Lutnia
.jpg)
| |
| Klasyfikacja naukowa | |
| 321.321-5 | |
| Klasyfikacja popularna | |
| szyjkowy, strunowy, szarpany | |
| Podobne instrumenty | |
|
teorban, gallichon, lutnia romantyczna, mandora, mandolina, gitara, bandura, kobza |
Lutnia – dawny instrument muzyczny strunowy, wykształcony i najbardziej rozpowszechniony w kulturze europejskiej epoki renesansu i baroku. Ma charakterystyczny korpus o kształcie połówki migdała lub gruszki, który zbudowany jest z dużej liczby wygiętych, osełkowatych listewek. Umieszczona na końcu stosunkowo krótkiej szyjki komora kołkowa (główka) odgięta jest znacznie do tyłu. Używana była zarówno przez profesjonalnych muzyków, jak i amatorów, do akompaniamentu i gry solowej. Muzyka lutniowa zapisywana była na sześcioliniowych tabulaturach. W XVIII wieku, wyparta przez instrumenty klawiszowe i smyczkowe, wyszła z użycia.
W szerszym kontekście termin „lutnie” odnosi się ogólnie do instrumentów strunowych z szyjką[1][2].
Budowa i technika gry
[edytuj | edytuj kod]Lutnia zbudowana jest z wypukłego korpusu rezonansowego, krótkiej szyjki z odgiętą do tyłu komorą kołkową oraz zestawu strun[3].
Brzuchate[4] pudło rezonansowe, którego kształt Kurt Sachs określił jako „wykwintny”[5], jest mocno zaokrąglone[6], ma kształt połówki migdała[3][5] lub gruszki[6]. Zbudowany jest z wielu (9–40[6][5], czasami 65[7]) wygiętych listewek (klepek[5]) o osełkowatym kształcie[4]. W zależności od regionu i przeznaczenia, klepki wykonane są z drewna klonu, cisu[7], z hebanu, drewna sandałowego, cyprysowego, palisandru, z kości słoniowej lub z fiszbinu; niekiedy są ozdabiane w miejscach łączenia[5]. Płyta rezonansowa – wierzchnia część korpusu – jest płaska; ma jeden okrągły otwór rezonansowy[8][6], w którym umocowana jest ozdobna rozetka[4][3]. W dolnej części przytwierdzony jest strunociąg[5][4].
Krótka szyjka ma wyraźnie zarysowany i wyodrębniający się z korpusu kształt[5]. Czasami naklejony jest na nią podstrunnik[8]. Umieszczone na niej jest kilka (4 do 11[5][3]) wykonanych z jelit[7] progów[8][6]. Na końcu szyjki znajduje się komora kołkowa (główka); w zależności od regionu, przeznaczenia i epoki, jest mniej lub bardziej odgięta w tył[4][9][3][8].
Liczba strun i sposób ich strojenia są różne. W zależności od przeznaczenia, epoki i kraju[8] lutnia ma ich od 6 do 16[3]. Klasycznym naciąg ma 11 strun: pięć chórów dwustrunowych i najwyżej brzmiącą strunę pojedynczą. Najczęściej występujący strój: A/a, d/d1, g/g1, h/h, e1/e1, a1[4][6][5][8][10]. Podczas gry struny szarpie się palcami lub rzadziej zarywa plektronem[5][3][6][8][4].
Historia
[edytuj | edytuj kod]
Bezpośrednim przodkiem lutni europejskiej jest arabski instrument ud[5][4][6][8], który do Europy trafił (ok. XI–XIII wieku[6][4]) z Afryki północnej przez półwyspy Iberyjski[8][6] i Apeniński[8]. Arabska nazwa al-ud została przekształcona w Andaluzji na laúd, a później, we Francji, w języku starofrancuskim na lut[6].
Nie zachował się żaden egzemplarz lutni europejskiej pochodzący sprzed XVI wieku; informacje historyczne pochodzą ze źródeł pisanych, ikonograficznych oraz z rzeźbiarstwa[11]. Do XV wieku lutnie europejskie miewały – jak ich arabski przodek – wąską, pozbawioną progów i wyciętą z tego samego kawałka drewna co korpus szyjkę[5][12]. W XIII i XIV wieku zaczęła rozpowszechniać się konstrukcja z szerszą szyjką, progami i sześcioma strunami w stroju kwartowym, z tercją wielką w środku; grali na niej wędrowni śpiewacy-rycerze[4] i trubadurzy[6].
