Koczkodan rudoogonowy
| Cercopithecus ascanius[1] | |||||
| (Audebert, 1799) | |||||
| |||||
| Systematyka | |||||
| Domena | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Królestwo | |||||
| Typ | |||||
| Podtyp | |||||
| Gromada | |||||
| Infragromada | |||||
| Rząd | |||||
| Podrząd | |||||
| Nadrodzina | |||||
| Rodzina | |||||
| Podrodzina | |||||
| Plemię | |||||
| Rodzaj | |||||
| Gatunek |
koczkodan rudoogonowy | ||||
| |||||
| Podgatunki | |||||
|
| |||||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[21] | |||||
 | |||||
| Zasięg występowania | |||||
| |||||
Koczkodan rudoogonowy[22], koczkodan askanius[23] (Cercopithecus ascanius) – gatunek ssaka naczelnego z podrodziny koczkodanów (Cercopithecinae) w obrębie rodziny koczkodanowatych (Cercopithecidae).
Taksonomia
[edytuj | edytuj kod]Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1799 roku francuski przyrodnik Jean-Baptiste Audebert, nadając mu nazwę Simia ascanius[2]. Audebert nie wskazał miejsca typowego[2], w ramach późniejszego oznaczenia w 1969 roku António de Barros Machado jako miejsce typowe wyznaczył dolny bieg rzeki Kongo, północno-zachodnia Angola[24][25][26][27][28]. Audebert swój opis oparł na ilustracji małpy, która żyła przez pewien czas w menażerii Muséum François[2].
Dane genetyczne sugerują stosunkowo niedawną dywergencję C. ascanius z grupy gatunkowej cephus[27]. Ten wielo-taksonowy gatunek wymaga dalszych badań w celu oceny taksonomicznej odrębności typów geograficznych[27].
Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World rozpoznają pięć podgatunków[27]. Podstawowe dane taksonomiczne podgatunków (oprócz nominatywnego) przedstawia poniższa tabelka:
| Podgatunek | Oryginalna nazwa | Autor i rok opisu | Miejsce typowe | Holotyp |
|---|---|---|---|---|
| C. a. atrinasus | Cercopithecus ascanius atrinasus | A.B. Machado, 1965 | Skrajnie północno-zachodnia część prowincji Lunda Północna, Angola[27]. | |
| C. a. katangae | Cercopithecus ascanius katangae | Lönnberg, 1919 | Kinda, Katanga, Demokratyczna Republika Konga[29]. | 2 syntypy ze zbiorów Królewskiego Muzeum Afryki Środkowej: płaska skóra i czaszka bez żuchwy dorosłego samca (sygnatura RMCA 3504), okaz zebrany 14 marca 1915 roku; płaska skóra i czaszka dorosłej samicy (sygnatura RMCA 3505), okaz zebrany 16 marca 1915 roku[30]. |
| C. a. schmidti | Cercopithecus schmidti | Matschie, 1892 | Pomiędzy Mengo (Kampala) a brzegami zatoki Murchison, Uganda[31]. | Syntypy – dorosły samiec (nr A. 5564) i dorosła samica (nr A. 5569) ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Berlinie[32]. |
| C. a. whitesidei | Cercopithecus ascanius whitesidei | O. Thomas, 1909 | Nsoli, Ikau, górny bieg rzeki Lulanga, około 1°N 22°E, Demokratyczna Republika Konga[33]. | Dorosły samiec (sygnatura BMNH Mammals 1911.10.19.1) ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Londynie; okaz zebrał 15 lipca 1909 roku H.M. Whiteside[34][35]. |
Etymologia
[edytuj | edytuj kod]- Cercopithecus: gr. κερκοπίθηκος kerkopithēkos „małpa z długim ogonem”, od gr. κερκος kerkos „ogon”; πιθηκος pithēkos „małpa”[36].
