Krzyżnik

Krzyżnik

Krzyżnik od wschodu
Państwo	Polska
Pasmo	Sudety Masyw Śnieżnika
Wysokość	701[1] m n.p.m.
Pierwsze wejście	w czasach przedhistorycznych
Położenie na mapie Sudetów Krzyżnik
50°16′46″N 16°51′58″E/50,279444 16,866111

Krzyżnik (dawniej niem. Kreuzberg, po 1945 r. również Góra Krzyżatka) – góra ze szczytem na wysokości 701 m n.p.m. znajdująca się w Masywie Śnieżnika w Sudetach w pobliżu Stronia Śląskiego^[1].

Góra stanowi ostatnie wzniesienie w grzbiecie odchodzącym na północny wschód od Żmijowca i kończącym się Krzyżnikiem w pobliżu Stronia Śląskiego^[1]. Pomiędzy Żmijowcem a Krzyżnikiem wznoszą się Rudka i Janowiec^[1]. Grzbiet ten rozdziela dwie doliny rzek: Morawki i Siennej Wody^[1].

Krzyżnik zbudowany jest z neoprotozoiczno-górnokambryjskich łupków łyszczykowych (główny masyw wzgórza), łupków amfibolitowo-hornblendowych(inne języki), amfibolitów (stosunkowo niewielkie soczewki)^[2] i gnejsów z wkładkami (soczewami) z wapieni krystalicznych (marmurów) serii strońskiej^[1]. W masywie Krzyżnika występują także erlany zoisytowe^[3].

Z minerałów, w skałach na Krzyżniku można spotkać również granaty o średnicy do kilku milimetrów, zawierające w swoim składzie 75% almandynu, 12% andradytu, 8% spessartynu i 4% piropu (występujące w obrębie lamin lub w innym położeniu w łupkach łyszczykowych; drobne, bez wartości jubilerskiej, choć łącznie stanowią 2-7% skały, miejscami maksymalnie 18%; układ nagromadzeń granatów — np. "w postaci ślimakowych fragmentów, albo w postaci pełnych idioblastów obfitujących we wrostki różnych minerałów" — świadczy o niejednokrotnie "parakinetycznym" ich wzroście tj. w warunkach ciągłych naprężeń i ruchów tektonicznych, w temperaturach do ok. 400-450°C), diopsyd oraz różne postacie kalcytu. Występuje tu też staurolit (stanowi na ogół 1-3% skały, miejscami maksymalnie do 14%, najczęściej w laminach łyszczykowych) oraz rzadki chlorytoid^[4].

Złoże na Krzyżniku to drobno- lub średnioziarniste marmury charakteryzujące się bardzo wysoką, sięgającą 90%, zawartością czystego węglanu wapnia oraz niską, poniżej 1% zawartością MgO^[1]. Część tutejszego złoża posiada brunatne lub szarawo-niebieskie wkładki łupków łyszczykowych. Złoże białych marmurów oceniane było na ok. 0,8 mln t^[1]. Wartość dekoracyjną białych marmurów porównywano do sławnych marmurów karraryjskich^{[potrzebny przypis]}.

Złoża te znane były od dawna. Na zachodnim stoku od 1839^[5] r. eksploatowane jest złoże marmuru nazywanego Biała Marianna od imienia Marianny Orańskiej, dawnej właścicielki okolicznych dóbr. Na szerszą skalę do eksploatacji przystąpiono jednak dopiero od 1920 r.^[1]

Po 1954 r. przystąpiono do eksploatacji na północny zachód od szczytu, ponad zabudowaniami Stronie-Wieś i drogą do Siennej. Kamień pozyskiwany stąd nazywany Zielona Marianna i Różowa Marianna posiada szaro-zielonkawe i różowe wtrącenia od minerałów kontaktowych i związków żelaza. Najnowsze wyrobisko założono później na południowy wschód od szczytu. Marmur z Krzyżnika przerabiały Strońskie Zakłady Kamienia Budowlanego w zakładach położonych u stóp góry na terenie wsi Stronie Wieś oraz w pobliskim Kletnie. Ze względu na silne spękanie produkowano najwięcej grysu, ale również płyty okładzinowe i bloki. Marmur z tego złoża dekorują m.in. reprezentacyjne gmachy w Warszawie: Pałac Kultury i Nauki, Sejm, Filharmonię Narodową, Teatr Wielki i Dworzec Centralny^[1].

Obecnie kamieniołomy na Krzyżniku nie są eksploatowane już od wielu lat.

Tereny góry posiadają bogatą i różnorodną przyrodę, na którą składają się m.in^[6][7].

