1897
Liczba zabitych	80 000–300 000
Typ ataku	masakra, szaber
Sprawca	ludność muzułmańska (Turcy, Kurdowie itd.)
brak współrzędnych

Masakry hamidiańskie^[1][2] (orm. Համիդյան ջարդեր, tur. Hamidiye Katliamı, fr. Massacres hamidiens), określane również jako masakry Ormian z lat 1894–1897^[3] – masakry Ormian w Imperium Osmańskim, które miały miejsce w połowie lat 90. XIX wieku. Szacunki w liczbie ich ofiar wahają się od 80 tys. do 300 tys.^[4], w wyniku czego osieroconych zostało 50 000 dzieci^[5]. Masakry zostały nazwane „na cześć” sułtana Abdülhamida II, który w swoich działaniach na rzecz utrzymania mocarstwowej pozycji upadającego Imperium Osmańskiego ponownie uznał panislamizm za ideologię państwową^[6]. Chociaż masakry wymierzone były głównie w Ormian, w niektórych przypadkach zamieniły się one w systematyczne, antychrześcijańskie pogromy, takie jak masakra w Diyarbakır, w której, przynajmniej według jednego współczesnego źródła, zginęło także do 25 tys. Asyryjczyków^[7].

Masakry rozpoczęły się w 1894 roku, lecz do największej eskalacji mordów doszło w latach 1895–1896. Sytuacja zaczęła się uspokajać w 1897 roku, po międzynarodowym potępieniu działań Abdülhamida. Najostrzejsze środki skierowano przeciwko długo prześladowanej społeczności ormiańskiej, która domagała się reform społecznych i lepszego traktowania ze strony rządu. Ofiarą masakr padali Ormianie w każdym wieku i obojga płci^[8]. Stało się to w czasie, gdy telegraf mógł już rozpowszechniać wiadomości po całym świecie, dlatego masakry hamidiańskie były szeroko komentowane w mediach Europy Zachodniej i Ameryki Północnej, co przyczyniło się do znacznego pogorszenia wizerunku Turcji na arenie międzynarodowej.

Początki wrogości wobec Ormian leżały w coraz bardziej niepewnej sytuacji, w jakiej znajdowało się Imperium Osmańskie w ostatnich dekadach XIX wieku. Koniec panowania osmańskiego na Bałkanach zapoczątkował epokę europejskich nacjonalizmów i dążenie do samostanowienia przez wiele narodów długo pozostających pod panowaniem osmańskim. Ormianie w Imperium Osmańskim, którzy przez długi czas byli uważani za obywateli drugiej kategorii, zaczęli w połowie lat 60. i na początku lat 70. XIX wieku domagać się reform społecznych i lepszego traktowania ze strony rządu. Naciskali na zaprzestanie uzurpacji ziemi, „grabieży i mordów w miastach ormiańskich przez Kurdów i Czerkiesów, nieprawidłowości w poborze podatków, przestępczych zachowań urzędników państwowych i odmowy przyjmowania chrześcijan jako świadków w procesach sądowych”^[9]. Żądania te zostały zlekceważone przez rząd centralny. Kiedy rodzący się nacjonalizm rozprzestrzenił się wśród Ormian w Anatolii, obejmując żądania równych praw i dążenia do autonomii, przywódcy osmańscy doszli do wniosku, że islamski charakter ich państwa, a nawet samo jego istnienie, są zagrożone.

