Kaliber broni

Kaliber broni – najmniejsza średnica przewodu lufy broni palnej. W przypadku luf gwintowanych kaliber broni oznacza średnicę lufy mierzoną na polach gwintu. Niekiedy kaliber oznacza średnicę lufy mierzoną między bruzdami.

Sposoby określania:

wagomiar (do XIX wieku, obecnie dla broni gładkolufowej) – oznacza liczbę pocisków kulistych dla danej lufy, które można odlać z funta ołowiu (np. „kaliber 12”, bez jednostki miary). Wariantem tego systemu było podawanie wagi pocisków w funtach, co stosowano do dział artyleryjskich (np. armata 24-funtowa - wystrzeliwująca pociski ważące 24 funty)^[1]^[2]. Określanie kalibru dział w funtach stosowali najdłużej Brytyjczycy (do czasów II wojny światowej);
średnica lufy podawana w:
- milimetrach – sposób określania kalibru stosowany w większości krajów europejskich, np. 7,62 mm, 9 mm, 37 mm, 125 mm
centymetrach – przybliżony sposób określania kalibru dział stosowany historycznie w części krajów europejskich
calach angielskich, dawniej także liniach (1 linia = 1/10 cala) – stosowany nadal w systemie imperialnym

Początkowo zwłaszcza Royal Navy używała systemu określania kalibru artylerii wywodzącego się z początków konstrukcji artyleryjskich, który określał kaliber za pomocą wagi (w funtach) wystrzeliwanych pocisków. Początkowo każde pojedyncze działo różniło się od innych dział, toteż ładunek pasujący do jednego działa mógł nie pasować do żadnego innego^[3]. Początek rewolucji przemysłowej i produkcji masowej dział doprowadził do standaryzacji kilku podstawowych rozmiarów dział. To z kolei doprowadziło do przypisania konkretnych oznaczeń liczby funtów (pdr) konkretnym kalibrom dział, choć wagi pocisków dla konkretnego działa mogły się znacząco różnić w zależności od typu pocisku^[3]. Mimo to oznaczenia pdr nie zarzucono aż do okresu po drugiej wojnie światowej. Dla dział większych niż 25 pdr (a czasem nawet niektórych mniejszych) Royal Navy stosowała zarówno imperialny, jak i metryczny system miar, czasami zamiennie. W ostatnich latach jednak flota brytyjska przeszła całkowicie na system metryczny^[3].

Współcześnie kalibry wagomiarowe używane są do broni gładkolufowej, głównie 12, 16 i 20 (kaliber wagomiarowy definiowany jako liczba kul okrągłych o średnicy lufy, które można odlać z jednego funta brytyjskiego ołowiu). Podanie kalibru w postaci ułamka, np. 12/70 określa oprócz samego kalibru wagomiarowego długość łuski podaną w mm, co przekłada się na min. długość komory nabojowej broni, w jakiej tę amunicję można stosować.

Sposób pomiaru kalibru w calach zastosowali Brytyjczycy pod koniec XIX wieku, a od nich przejęli go Rosjanie. Początkowo więc, gdy kaliber lufy był równy całkowitej liczbie cali, podawano go w calach, np. 2, 3, 4, 5, 10, 15 cali. Natomiast gdy kaliber lufy był różny od całkowitej liczby cali, podawano go w liniach, np. karabin 3-liniowy (7,62 mm), armata 42-liniowa (106,68 mm) – popularna 106,7 mm armata, haubica 48-liniowa (121,92 mm) – popularna radziecka 122 mm haubica M-30, haubica 60-liniowa (152,4 mm), haubica 80-liniowa (203,2 mm). W okresie międzywojennym konstruktorzy posługujący się calami zrezygnowali z linii, zastępując je setnymi lub tysięcznymi częściami cala, np. kaliber .30 = .30 cala = 7,62 mm, kal. .50 = 12,7 mm, kal. .357 = 0,357 cala = 9 mm (stosowany głównie w krajach anglosaskich). W zapisie kalibrów broni strzeleckiej wyrażonych w częściach cala opuszczane są „0” w pozycji jedności ułamka dziesiętnego i nazwa jednostki (cal), a czasem także kropka w funkcji separatora.

Faktyczna średnica pocisku może z różnych względów w niewielkim stopniu różnić się od ich nominalnego kalibru. W szczególności dotyczy to kalibrów podanych w centymetrach, kiedy na przykład nominalny kaliber armat morskich 28 cm wynosił faktycznie 283 mm. W podawaniu kalibrów broni artyleryjskiej ułamki milimetra są na ogół pomijane. Różnice wynikają także z przeliczania kalibrów podanych oryginalnie w calach lub ich częściach na milimetry. Zdarzają się także przypadki, kiedy nominalny kaliber świadomie odbiega od średnicy pocisku, na przykład w celu lepszego odróżnienia od siebie różnych nabojów. Szczególnym przypadkiem są pociski nadkalibrowe i podkalibrowe. Pocisk nadkalibrowy ma większą średnicę od średnicy przewodu lufy i wystaje z lufy. Pocisk podkalibrowy ma średnicę mniejszą od kalibru lufy (rdzeń pocisku) i utrzymywany jest w osi przy pomocy (odrzucanych) sabotów (APFSDS-T); rolę jednego z nich może pełnić brzechwa ogonowa.