- ascanius: w mitologii greckiej Askaniusz (gr. Ἀσκανιος Askanios, łac. Ascanius) był królem Latynów i założyciel Alby Longi[2].
- atrinasus: łac. ater „czarny”[37]; nasus „nos”[38].
- katangae: Katanga, Demokratyczna Republika Konga[39].
- schmidti: dr. Rochus Schmidt (1860–1938), niemiecki lekarz, członek administracji i sił zbrojnych w Niemieckiej Afryce Wschodniej[40].
- whitesidei: wielebny H.M. Whiteside (daty urodzenia i śmierci nieznane), brytyjski misjonarz baptystyczny w dystrykcie Lulonga w Kongo (obecnie Zair) w 1909 roku[41].
Zasięg występowania
[edytuj | edytuj kod]Koczkodan rudoogonowy występuje w środkowo-zachodniej Afryce, zamieszkując w zależności od podgatunku[27][22]:
- C. ascanius ascanius – koczkodan rudoogonowy – południowo-zachodnia Demokratyczna Republika Konga (na południe od rzek Kongo i Kasai) i północna Angola (południowa granica to około 8°S i wschodnia granica to około 15°E); widoczny obszar krzyżowania z podgatunkami atrinasus występuje dalej na wschód, ale granice są niepewne.
- C. ascanius atrinasus – koczkodan czarnonosy – znany tylko z niewielkiego obszaru wokół miejsca typowego w północno-zachodniej prowincji Lunda Północna, w północno-wschodniej Angoli.
- C. ascanius katangae – koczkodan katangijski – południowa Demokratyczna Republika Konga (głównie między rzekami Kasai i Lualaba), północno-zachodnia Zambia i północna Angola (do 11°S, 17°E, z wyjątkiem małej enklawy podgatunku atrinasus).
- C. ascanius schmidti – koczkodan czarnolicy – Demokratyczna Republika Konga (na wschód od rzeki Lualaba), zasięg rozciąga się na Ugandę, Rwandę, zachodnie Burundi, południowo-zachodnią Kenię i zachodnią Tanzanię; na północ od rzeki Kongo, na północ i zachód od rzeki Ubangi do Republiki Środkowoafrykańskiej i południowego Sudanu Południowego.
- C. ascanius whitesidei – koczkodan kongijski – Demokratyczna Republika Konga, między rzekami Kongo i Kasai-Sankuru; graniczy z podgatunkiem katangae nieco na południe od Sankuru, z mieszańcami występującymi między rzekami Lualaba i Lomami.
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]Długość ciała (bez ogona) samic 34–48,5 cm, samców 43–51,5 cm, długość ogona samic 54–79 cm, samców 60–92 cm; masa ciała samic 1,8–4 kg, samców 3–6 kg[26][42]. Głowa czarna, z charakterystycznymi białymi plamami na nosie i policzkach. Reszta ciała brązowo-szaro-czarna. Spód ogona kasztanowy. Młode zwierzęta są szare i nie mają plam na policzkach.
Ekologia
[edytuj | edytuj kod]Tryb życia
[edytuj | edytuj kod]Koczkodany prowadzą dzienny tryb życia, najbardziej aktywne są wczesnym rankiem i późnym popołudniem. Żyją w niewielkich grupach składających się zazwyczaj z jednego samca i 11–13 samic. Samice całe życie spędzają w jednym stadzie, samce wędrują, dołączając do różnych grup, a czasem łącząc się w wyłącznie samcze grupy. Terytorium jednego stada wynosi ok. 120 hektarów. Zwierzęta porozumiewają się ze sobą za pomocą dźwięków, zapachów, dotyku, a także języka ciała. Żywią się głównie owocami, dietę uzupełniają liśćmi, kwiatami, pączkami, owadami. Dorosłe osobniki często zbierają jedzenie w policzkach, by móc je potem zjeść z dala od innych małp. Są towarzyskie – często bawią się między sobą, a także z innymi gatunkami małp.
