Kinematografia albańska

Kinematografia albańska – ogół produkcji i dystrybucji filmowej na terenie Albanii, rozumianej przed II wojną światową jako terytorium Księstwa Albanii (1914–1925), Republiki Albanii (1925–1928) oraz Królestwa Albanii (1928–1939); w trakcie II wojny światowej – jako protektorat włoski oraz terytorium okupowane przez Niemcy; od 1945 – w obecnym kształcie terytorialnym.

Na terenie Albanii, jako kraju zacofanego gospodarczo, pierwsze kino otwarte zostało dopiero w 1912 (po ogłoszeniu niepodległości zaś – w 1920), a dystrybucja filmowa w tym kraju była wielce ograniczona aż do końca II wojny światowej. Kinematografia Albanii jako przemysł filmowy została ukonstytuowana dopiero w 1945, jako narzędzie propagandy komunistycznej. Do momentu upadku rządów komunistycznych w 1990 główną wytwórnią produkującą filmy albańskie było Kinostudio, które w okresie dyktatury Envera Hoxhy produkowało przede wszystkim filmy wojenne poświęcone działaniom albańskiej partyzantki, mniejszą uwagę przywiązując do tematyki współczesnej. Po 1990, w obliczu likwidacji Kinostudia, albańska kinematografia doświadczyła trudności w dalszym rozwoju; dopiero w 1996 założone zostało Narodowe Centrum Kinematografii, które finansowało produkcję nowych filmów albańskich. Problemem, z którym mierzyło się kino albańskie po transformacji ustrojowej, był rozrachunek z komunizmem oraz promowanym przezeń prowincjonalnym kolektywizmem.

Za pionierów bałkańskiej kinematografii, w tym także albańskiej, uznawani są bracia Janaki Manaki oraz Milton Manaki. Podróżujący po Bałkanach fotograficy w 1907 zdobyli swoją pierwszą kamerę Bioskop 300. Za jej pomocą dokumentowali gwałtowne wydarzenia polityczne w swoim regionie, między innymi rewolucję młodoturecką w Turcji w 1908 oraz wojny bałkańskie w latach 1912–1913^[1]. Albańska kinematografia nie została jednak ukonstytuowana jako przemysł filmowy mimo ogłoszenia niepodległości przez Albanię w 1913. Pierwsze albańskie kino w Szkodrze zostało założone dopiero w 1912, na dodatek upadło dwa lata później w wyniku wybuchu I wojny światowej^[2]. Po niszczycielskiej dla kraju wojnie, w 1920 otwarto w mieście portowym Vlore kino pod nazwą „Perparimi”, a kolejne obiekty tego typu powstały wkrótce potem w Tiranie, Szkodrze oraz Beracie^[3]. Do albańskich kin przybywała głównie widownia niepiśmienna, gdyż dla niej filmy stanowiły jedną z nieliczną form kultury, na którą mogła sobie pozwolić. Widzowie odbierali seanse filmowe w sposób emocjonalny; jeden z przekazów poświęconych recepcji kina w Albanii opisywał, jak widz pragnący udzielić pomocy znajdującemu się w opresji bohaterowi rzucił w ekran bronią^[4] .

Dystrybucja filmów w Albanii odbywała się z opóźnieniem ze względu na zacofanie przemysłowe kraju. Jeszcze w 1937 funkcjonowało w Albanii zaledwie 14 kin, choć wszystkie były udźwiękowione^[3]. Do 1939 roku liczba otwartych kin wzrosła do 18, jednak rozwój dystrybucji filmowej zahamowała inwazja włoska na Albanię w tym samym roku^[3].

Dopiero w 1944, kiedy Albania została wyzwolona przez albańskich partyzantów, nowy przywódca kraju Enver Hoxha zwrócił uwagę na kino jako ważny element propagandy^[3]. W 1945 założony został Albański Instytut Filmowy, który w 1952 stał się wytwórnią Kinostudio^[5]. Pierwszym pełnometrażowym filmem albańskim był stworzony w koprodukcji albańsko-radzieckiej Skanderbeg (1953) Siergieja Jutkiewicza, poświęcony tytułowemu bohaterowi narodowemu z XV wieku^[6]. Jako pierwsze samodzielnie wyprodukowane albańskie filmy wyróżniły się Jej dzieci (1957) Hysena Hakaniego oraz Tana (1958) autorstwa debiutującego Kristaqa Dhamo, dedykowane kolektywizacji wsi^[7]. Jednakże po obu filmach, dotykających aktualnej rzeczywistości Albanii, powstawały socrealistyczne produkcje o typowo militarystycznym charakterze: Debatik (1961) Hakaniego, Zwycięstwo nad śmiercią (1967) Gëzima Erebary i Pira Milkaniego, Zasadzka (1968) Mithata Fagu, Oddział partyzancki (1969) Hakaniego oraz Cichy pojedynek (1967) Dhimitra Anagnostiego^[7]. Filmy te w latach 70. i 80. XX wieku zostały wycofane z dystrybucji w kinach albańskich, ponieważ ich fikcyjni bohaterowie mogli być zbyt bliscy postaciom z kina sowieckiego; w 1968 Albania wystąpiła z Układu Warszawskiego, zrywając kontakty z ZSRR^[7].