• gatunki roślin kserotermicznych (gółka długoostrogowa, podkolan zielonawy, dziewięćsił bezłodygowy)
• gatunki roślin leśnych (kruszczyk szerokolistny, lilia złotogłów, przylaszczka pospolita, wawrzynek wilczełyko)
• gatunki roślin wodno-błotnych (skrzyp pstry, rdestnica drobna, żabieniec babka-wodna)
• bogata fauna nietoperzy (nocek łydkonosy, podkowiec mały, mopek, nocek orzęsiony i nocek duży)

Ze względu na wysokie walory na terenie nieczynnych kamieniołomów powołano użytek ekologiczny „Biała Marianna” o powierzchni 46 ha^[8].

W stoku Krzyżnika odkryto trzy jaskinie, z czego do dzisiaj istnieje tylko jedna^[1].

• Jaskinia Biała Marianna – odkryta w 1970 r. podczas eksploatacji kamieniołomu, o poziomym rozwinięciu korytarzy długości ok. 50 m, obecnie nieistniejąca,
• Jaskinia Kozłowskiego – odkryta jeszcze na początku XX w. niewielka jaskinia naciekowa o długości ok. 22 m, zniszczona całkowicie w kwietniu 1957 r.,
• Jaskinia Warszawiaków – odkryta w 1974 r. o rozbudowanym planie i korytarzach długości 76 m, otwór wejściowy w ścianie kamieniołomu^{[potrzebny przypis]}.

Źródła historyczne podają, że szczyt Krzyżnika miał być miejscem kultu słowiańskiego Żywii, na którym odbywały się orgiastyczne obrzędy jeszcze w XVIII w. Nawet w XIX w. święcono tu kupalnockę. Z tych powodów w latach 1734–1735 u stóp góry wybudowano kaplicę pw. św. Onufrego, będącego m.in. patronem małżeństwa. Kaplicę wybudował Johann Olivier von Wallis za wstawiennictwem hr. Michaela Friedricha von Althanna, biskupa Vác (późniejszy wicekról Neapolu)^[5]. Kaplica miała przeciwdziałać pogańskim obyczajom. Obecnie kaplica jest odrestaurowana. Na szczycie Krzyżnika do lat 80. XX w. stał stary drewniany krzyż z Chrystusem malowanym na blasze.

Góra była w latach 50. miejscem poszukiwań rud uranowych związanych z tajną radziecką kopalnią Kopaliny. Pozostała po nich pozioma sztolnia, długości około 50 m. wydrążona w północnym stoku. Obecnie jest częściowo zalana wodą i służy nietoperzom za miejsce zimowania^{[potrzebny przypis]}.

W latach 70. w Stroniu Śląskim zamierzano ulokować dużą inwestycję nazywaną Drugie Zakopane. Na stoku Krzyżnika wybudowano wyciąg orczykowy ulokowany na jego wschodnim stoku, o długości 620 m i różnicy wzniesień 63 m^[1]. Budowa była chybiona, ponieważ zimą śnieg utrzymuje się tu bardzo słabo z powodu silnych wiatrów. Po szumnym otwarciu, wyciąg funkcjonował zaledwie kilka sezonów, po czym go zamknięto, pozostawiając niszczejące urządzenia bez opieki na kilkanaście lat. Przy wyciągu w okresie letnim funkcjonowało pole namiotowe^{[potrzebny przypis]}.

Zboczem Krzyżnika prowadzi żółty szlak turystyczny prowadzący ze Stronia Śląskiego do Kletna i Jaskini Niedźwiedziej^[1]. Po pokonaniu dość ostrego podejścia, ze szlaku można oglądać szeroką panoramę na miasto i dolinę.

U stóp góry znajduje się niewielki zalew rekreacyjny w pobliżu Starej Morawy oraz efektowna tama suchego zbiornika. Po drugiej stronie góry na piargach kamieniołomu można zbierać okazy marmuru.

Obecnie na Krzyżniku powstaje wyciąg narciarski^{[potrzebny przypis]}.

• Słownik geografii turystycznej Sudetów. Marek Staffa (redakcja). T. 16: Masyw Śnieżnika i Góry Bialskie. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1993, ISBN 83-7005-341-6.
• Krzysztof R. Mazurski Masyw Śnieżnika i Góry Bialskie, Sudety. Oficyna Wydawnicza Oddziału Wrocławskiego PTTK, Wrocław 1995, ISBN 978-83-85550-48-8.
• Jaskinie Sudetów praca zbiorowa pod red. nauk. Mariana Puliny, zesp. aut. Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi, Warszawa 1996, ISBN 978-83-900997-9-8.