Istniały także działa przeciwpancerne o stożkowym przewodzie lufy, używające pocisków o specjalnej konstrukcji, w których przewód lufy zwężał się w kierunku wylotu (np. niemieckie działko kalibru 28/20 mm – 2,8 cm sPzB 41).

Największy kaliber (914 mm) miał amerykański doświadczalny moździerz Little David. Prawdopodobnie największy kaliber użyty bojowo posiadały średniowieczne moździerze (880 mm) albo niemiecka armata kolejowa Dora (800 mm) z okresu II wojny światowej. Należy wspomnieć, iż w 1586 roku najsłynniejszy ludwisarz Carstwa Rosyjskiego, Andriej Czochow, odlał jedno z największych dział: armatę Car, kalibru 890 mm (masa: 40 t, całkowita długość działa: 5,5 m).

Kaliber pocisków rakietowych i torped to największa średnica korpusu^[4].

Długość lufy

Często za pomocą liczby kalibrów podaje się także długość względną luf dział o danym kalibrze, na przykład długość lufy radzieckiej haubicy M-30 (kalibru 121,92 mm) wynosi 22,7 kalibru (czyli 2800 mm).

Przyjętym sposobem oznaczania długości lufy w kalibrach jest oznaczenie: L/liczba, na przykład L/45 (czyli lufa o długości 45 kalibrów). W niektórych państwach stosowane było także określenie długości lufy w kalibrach po ukośniku po kalibrze w milimetrach, np. 155/45.

Określanie długości względnej lufy w kalibrach nie było jednak całkowicie porównywalne, gdyż np. w Wielkiej Brytanii i Włoszech uwzględniano tu długość samego przewodu lufy, a w Niemczech i Austro-Węgrzech długość lufy razem z komorą nabojową, więc pomimo takiego samego oznaczenia długości lufy w kalibrach, te drugie działa były nieco krótsze^[5]. Wymiar ten również często był zaokrąglany^[5].