Połączenie rosyjskich sukcesów militarnych w niedawnej wojnie rosyjsko-tureckiej, wyraźnego osłabienia Imperium Osmańskiego w różnych sferach, w tym finansowej (Turcja bardzo ucierpiała w wyniku tzw. paniki z 1873 roku), terytorialnej (wspomnianej powyżej) i nadziei wśród niektórych Ormian na to, że pewnego dnia całe terytorium zamieszkane przez Ormian może być rządzone przez chrześcijańską Rosję, doprowadziło do nowego niepokoju wśród Ormian mieszkających w Imperium Osmańskim. Ormianie wysłali delegację pod przewodnictwem Mkrticza Chrimiana na kongres berliński w 1878 roku, aby lobbował u mocarstw europejskich uwzględnienie odpowiedniego zabezpieczenia dla jego rodaków w ostatecznym porozumieniu pokojowym. Sułtan nie był jednak gotów zrzec się żadnej władzy. Abdülhamid uważał, że nieszczęścia Imperium Osmańskiego wynikają z „niekończących się prześladowań i wrogości świata chrześcijańskiego”^[10]. Postrzegał osmańskich Ormian jako przedłużenie tej zagranicznej wrogości, środek, za pomocą którego Europa mogła „dostać się do naszych najważniejszych miejsc i wyrwać nam wnętrzności”^[6]. Turecki historyk i biograf Abdülhamida, Osman Nuri zauważył: „Samo wspomnienie słowa «reforma» irytowało go [Abdülhamida], pobudzając jego zbrodnicze instynkty”^[11]. Słysząc o wizycie delegacji ormiańskiej w Berlinie w 1878 roku, sułtan z goryczą ocenił: „Taka wielka zuchwałość [...] Taka wielka zdrada wobec religii i państwa [...] Niech zostaną przeklęci przez Boga”^[12]. Chociaż przyznał, że niektóre z ich skarg były dobrze uzasadnione, Abdülhamid przyrównał Ormian do „płaczek pogrzebowych, które udają ból, którego nie czują; są zniewieściałymi i tchórzliwymi ludźmi, którzy chowają się pod spódnicami wielkich mocarstw i płaczą z byle powodu”^[13].

Postanowienia dotyczące reformy prowincji ormiańskich zawarte w art. 61 traktatu berlińskiego (1878) ostatecznie nie zostały wdrożone, a zamiast tego nastąpiły dalsze represje. Zbiorowe notatki wysłane 2 stycznia 1881 roku przez mocarstwa europejskie przypominające sułtanowi o obietnicach dokonania reformy nie skłoniły go do działania. Wschodnie prowincje Imperium Osmańskiego były historycznie niepewne^[14]; kurdyjscy rebelianci bezkarnie atakowali mieszkańców miast i wsi^[15]. W latach 1890–1891, kiedy imperium było albo zbyt słabe i zdezorganizowane, albo niechętne do powstrzymania tych napaści, sułtan Abdülhamid nadał kurdyjskim bandom półoficjalny status. Złożone głównie z plemion kurdyjskich, ale także z etnicznych Turków, Juruków, Arabów, Turkmenów i Czerkiesów, uzbrojone przez państwo, zaczęły być nazywane Hamidije Alajlari („Pułki Hamidiańskie”)^[16]. Bandyci z Hamidije otrzymali wolną rękę w atakowaniu Ormian, konfiskowaniu ich zapasów zboża, żywności i wypędzaniu zwierząt gospodarskich, przekonani, że unikną kary, ponieważ byli poddani wyłącznie sądom wojskowym^[17]. W obliczu takich nadużyć i przemocy Ormianie utworzyli organizacje rewolucyjne, a mianowicie Socjaldemokratyczną Partię Hunczaków (których członków zwano hunczakami; założona w Szwajcarii w 1887 roku) i Armeńską Federację Rewolucyjną (nazywaną dasznakami, założoną w 1890 roku w rosyjskim wówczas Tyflisie)^[18] . Pierwsze starcia i niepokoje społeczne nastąpiły w 1892 roku w Merzifonie oraz w 1893 roku w Tokacie.

W 1894 roku sułtan zaczął atakować ludność ormiańską, stając się prekursorem masakr hamidiańskich. Prześladowania te wzmocniły nastroje nacjonalistyczne wśród Ormian. Pierwsza godna uwagi bitwa ormiańskiego ruchu oporu miała miejsce w mieście Sasun. Aktywiści partii hunczaków, tacy jak Mihran Damadian, Hamparcum Bojadżian, czy Hrair Dżochk, zachęcali do oporu przeciwko podwójnemu opodatkowaniu i innym osmańskim prześladowaniom, natomiast dasznacy uzbroili ludność regionu. Ormianie stawili czoła armii osmańskiej i kurdyjskim siłom nieregularnym pod Sasun, ostatecznie ulegając przewadze liczebnej i tureckim zapewnieniom o amnestii (której nigdy nie udzielono)^[19].