Rozmnażanie
[edytuj | edytuj kod]Sezon rozrodczy trwa cały rok, choć najczęściej małpy rozmnażają się od listopada do lutego. Zwierzęta są poligamiczne – jeden samiec parzy się z kilkoma samicami. Po 6-miesięcznej ciąży samica rodzi jedno młode ważące ok. 0,5 kg. Samice osiągają dojrzałość płciową w wieku 4–5 lat, samce – 6 lat. Zwierzęta mogą dożyć 30 lat.
Stosunki z ludźmi
[edytuj | edytuj kod]Koczkodany rudoogonowe są według człowieka częstymi szkodnikami owocowych plantacji i niszczą dużą część upraw. Są także nosicielami żółtej gorączki, którą mogą zarazić ludzi. Z drugiej strony stanowią składnik diety Afrykanów oraz są częstymi zwierzętami laboratoryjnymi pomocnymi przy badaniu różnego typu chorób.
Status zagrożenia
[edytuj | edytuj kod]W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów został zaliczony do kategorii LC (ang. least concern ‘najmniejszej troski’)[21].
Koczkodany są składnikiem diety wielu drapieżników. Polują na nie szympansy zwyczajne (Pan troglodytes), kotowate (Felidae), wojowniki wspaniałe (Stephanoaetus coronatus), węże, a także ludzie. Największym zagrożeniem dla gatunku jest wycinka lasów, a także polowania i trutki wykładane na plantacjach owocowych.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Cercopithecus ascanius, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b c d e J.-B. Audebert: Histoire naturelle des singes et des makis. Paris: Chez Desray, 1799, s. ryc. 13 i tekst. (fr.).
- ↑ J.E. Gray. Description of a new species of African monkey. „The Annals and Magazine of Natural History”. 16, s. 212, 1845. (ang.).
- ↑ H.G.L. Reichenbach: Die vollständigste Naturgeschichte der Affen. Dresden und Leipzig: Expedition der vollstèandigsten Naturgeschichte, 1862, s. 106. (niem.).
- ↑ F.M. Santos. On a new or critical species of Monkey, and a sytematical arrangement of a group of Cercopithecus. „Jornal de sciencias mathematicas, physicas e naturaes”. 11, s. 98, 1887. (ang.).
- ↑ P. Matschie. Über einen anscheinend noch nicht beschriebenen Affen aus Mittel-Africa. „Zoologischer Anzeiger”. 15, s. 161, 1892. (niem.).
- ↑ E. Heller. New races of ungulates and primates from Equatorial Africa. „Smithsonian miscellaneous collections”. 61 (17), s. 10, 1913. (ang.).
- ↑ Matschie 1912 ↓, s. 67.
- ↑ Matschie 1912 ↓, s. 68.
- ↑ Matschie 1912 ↓, s. 70.
- ↑ Matschie 1912 ↓, s. 72.
- ↑ Matschie 1912 ↓, s. 73.
- ↑ Matschie 1912 ↓, s. 74.
- ↑ Matschie 1912 ↓, s. 76.
- ↑ a b L. Lorenz. Einige neue Meerkatzen von Innerafrika aus der Sammlung R. Grauer’s. „Anzeiger der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, Mathematisch-Naturwissenschaftliche Classe”. 51, s. 357, 1914. (niem.).
- ↑ L. Lorenz. Beitrag zur Kenntnis der Affen und Halbaffen von Zentralafrika. „Annalen des K.K. Naturhistorischen Hofmuseums”. 31, s. 228, 1917. (niem.).
- ↑ Lönnberg 1919 ↓, s. 125.
- ↑ A.A. de Barros Machado. Ácerca do achado, em Angola, de uma forma racial inédita do Cercopithecus ascanius (Audébert, 1799) (Primates, Cercopithecoidea). „Boletim da Academia de Ciências de Lisboa”. 37, s. 182–198, 1965. (port.).
- ↑ Lönnberg 1919 ↓, s. 122.