W latach 70. na coraz większym znaczeniu zyskiwały filmy albańskie odwołujące się do wodzowskiego mitu Envera Hoxhy. Filmy powstające w owym okresie zaczynały się od plansz z cytatami dotyczącymi przywódcy Komunistycznej Partii Albanii. Przykładowo, Ścieżki wojny (1974) Milkaniego rozpoczynały się od cytatu Hoxhy na temat bohaterstwa ludności wspierającej komunistyczną partyzantkę w trakcie II wojny światowej. Choć Hoxha nie zgodził się na to, żeby reżyserzy kręcili filmy fabularne bezpośrednio poświęcone jego osobie, pozwalał filmować biografie jego najbliższych towarzyszy z okresu walki partyzanckiej, na przykład w produkcjach Mały oddział (1979) Marka Topallaja, Członkowie Rady (1979) Xhezaira Dafy, Jesienne wymówki (1982) i Decyzja (1984) Dhamo oraz Bojownik (1984) Milkaniego^[8]. Bardziej fikcyjne postacie (komisarze partyjni, dowódcy wojskowi), które miały uosabiać przypisywane Hoxhy przez komunistyczną propagandę pozytywne cechy charakteru, pojawiały się w filmach takich jak Popiersie z brązu (1970), Gwiazdy długich nocy (1973) i Człowiek z armatą (1977) Viktora Gijki, Narzeczona i godzina policyjna (1978) Ibrahima Muçaja i Kristaqa Mitro tudzież Nielegalni (1976) Rikarda Ljarii i Saimira Kumbaro^[9].

W filmach o tematyce współczesnej podkreślano pozytywny charakter wspólnej, kolektywnej pracy, czego przykładem jest emblematyczny dla albańskiego kina socrealistycznego Otwarte horyzonty (1968) Gijki. Ów film jest oparty przede wszystkim na ujęciach w planie średnim i dalekim zamiast na zbliżeniach, co podkreślało w momencie premiery bezosobowość „ludu pracującego”^[10]. Nieliczne w dorobku socrealistycznego kina Albanii były komedie, z których najbardziej wyróżniała się produkcja Kapedani (1972) Fehmiego Hoshafiego and Muharrema Fejzo. Ten lokalny wariant amerykańskiego filmu Franka Capry To wspaniałe życie stanowił pean na cześć emancypacji kobiet i równości płci^[11]. Feministyczne wątki pojawiały się również w twórczości Xhanfise Keko, która jako pierwsza albańska reżyserka zadebiutowała w 1973 dydaktycznym filmem fabularnym Mimoza llastica. Jej najbardziej cenionym utworem był Kiedy kręcono film (1981), „film o kręceniu filmu” z wątkiem rozpadu małżeństwa rodziców aktora dziecięcego^[12]. Tematykę współczesną poruszały również Cienie za nami (1985) Esata Musliu oraz Dobry człowiek (1982) Mitro i Muçaja, pozwalające sobie na krytykę pod adresem niżej postawionych urzędników bez podważania fundamentów ideologii komunistycznej^[13].

Próbą nadania albańskiemu kinu większego prestiżu było powołanie do życia Narodowego Festiwalu Filmu Albańskiego w 1976; do 2001 udało się zorganizować osiem edycji festiwalu, a rodzime filmy były wysyłane na eksport do Chińskiej Republiki Ludowej, gdzie cieszyły się niebywałą popularnością^[14]. Prestiż wynikający z tegoż eksportu pozwalał albańskiemu kinu zrekompensować niemal całkowitą izolację kraju za rządów Hoxhy^[15].

Po śmierci Envera Hoxhy system komunistyczny w Albanii zaczął się chwiać, niemniej jednak do 1990 skromna albańska kinematografia wciąż produkowała nawet około 13 filmów rocznie. W epoce komunistycznej kino stanowiło ważny element życia mieszkańców Albanii, a szacuje się, że każdy obywatel kraju szedł do kina co najmniej dziesięć razy rocznie^[2].