W odpowiedzi na opór w Sasun, gubernator Muş zareagował, podżegając miejscowych muzułmanów przeciwko Ormianom. Historyk Patrick Balfour pisze, że tego rodzaju masakr często dokonywano, gromadząc muzułmanów w miejscowym meczecie i twierdząc, że celem Ormian było „uderzenie w islam”^[20]. Sułtan Abdülhamid wysłał w teren armię osmańską, a także kolejne, uzbrojone grupy kurdyjskich sił nieregularnych. Przemoc rozprzestrzeniła się po całym kraju i dotknęła większość ormiańskich miast w Imperium Osmańskim^[21].

Wielkie mocarstwa europejskie (Wielka Brytania, Francja i Rosja) w październiku 1895 roku zmusiły Abdülhamida do podpisania nowego pakietu reform, mającego na celu ograniczenie uprawnień Hamidije, który, podobnie jak traktat berliński, nigdy nie został wdrożony. 1 października 1895 roku dwa tysiące Ormian zebrało się w Konstantynopolu, aby złożyć petycję w sprawie wprowadzenia reform, lecz jednostki policji osmańskiej zaatakowały wiec i brutalnie go rozbiły^[22]. Po otrzymaniu pakietu reform sułtan podobno powiedział: „Ta sprawa skończy się rozlewem krwi”^[23].

Wkrótce w Konstantynopolu rozpoczęły się masakry Ormian, które następnie pochłonęły resztę zamieszkałych przez Ormian wilajetów: Bitlis, Diyarbakır, Erzurum, Mamuret-ul-Aziz, Sivas, Trebizond i Wan. Tysiące Ormian zginęło z rąk swoich muzułmańskich sąsiadów i żołnierzy armii osmańskiej, a znacznie więcej zginęło podczas mroźnej zimy 1895–96. William Sachtleben, amerykański dziennikarz, który akurat przebywał w Erzurum po masakrze w 1895 roku, opisał makabryczną scenę, na którą się natknął, w długim liście do „The Timesa”:

Francuski wicekonsul w Diyarbakır, Gustave Meyrier, opowiedział ambasadorowi Paulowi Cambonowi historie o napaściach i zabójstwach ormiańskich kobiet i dzieci oraz opisał napastników jako „równie tchórzliwych, jak okrutnych. Odmówili ataku na miejsca, gdzie ludzie się bronili, a zamiast tego skoncentrowali się na bezbronnych dzielnicach”^[25]. Najgorsze okrucieństwo miało miejsce w Urfie, gdzie wojska osmańskie spaliły katedrę ormiańską, w której schroniło się 3000 Ormian, i strzelały do każdego, kto próbował uciec^[26].

Prywatny pierwszy sekretarz Abdülhamida napisał w swoich wspomnieniach o sułtanie, że „zdecydował się prowadzić politykę surowości i terroru wobec Ormian, i aby odnieść sukces w tym względzie, wybrał metodę zadawania im ciosu gospodarczego [...] Nakazał im [swoim współpracownikom] absolutnie unikać negocjowania lub omawiania czegokolwiek z Ormianami i zadać im decydujący cios w celu wyrównania rachunków”^[27].

Zabójstwa trwały do 1897 roku. Wówczas Abdülhamid ogłosił zamknięcie „kwestii ormiańskiej”. Wielu ormiańskich rewolucjonistów zostało zabitych lub uciekło do Rosji. Rząd osmański izolował lokalne społeczności ormiańskie i ograniczył ormiańskie ruchy polityczne. Podczas masakr zaatakowano także niektóre inne grupy etniczne. Z francuskiej korespondencji dyplomatycznej wynika, że Hamidije dokonali rzezi nie tylko Ormian, ale także Asyryjczyków mieszkających w Diyarbakır, Hasankeyf, Sivas i innych częściach Anatolii^[28][29].