- ↑ Thomas 1909 ↓, s. 542.
- ↑ a b Y.A. de Jong & T.M. Butynski, Cercopithecus ascanius, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2019, wersja 2021-2 [dostęp 2021-09-05] (ang.).
- ↑ a b Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 45. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
- ↑ Praca zbiorowa: Zwierzęta: encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 117. ISBN 83-01-14344-4.
- ↑ A. de Barros Machado. Mamíferos de Angola ainda não citados ou pouco conhecidos. „Publicações Culturais da Campanhia de Diamantes de Angola”. 46, s. 93–232, 1969. (port.).
- ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Cercopithecus ascanius. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-09-04].
- ↑ a b D. Zinner, G.H. Fickenscher, Ch. Roos, M.V. Anandam, E.L. Bennett, T.R.B. Davenport, N.J. Davies, K.M. Detwiler, A. Engelhardt, A.A. Eudey, E.L. Gadsby, C.P. Groves, A. Healy, K.P. Karanth, S. Molur, T. Nadler, M.C. Richardson, E.P. Riley, A.B. Rylands, L.K. Sheeran, N. Ting, J. Wallis, S.S. Waters & D.J. Whittaker: Family Cercopithecidae (Old World Monkeys). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 690–691. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
- ↑ a b c d e f C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 240. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
- ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Cercopithecus ascanius (Audebert, 1799). [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-24]. (ang.).
- ↑ Allen 1939 ↓, s. 151.
- ↑ W. Wendelen, Mammalia, type specimens. Royal Museum for Central Africa, Tervuren [online], s. 26 [dostęp 2023-08-22] (ang.).
- ↑ R.E. Moreau, G.H.E. Hopkins & R.W. Hayman. The type-localities of some African mammals. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 115 (3–4), s. 387–447, 1946. DOI: 10.1111/j.1096-3642.1946.tb00101.x. (ang.).
- ↑ Matschie 1912 ↓, s. 66.
- ↑ Allen 1939 ↓, s. 153.
- ↑ Thomas 1909 ↓, s. 543.
- ↑ 1911.10.19.1. [w:] Data Portal [on-line]. Natural Museum History. [dostęp 2023-09-25]. (ang.).
- ↑ T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 172, 1904. (ang.).
- ↑ Jaeger 1944 ↓, s. 26.
- ↑ Jaeger 1944 ↓, s. 143.
- ↑ katangae, [w:] The Key to Scientific Names, J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca [dostęp 2023-09-24] (ang.).
- ↑ Beolens, Watkins i Grayson 2009 ↓, s. 364.
- ↑ Beolens, Watkins i Grayson 2009 ↓, s. 444.
- ↑ Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 156. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- P. Matschie. Neue affen aus Afrika nebst einigen bemerkungen über bekannte formen. „Annales de la Société royale zoologique et malacologique de Belgique”. 47, s. 45–81, 1912. (niem.).
- O. Thomas. New African Mammals. „The Annals and Magazine of Natural History”. Eighth series. 4 (24), s. 542–549, 1909. (ang.).
- A.J.E. Lönnberg. Contributions to the knowledge about the monkeys of Belgian Congo. „Revue zoologique africaine”. 7, s. 107–154, 1919. (ang.).
- G.M. Allen. A checklist of African mammals. „Bulletin of the Museum of Comparative Zoology at Harvard College”. 83, s. 1–763, 1939. (ang.).
- Edmund C. Jaeger, Source-book of biological names and terms, wyd. 1, Springfield: Charles C. Thomas, 1944, s. 1–256, OCLC 637083062 (ang.).
- B. Beolens, M. Watkins & M. Grayson: The Eponym Dictionary of Mammals. Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 2009, s. 1–567. ISBN 978-0-8018-9304-9. (ang.).
- S. David: Cercopithecus ascanius. Animal Diversity Web, 2002. [dostęp 2023-09-25]. (ang.).