Przeliczniki jednostek kalibru

Milimetry	Cale	Pounder	Wagomiar	Przykłady
4 mm	.172			.17 HMR, .17 Hornet, .17 Winchester Super Magnum, .17 Remington, .17 Ackley Bee, .17 CCM, .17 Mach IV
5,5/5.6 mm	.22/.223			.22 Short, .22 Long, .22 Long Rifle, .22 Extra Long, .22 Remington Automatic, .22 WMR (Magnum), .22 Hornet, 5,56 mm NATO, .222 Remington, .223 Remington
6 mm	.243			.243 Winchester, .244 Remington, 6mm Remington, 6mm ARC (Advanced Rifle Cartridge)
6,35 mm	.25			.25 ACP (6,35 Browning), .25 NAA
6,5 mm	.26			6,5x55, .260 Remington, 6,5 Creedmoor, 6,5mm Grendel, 6,5x50mmSR Arisaka, 6,5x47mm Lapua, 6,5x55mm Swedish, 6,5x68mm
6,8 mm	.27			.270 Winchester, 6,8 SPC, .270 Weatherby Magnum, .270 British
7mm	.284			.280 Remington, 7mm-08 Remington, 7mm Weatherby Magnum, 7mm Remington Magnum, 7x57mm Mauser, 7x64mm
7,62 mm	.30			7,62 x 25mm TT, 7,62x39, 7,62x54mmR, .30 Carbine, .30-06 Springfield, .300 Lapua Magnum, .300 Weatherby Magnum, .300 Winchester Magnum, 7,62 mm NATO, .308 Winchester, .300 AAC Blackout, 7,62x38mmR
7,65 mm	.32			.32 ACP (7,65 Browning), .32 Remington, .32 S&W, .32 Long Colt, .32 S&W Long, .32 H&R Magnum, .327 Federal Magnum
7,7 mm	.303			.303 British, 7,7x58mm
7,92 mm	.312			7,92 × 57 mm Mauser, 7,92 × 33 mm Kurz
8,6 mm	.338			.338 Lapua Magnum, .338 Norma Magnum, .338 Winchester Magnum, .338-378 Weatherby Magnum, .338 Whisper, .338 Marlin Express, .338 Edge, .338 Federal, .338 Ruger Compact Magnum
9 mm	.355			9 mm Parabellum (9 mm Luger), 9mm Browning Long, 9mm Winchester Magnum, 9 x 21mm 9mm Steyr
9 mm	.356			.380 ACP (9x17mm Short) 9x56mm Mannlicher-Schoenauer, 9mm x 57mm Mauser
9 mm	.38/.357			.38 Super, .38 Special, .357 Magnum, .357 SIG, .35 Remington, .35 Whelen, .35 Winchester
9 mm	.363			9x18 Makarov
9,3 mm	.365			9,3x62mm, 9,3x64mm Brenneke, 9,3x74mmR
9,5 mm	.375			.375 H&H Magnum, .375 Ruger, .375 Weatherby Magnum, .375 Winchester, .375 Remington Ultra Magnum, .375 CheyTac, .376 Steyr, .375 Dakota
10 mm	.40			10 mm Auto, .40 S&W, .400 CorBon
10,36 mm	.408			.408 CheyTac
10,41 mm	.41			.41 AE (Action Express), .410
10,6 mm	.416			.416 Rigby, .416 Ruger, .416 Taylor, .416 Remington Magnum, .416 Weatherby Magnum, .416 Barrett
10,9 mm	.44			.444 Marlin, .44 S&W Russian, .44 S&W Special, .44 Remington Magnum, .440 Cor-Bon, .44-40 WCF
11,43 mm	.45			.45 ACP, .45 GAP, .45 Colt, .455 Webley, .45-70 Government
11,6 mm	.458			.458x2-inch American, .458 Express, .458 Lott, .458 SOCOM, .458 WInchester Magnum
12,7 mm	.50			.50 BMG, .50 AE (Action Express), .50 Beowulf, .500 S&W Magnum
13 mm	.510			.50 Peacekeeper, .50 Alaskan, .500 Jeffery, .500 Nitro Express, .500 A-Square, .510 Whisper, .510 DTC EUROP
14,9 mm	.585			.577 Tyrannosaur, .585 Nyati
14.0 mm	.550		28
15,6 mm	.615		20
16,8 mm	.663		16
18,5 mm	.729		12
19,7 mm	.775		10
21,2 mm	.835		8
23,3 mm	.919		6
26 mm	1.052		4	wz. 78, SPSz, Hebel M.1894
33,7 mm	1.326		2
30 mm	1.18 in			M230, 30 × 29 mm B, 30 x 173 mm
37 mm	1.46 in	1 pdr
40 mm	1.57 in	2 pdr		40 × 46 mmSR, 40 × 53 mm, 40 × 47 mm
50 mm	1.97 in	4 pdr
57 mm	2.24 in	6 pdr
65–70 mm	2.55–2.75 in	9 pdr
75 mm	2.95 in	12 pdr
76,2 mm	3.00 in	17 pdr
83,8 mm	3.30 in	18 pdr

Przypisy

↑ Laprus 1979 ↓, s. 472.
↑ Torecki 1982 ↓, s. 227.
↑ ^a ^b ^c Robert C. Stern: The Hunter Hunted, s. 188 i 189
↑ Laprus 1979 ↓, s. 157.
↑ ^a ^b Fiodor Lisycyn: Kriejsiera Pierwoj Mirowoj. Unikalnaja encykłopiedija. Moskwa: Jauza – Eksmo, 2015, s. 7, seria: Arsenał Kollekcyja. ISBN 978-5-699-84344-2. (ros.).

Bibliografia

Stanisław Torecki: 1000 słów o broni i balistyce. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1982. ISBN 83-11-06699-X.
PWN Leksykon: Wojsko, wojna, broń, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, ISBN 83-01-13506-9
Andrzej Ciepliński: Encyklopedia współczesnej broni palnej : (od połowy XIX wieku). Warszawa: Wydawnictwo WIS, 1994, s. 92. ISBN 83-86028-01-7.
Robert Cecil Stern: The hunter hunted: Submarine versus submarine: encounters from World War I to the present. Annapolis, Md.: Naval Institute Press, 2007. ISBN 1-59114-379-9.
[red.] Marian Laprus: Leksykon wiedzy wojskowej. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1979. ISBN 83-11-06229-3.

[CITEREFLaprus1979472-1] Laprus 1979 ↓, s. 472.

[CITEREFTorecki1982227-2] Torecki 1982 ↓, s. 227.

[Stern-3] Robert C. Stern: The Hunter Hunted, s. 188 i 189

[CITEREFLaprus1979157-4] Laprus 1979 ↓, s. 157.

[rus-5] Fiodor Lisycyn: Kriejsiera Pierwoj Mirowoj. Unikalnaja encykłopiedija. Moskwa: Jauza – Eksmo, 2015, s. 7, seria: Arsenał Kollekcyja. ISBN 978-5-699-84344-2. (ros.).

[1]