Nie da się dokładnie ustalić, ilu Ormian zginęło, chociaż szacunki historyków wahają się pomiędzy 80 tys., a 300 tys.^[4]

Niemiecki pastor Johannes Lepsius skrupulatnie zebrał dane na temat masakr i w swoich obliczeniach doszedł do liczby 88 243 zamordowanych Ormian, 546 tys. skazanych na ubóstwo, 2493 zniszczonych wiosek, z których to 456 mieszkańców zostało przymusowo nawróconych na islam^[30] oraz 649 sprofanowanych kościołów i klasztorów, z których 328 zamieniono na meczety^[31]. Oszacował również liczbę 100 tys. kolejnych zgonów wśród Ormian z powodu głodu i chorób, co pozwalałoby skalkulować łączną liczbę ofiar śmiertelnych na prawie 200 tys.^[32] 

Ambasador Wielkiej Brytanii oszacował, że tylko do początku grudnia 1895 roku zginęło 100 tys. osób^[33]. Jednak masakry trwały jeszcze w 1896 i 1897 roku. Pracownik niemieckiego MSZ-u i turkolog Ernst Jäckh twierdził, że 200 tys. Ormian zostało zabitych, 50 tys. wydalonych, a milion ormiańskich domów splądrowanych i ograbionych^[33][34]. Podobną liczbę przytoczył francuski historyk i dyplomata Pierre Renouvin, który twierdził, że zginęło i zmarło 250 tys. Ormian, na podstawie uwierzytelnionych dokumentów, z którymi miał styczność podczas pełnienia obowiązków dyplomatycznych^[33][35].

Wieści o masakrach Ormian w Imperium Osmańskim były szeroko omawiane w Europie i Stanach Zjednoczonych oraz spotkały się z ostrymi reakcjami ze strony rządów innych państw, organizacji humanitarnych i prasy^[36] . Brytyjskie gazety drukowane i ilustrowane regularnie opisywały masakry, a popularny tygodnik „Punch” opublikował dziesiątki szkiców ilustrujących rzeź^[37]. Ponadto historyk Leslie Rogne Schumacher zauważył, że masakry „odzwierciedlały i wpływały na zmieniający się świat europejskich stosunków międzynarodowych” w latach poprzedzających I wojnę światową, osłabiając stosunki Wielkiej Brytanii z Imperium Osmańskim i wzmacniając brytyjskie więzi z Rosją^[38].

Ambasador Francji opisał Turcję jako „dosłownie stojącą w płomieniach”, z „masakrami [dziejącymi się] wszędzie” i mordowaniem wszystkich chrześcijan „bez różnicy”^[39][40]. Francuski wicekonsul oświadczył, że Imperium Osmańskie „stopniowo unicestwia element chrześcijański”, „dając kurdyjskim wodzom carte blanche, aby robili, co im się podoba, aby wzbogacali się kosztem chrześcijan i zaspokajali zachcianki swoich ludzi”^[41].

Jeden z nagłówków artykułu w „The New York Timesie” z września 1895 roku brzmiał Ormiański holokaust, podczas gdy pismo „Catholic World” oświadczyło: „Wszystkie perfumy Arabii nie są w stanie umyć rąk Turcji na tyle czysto, aby były zdolne dłużej trzymać stery władzy choćby ponad jednym calem chrześcijańskiego terytorium”^[42]. Reszta amerykańskiej prasy wezwała władze do podjęcia działań w celu pomocy Ormianom i usunięcia, „jeśli nie przez działania polityczne, to poprzez użycie noża [...] zapalnego miejsca Imperium Tureckiego^[42]. Król Belgii Leopold II powiedział brytyjskiemu premierowi Robertowi Salisbury’emu, że jest gotów wysłać swoje wojska kolonialne z Kongo Belgijskiego w celu „najechania i zajęcia” Armenii^[43]. Masakry były ważnym punktem retoryki prezydenta Stanów Zjednoczonych Grovera Clevelanda, a w swoim programie opublikowanym w 1896 roku ówczesny kandydat Republikanów na prezydenta William McKinley wymienił ratowanie Ormian jako jeden ze swoich głównych priorytetów w polityce zagranicznej^[42]. Amerykanie przebywający w Imperium Osmańskim, tacy jak George Washburn, rektor Robert College w Konstantynopolu, naciskali na swój rząd, aby podjął konkretne działania. W grudniu 1900 roku amerykański pancernik USS „Kentucky” zawinął do portu Smyrna, gdzie jego kapitan, „Red Bill” Kirkland, przekazał miejscowemu gubernatorowi następujące ostrzeżenie, nieco złagodzone przez jego tłumacza: „Jeśli te masakry będą kontynuowane, będę zaskoczony, jeśli któregoś dnia nie zapomnę o swoich rozkazach [...] i znajdę pretekst, aby rozwalić kilka tureckich miast. [...] Oskalpuję każdego, tureckiego sukinsyna, który ma włosy na głowie”^[44]. Natomiast Amerykanie pozostający przez ten czas w Stanach Zjednoczonych, tacy jak Julia Ward Howe, David Josiah Brewer, czy John D. Rockefeller, zebrali i przekazali duże sumy pieniędzy oraz zorganizowali pomoc humanitarną, która została skierowana do Ormian za pośrednictwem nowo utworzonego Amerykańskiego Czerwonego Krzyża^[45]. Inne grupy humanitarne i narodowej oddziały Czerwonego Krzyża pomagały, wysyłając pomoc pozostałym ocalałym, którzy umierali z powodu chorób i głodu^[46].