Transformacja ustrojowa w Albanii oddziałała na lokalną kinematografię, która popadła w poważny kryzys. W 1991 rozwiązano Kinostudio, które zostało podzielone na cztery mniejsze spółki zajmujące się odpowiednio produkcją filmów fabularnych i animowanych oraz dystrybucją i archiwizacją filmów^[16]. W okresie 1991–1999 produkowano co najwyżej jeden–dwa filmy rocznie. Dopiero w kwietniu 1996 rząd albański utworzył Narodowe Centrum Kinematografii, jedyną państwową instytucję wspierającą lokalną kinematografię; do 2018 z pieniędzy Centrum sfinansowano produkcję 90 filmów fabularnych^[2][17]. W 1995 Kujtim Çashku założył komercyjną spółkę Orafilm, która odpowiedzialna była za produkcję utworu Pułkownik Bunkier (1996), pierwszego bezpośredniego rozrachunku z reżimem Hoxhy. Film poświęcony był paranoicznemu planowi budowy bunkrów przeciwatomowych na terenie Albanii w latach 1974–1981^[18].

Na początku XXI wieku na znaczeniu zyskały inne produkcje podejmujące rozrachunek z promowanym przez reżim Hoxhy prowincjonalnym kolektywizmem. Utwór Hasła (2001) Gjergja Xhuvaniego demaskował opresyjność systemu komunistycznego na przykładzie surrealistycznej opowieści o współzawodnictwie w układaniu ze skał na zboczach wzgórz olbrzymich sloganów^[19]. Utrzymany w stylistyce sepii Tunel (2002) Ilira Batki ukazywał problem zacofania społecznego Albańczyków, któremu nie sposób przeciwdziałać^[20]. Ojciec i chrzestny (2006) Dhimitra Anagnostiego, którego akcja również toczy się w latach 30., portretował konserwatywną albańską prowincję mierzącą się z nadejściem przybysza, który reprezentuje przemiany modernizacyjne na terenie Albanii^[21]. Szczególnym zjawiskiem była wszechstronna twórczość Fatmira Koçiego, która obejmowała tworzone w koprodukcjach utwory takie jak komedia współczesna Tirana, rok zerowy (2001), dramat historyczny Czas komety (2008) dotyczący okoliczności przyznania Albanii niepodległości oraz dramat kryminalny Amsterdam Express (2013)^[22]. W ramach rozprawy z dawnym komunistycznym dziedzictwem rząd albański rozważał zakaz rozpowszechniania rodzimych filmów powstałych za rządów Hoxhy^[23], jednak plany te zostały oprotestowane przez środowisko filmowe^[24].

Współcześnie na terenie Albanii organizowany jest Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Tiranie, którego pierwsza edycja odbyła się w 2003^[25].

• MagdalenaM. Bartczak MagdalenaM., Bałkany, [w:] TadeuszT. Lubelski, IwonaI. Sowińska, RafałR. Syska (red.), Kino nieme, Kraków: Universitas, 2012, s. 849–858 .
• Vjollca HysiV.H. Panajoti Vjollca HysiV.H., MirdaimM. Axhami MirdaimM., Loreta ZelaL.Z. Axhami Loreta ZelaL.Z., Film Advertising in the Albanian Press before World War II, [w:] EIRP Proceedings, t. 10, 2015 [dostęp 2020-03-19] .
• RidvanR. Peshkopia RidvanR., LarsL. Kristensen LarsL., ThomasT. Logoreci ThomasT., Agency and structure in Albanian post-socialist cinema: Lessons from three films, „Studies in Eastern European Cinema”, 3 (1), 2012, s. 151–173 .
• RidvanR. Peshkopia RidvanR., SkerdiS. Zahaj SkerdiS., GretaG. Hysi GretaG., The Myth of Enver Hoxha in the Albanian Cinema of Socialist Realism: An Inquiry into the Psychoanalytical Features of the Myth, „Framework: The Journal of Cinema and Media”, 55 (1), 2014, s. 66–82 .
• IwonaI. Sowińska IwonaI., Przełom dźwiękowy, [w:] TadeuszT. Lubelski, IwonaI. Sowińska, RafałR. Syska (red.), Kino klasyczne, Kraków: Universitas, 2011, s. 19–72 .
• BruceB. Williams BruceB., Red Shift: New Albanian Cinema and its Dialogue with the Old, [w:] AnikóA. Imre (red.), A Companion to Eastern European Cinemas, Malden – Oxford: Wiley-Blackwell, 2012, s. 224–243 .
• BruceB. Williams BruceB., It’s a wonderful job: women at work in the cinemaof communist Albania, „Studies in Eastern European Cinema”, 6 (1), 2015, s. 4–20 .