W XV wieku rozpowszechnił się klasyczny, 11-strunowy model z pięcioma strunami zdwojonymi i jedną pojedynczą[5][6], a lutnia była znana w prawie wszystkich krajach Europy[8]. W krajach bałkańskich, Rosji i Polsce rozprzestrzeniła się pod nazwą kobza[13][14]. Obecna była na dworach królewskich i w środowiskach miejskich[15].
Wkrótce, ze względu na możliwość gry akordowej[5], która zaspokajała potrzeby rozwijającej się homofonii i polifonii[16], lutnia stała się najpopularniejszym instrumentem strunowym realizującym akompaniament[17][6][8][10]; ze względu na poręczność oraz uniwersalność konkurowała z instrumentami klawiszowymi[16]. Towarzyszyła amatorom i profesjonalistom[6], śpiewakom i tancerzom[8][6], wykorzystywana była jako instrument solowy[17][16], wykonywano na niej transkrypcje wielogłosowych utworów wokalnych[8], tańce, preludia, fantazje, ricercary[6]. Kapelę, w której skład wchodzili wyłącznie lutniści, utrzymywał prawdopodobnie król Zygmunt I[10].
Oprócz wersji klasycznej, budowano rozmaite warianty różniące się nieznacznie gabarytami, kształtem korpusu, ilością strun oraz strojem; wszystkie charakteryzowały się odgiętą do tyłu komorą kołkową[5][3][6][8][4][11]. Lutnia nie zadomowiła się na Półwyspie Iberyjskim – popularność zyskała tam gitara[6], a w kręgach arystokratycznych vihuela de mano[5].
W XVI wieku, kiedy instrumenty basowe zaczęły nabierać znaczenia, zaczęto wyposażać lutnie w dodatkowe, struny nisko brzmiące. W ten sposób powstała rodzina instrumentów służących do realizowania basso continuo – arcylutnie[18][4][17].
Lutnia miała ważną rolę w barokowej orkiestrze XVII wieku[8][11]. Na przełomie XVII i XVIII zaczęła stopniowo zanikać. Była wypierana klawesynem[4] i instrumentami smyczkowymi[8].
Słynnymi wirtuozami i kompozytorami muzyki lutniowej epok renesansu i baroku byli m.in. Francuzi Jean Mouton i Jacques Gaultier, Włoch Francesco da Milano, Polacy Jakub Reys-Polak, Wojciech Długoraj i Diomedes Cato, Anglik John Dowland oraz Węgier Valentin Bakfark – lutnista na dworze Zygmunta II Augusta, który okazał się być szpiegiem Albrechta Hohenzollerna[6]. Muzykę czytali i zapisywali na sześcioliniowych tabulaturach lutniowych[8][16].
Współcześnie używana jest do wykonywania muzyki dawnej[17].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]
- Lutnie – chordofony szyjkowe
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Sachs 2005 ↓, s. 148, 445.
- ↑ Baculewski et al. 2006 ↓, s. 155.
- ↑ a b c d e f g h Baculewski et al. 2006 ↓, s. 504.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Drobner 1997 ↓, s. 87.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Sachs 2005 ↓, s. 331.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t Ekiert 2006 ↓, s. 278.
- ↑ a b c Wachsmann i in. 2001 ↓, 3. Structure of the Western lute.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Sikorski 1975 ↓, s. 83.
- ↑ Drobner 1997 ↓, s. 88.
- ↑ a b c Kamiński 1971 ↓, s. 95.
- ↑ a b c Wachsmann i in. 2001 ↓, 4. History.
- ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 69.
- ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 70.
- ↑ Baculewski et al. 2006 ↓, s. 444.
- ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 57–58, 95.
- ↑ a b c d Sachs 2005 ↓, s. 330.
- ↑ a b c d Baculewski et al. 2006 ↓, s. 505.
- ↑ Sachs 2005 ↓, s. 356.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Krzysztof Baculewski et al.: Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
- Mieczysław Drobner: Instrumentoznawstwo i akustyka. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1997. ISBN 83-224-0469-7.
- Janusz Ekiert: Bliżej muzyki: encyklopedia. Warszawa: Muza SA, 2006. ISBN 978-83-7200-087-3.
- Włodzimierz Kamiński: Instrumenty muzyczne na ziemiach polskich. Zarys problematyki rozwojowej. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1971. OCLC 830914178.
- Kurt Sachs: Historia instrumentów muzycznych. Stanisław Olędzki (tłum.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 2005. ISBN 83-7233-036-0.
- Kazimierz Sikorski: Instrumentoznawstwo. Kraków: PWM, 1975. OCLC 750005911.
- Klaus Wachsmann i inni, Lute, [w:] Grove Music Online, Oxford University Press, 2001, DOI: 10.1093/gmo/9781561592630.article.40074 [dostęp 2024-03-18] (ang.).