W szczytowym momencie masakr, w 1896 roku, Abdülhamid próbował ograniczyć przepływ informacji napływających z Turcji („Harper's Weekly” został zakazany przez osmańskich cenzorów ze względu na obszerne relacje z masakr) i przeciwdziałać negatywnej prasie, werbując do pomocy życzliwych, zachodnich aktywistów i dziennikarzy. Przywódca syjonistyczny Theodor Herzl z entuzjazmem odpowiedział na osobistą prośbę Abdülhamida, by wykorzystać „żydowską władzę” w celu podważenia powszechnej sympatii odczuwanej wobec Ormian w Europie. Dzięki jego kontaktom pozytywne relacje z Imperium Osmańskiego były także publikowane w wielu europejskich gazetach i czasopismach, a sam Herzl bezskutecznie próbował pośredniczyć między sułtanem a armeńskimi działaczami partyjnymi we Francji, Wielkiej Brytanii, Austro-Węgrzech i innych krajach. Herzl przyznał, że układ z Abdülhamidem był tymczasowy, a swoje usługi świadczył w zamian za wypracowanie bardziej przychylnego stosunku władz osmańskich do syjonizmu. „Pod żadnym pozorem” – pisał – „Ormianie nie mogą się dowiedzieć, że chcemy ich użyć do zbudowania państwa żydowskiego”^[47][48]. Herzl przeklinał łaskę sułtana. Bernard Lazare opublikował list otwarty, w którym skrytykował Herzla i zrezygnował z członkostwa w Komitecie Syjonistycznym w 1899 roku. Jeden z przywódców Komitetu, których Herzl chciał zaciągnąć do współpracy, Max Nordau, odpowiedział mu jednowyrazowym telegramem o treści: „Nie”^[49].

Pomimo ogromnej sympatii społecznej, jaką odczuwano dla Ormian w Europie, żadne z mocarstw europejskich nie podjęło konkretnych działań, aby poprawić ich sytuację. Sfrustrowani tą obojętnością i brakiem działań, Ormianie z frakcji dasznaków aby zwrócić większą uwagę na masakry, 26 sierpnia 1896 roku zajęli zarządzany przez Europejczyków Bank Osmański^[50]. Chociaż ich żądania zostały odrzucone, a w Konstantynopolu rozpoczęła się nowa fala mordów, akt ten został pochwalony przez prasę europejską i amerykańską, która oczerniła Abdülhamida i przedstawiła go jako „wielkiego mordercę” i „krwawego sułtana”^[51]. Wielkie mocarstwa obiecały podjąć działania i egzekwować nowe reformy, chociaż nigdy nie przyniosły one skutku z powodu ich wzajemnie sprzecznych interesów politycznych i gospodarczych^[52].

George Hepworth, wybitny dziennikarz końca XIX wieku, który podróżował przez osmańską Armenię w 1897 roku napisał książkę pt. Through Armenia on Horseback, w której omówił przyczyny i skutki masakr hamidiańskich. W jednym z rozdziałów Hepworth opisał rozbieżność pomiędzy rzeczywistym przebiegiem masakry w Bitlis, a oficjalnymi raportami przesłanymi do Wysokiej Porty. Po przedstawieniu osmańskiej wersji wydarzeń, która obarczyła winą wyłącznie Ormian z Bitlis, Hepworth napisał:

Oficjalne źródła osmańskie bagatelizowały lub przeinaczały liczbę ofiar śmiertelnych^[33]. Próbę celowego fałszowania danych odnotował ambasador Wielkiej Brytanii Phillip Currie w liście do premiera Salisbury'ego:

Niektórzy uczeni, tacy jak sowieccy historycy Mkrticz G. Nersisian, Ruben Sahakian i John Kirakosian, a także Jehuda Bauer oraz Benny Morris i Dror Ze'evi w swojej książce pt. The Thirty-Year Genocide podzielają pogląd, że masowe mordy z lat 1894–1896 były pierwszą fazą ludobójstwa Ormian^[55] . Większość badaczy ogranicza jednak to drugie wydarzenie ściśle do lat 1915–1923^[56].

• Rouben Paul Adalian: Historical Dictionary of Armenia. Wyd. 2nd ed. Lanham, MD: Scarecrow, 2010. (ang.).
• The W. L. Sachtleben Papers on Erzerum in the 1890. W: Gia Aivazian: Historic Armenian cities and provinces. T. 4. Costa Mesa, CA: Mazda Publishers, 2003. (ang.).
• Taner Akçam: A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility. New York: Metropolitan Books, 2006. (ang.).
• Margaret Lavinia Anderson. 'Down in Turkey, Far Away,': Human Rights, the Armenian Massacres, and Orientalism in Wilhelmine Germany. „Journal of Modern History”. 79, 2007. (ang.). 
• 5. Eastern Christianity. W: Michael Angold: Cambridge History of Christianity. Cambridge: Cambridge University Press, 2006. ISBN 978-0-521-81113-2. (ang.).
• Stephan Astourian. On the Genealogy of the Armenian-Turkish Conflict, Sultan Abdülhamid, and the Armenian Massacres. „Journal of the Society for Armenian Studies”. 21, 2012. (ang.). 
• The Silence of the Land: Agrarian Relations, Ethnicity, and Power. W: Stephan H. Astourian: A Question of Genocide: Armenians and Ottoman muslims at the End of the Ottoman Empire. Oxford: Oxford University Press, 2011. ISBN 978-0195393743. (ang.).
• Peter Balakian: The Burning Tigris: The Armenian Genocide and America's Response. New York: HarperCollins, 2003. ISBN 0-06-055870-9. (ang.).
• Patrick Balfour: The Ottoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire. New York: Morrow, 1977. ISBN 978-0688030933. (ang.).
• Gary J. Bass: Freedom's Battle: The Origins of Humanitarian Intervention. New York: Alfred A. Knopf, 2008. ISBN 978-0307279873. (ang.).
• Marwan R. Buheiry. Theodor Herzl and the Armenian Question. „Journal of Palestine Studies”. 7, 1977. (ang.). 
• Paul Cambon: Tome Premier (1870–1908): L'établissement de la République – Le Protectorat Tunisien – La régence en Espagne – La Turquie d'Abd Ul Hamid. T. vol. 1 of Correspondance, 1870–1924. Paris: Grasset, 1940. (fr.).
• William L. Cleveland: A History of the Modern Middle East. Wyd. 2nd ed. Boulder, CO.: Westview, 2000. ISBN 0-8133-3489-6. (ang.).
• Sébastien De Courtois: The Forgotten Genocide: The Eastern Christians, the Last Arameans. Piscataway, NJ: Gorgias Press, 2004. DOI: 10.31826/9781463209490. (ang.).
• Vahakn N. Dadrian: Warrant for Genocide: Key Elements of Turko-Armenian Conflict. London: Routledge, 2017. ISBN 978-1138540385. (ang.).
• Vahakn N. Dadrian: The History of the Armenian Genocide: Ethnic Conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus. Oxford: Berghahn Books, 1995. ISBN 1-57181-666-6. (ang.).
• Selim Deringil. "'The Armenian Question Is Finally Closed': Mass Conversions of Armenians in Anatolia during the Hamidian Massacres of 1895–1897. „Comparative Studies in Society and History”. 51, 2009. (ang.). 
• Shai M. Dromi: Above the fray: The Red Cross and the making of the humanitarian NGO sector. Chicago: Univ. of Chicago Press, 2020. ISBN 978-0-226-68010-1. (ang.).
• David P. Forsythe: Encyclopedia of human rights. Oxford: Oxford University Press, 2009. ISBN 978-0195334029. (ang.).
• Azat S. Hambaryan. Հողային հարաբերությունները: Հարկերն ու պարհակները. „Հայ Ժողովրդի Պատմություն”. 6, 1981. (orm.). 
• George H. Hepworth: Through Armenia On Horseback. New York: E. P. Dutton & Co, 1898. (ang.).
• Adam Hochschild: King Leopold's Ghost: A Story of Greed, Terror, and Heroism in Colonial Africa. Boston, MA: Mariner Books, 1999. ISBN 0-618-00190-5. (ang.).
• The Armenian Genocide: Wartime Radicalization or Premeditated Continuum?. W: Richard G. Hovannisian: The Armenian Genocide: Cultural and Ethical Legacies. New Brunswick, NJ: Transaction Publishers, 2007. ISBN 1-4128-0619-4. (ang.).
• The Armenian Question in the Ottoman Empire, 1876–1914. W: Richard G. Hovannisian: The Armenian People From Ancient to Modern Times. T. Volume II: Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. New York: St. Martin's Press, 1997. ISBN 0-312-10168-6. (ang.).
• Ernst Jäckh: Der Aufsteugende Halbmond. Wyd. 6th ed. Berlin: 1916. (niem.).
• H. D. Jenkins. Armenia and the Armenians. „National Geographic”. XXVIII, 1915. (ang.). 
• Ottoman Urfa and its Missionary Witnesses. W: Hans-Lucas Kieser: Armenian History and Culture Series: Historic Armenian Cities and Provinces. T. 6. Costa Mesa, CA: Mazda Publishers, 2006. (ang.).
• Janet Klein: The Margins of Empire: Kurdish Militias in the Ottoman Tribal Zone. Stanford: Stanford University Press, 2011. (ang.).
• Mihran Kurdoghlian: Պատմութիւն Հայոց. T. III. Athens: Council of National Education Publishing, 1996. (ang.).
• David McDowall: A Modern History of the Kurds. Wyd. 3rd rev. London: I.B. Tauris, 2004. ISBN 978-1850434160. (ang.).
• Benny Morris, Dror Ze'evi: The Thirty-Year Genocide: Turkey’s Destruction of Its Christian Minorities, 1894–1924. Cambridge, MA.: Harvard University Press, 2019. (ang.).
• Gustave Meyrier and the Turmoil in Diarbekir, 1894-1896. W: Claire Mouradian: Armenian History and Culture Series: Historic Armenian Cities and Provinces. T. 6. Costa Mesa, CA: Mazda Publishers, 2006. ISBN 978-1568591537. (ang.).
• Louise Nalbandian: The Armenian Revolutionary Movement: The Development of Armenian Political Parties through the Nineteenth Century. Berkeley: University of California Press, 1963. ISBN 978-0-520-00914-1. (ang.).
• Michael B. Oren: Power, Faith, and Fantasy: America in the Middle East 1776 to the Present. New York: W.W. Norton & Co., 2007. ISBN 978-0-393-33030-4. (ang.).
• P. Renouvin, E. Preclin, G. Hardy: L'Epoque contemporaine. La paix armee et la Grande Guerre. Wyd. 2nd ed. Paris: 1947. (fr.).
• Davide Rodogno: Against Massacre: Humanitarian Interventions in the Ottoman Empire, 1815-1914. Princeton: Princeton University Press, 2012. ISBN 978-0691166698. (ang.).
• Jeremy Salt: Imperialism, evangelism and the Ottoman Armenians : 1878-1896. London: Cass, 1993. ISBN 0-7146-3448-4. (ang.).
• Outrage and Imperialism, Confusion and Indifference: Punch and the Armenian Massacres of 1894-1896. W: Leslie Rogne Schumacher: Comic Empires: Imperialism in Cartoons, Caricature, and Satirical Art. Manchester: Manchester University Press, 2020. ISBN 978-1-5261-4294-8. (ang.).
• Hannibal Travis. Native Christians Massacred: The Ottoman Genocide of the Assyrians During World War I. „Genocide Studies and Prevention”. 3, 2006. (ang.).