Jerzwałd

Jerzwałd

wieś
Część miejscowości z widocznym jeziorem Płaskim (2019)
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	iławski
Gmina	Zalewo
Liczba ludności (2006)	370
Strefa numeracyjna	89
Kod pocztowy	14-230[2]
Tablice rejestracyjne	NIL
SIMC	0490731
Położenie na mapie gminy Zalewo Jerzwałd
Położenie na mapie Polski Jerzwałd
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Jerzwałd
Położenie na mapie powiatu iławskiego Jerzwałd
53°46′53″N 19°31′40″E/53,781389 19,527778[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Jerzwałd (niem. Gerswalde^[3]) – wieś w Polsce położona nad jeziorem Płaskim, będącym częścią Jezioraka, w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie iławskim, w gminie Zalewo.

W latach 1954–1961 wieś należała i była siedzibą władz gromady Jerzwałd, po jej zniesieniu w gromadzie Zalewo. W 1973 wieś należała do powiatu morąskiego. W latach 1946–1975 miejscowość administracyjnie należała do tzw. dużego województwa olsztyńskiego, a w latach 1975–1998 do tzw. małego województwa olsztyńskiego.

We wsi znajduje się też siedziba Zespołu Parków Krajobrazowych: Park Krajobrazowy Pojezierza Iławskiego, Park Krajobrazowy Wzgórz Dylewskich. W Jerzwałdzie od 1967 do śmierci żył i tworzył pisarz Zbigniew Nienacki (1929–1994). Jego grób znajduje się na miejscowym cmentarzu, a na domu, w którym mieszkał, wisi okolicznościowa tablica^[4]. Wieś i jej mieszkańcy są pierwowzorem wsi Skiroławki opisanej w powieści Nienackiego pt. Raz w roku w Skiroławkach. W Jerzwałdzie tworzył również przyjaźniący się z Nienackim pisarz Aleksander Minkowski. W pobliżu mieszkał malarz Alfons Kułakowski.

Od 2011 roku, w czerwcu, za sprawą Mirosława Mastalerza lokalnego pasjonata i przedsiębiorcy odbywa się w Jerzwałdzie plenerowy koncert muzyczny pod nazwą „Raz w roku w Jerzwałdzie”, a w sierpniu impreza jazzowa „Jazzwałd”. W Jerzwałdzie grali tacy artyści muzyki fortepianowej jak Adam Makowicz, Leszek Możdżer, Gloria Campaner czy Waldemar Malicki.

Przed przybyciem Krzyżaków tereny obecnego Jerzwałdu należały do szczepu pruskiego Geriów, których terytorium sięgało od wsi Karpowo do Jerzwałdu z centralnie położonym Zalewem. Po Geriach pozostały grodziska w Kozinach i Dobrzykach oraz obronne wały ziemne w okolicy Karpiarni, jeziora Witoszewskiego oraz między Dobrzykami i Likszanami. Prusowie na polach jerzwałdzkich byli rolnikami i hodowcami. Uprawiali owies, jęczmień, żyto i pszenicę, trudnili się też bartnictwem, myślistwem i rybołówstwem. Każda rodzina pruska miała własne bydło, owce i kozy, najliczniejsze były konie. Dobrze znali ciesielkę, tradycyjne były wyroby z kości i rogu.^[1] W okolicy wsi odnaleziono cmentarzysko ciałopalne z okresu wczesnego średniowiecza.

Dawniej była tu wieś pruska zwana Keysy (nazwa od imienia założyciela). Komtur dzierzgoński – Luther z Brunszwiku – nadał Skipiele (Skypelo) i jego prawnym następcom 10 włok na polu osadniczym Keyserswalde. Włóki te były wolne od dziesięciny i szarwarku. W 1333 odnowiono dokument lokacyjny - wielki mistrz obdarował Skipełe i jego sukcesorów wielkim i małym sadownictwem oraz prawem połowu „małym sprzętem” ryb na własne potrzeby w obu jeziorach Rucewskich (Rucewo Małe, Rucewo Wielkie) oraz Jezioraku. Daninę wyznaczono na jeden korzec pszenicy i jeden korzec żyta od każdego pługa. Na Skipiele ciążyła również jedna służba zbrojna (w pruskiej zbroi).

Krótko później ziemie jerzwałdzkie, w nieco innych granicach niż pole Skypelona, otrzymali od Krzyżaków inni Prusowie, Lutyne i jego brat Warpune. Zapisano to w akcie nadania z 2 stycznia 1343. Czytamy tam m.in., że wielki mistrz – Ludolf Koenig – nadał wiernym Prusom Lutynie i jego bratu – Warpunie dwie wioski: Keyserswalde i Luxeine, w zamian za dobra jakie posiadali w Dajtymitach (Doythimiten) w okolicach Welawy. Na każdej wsi ciążył obowiązek służby zbrojnej w pruskiej zbroi. W regestrze z 1437 nie wspomina się już o służebności zbrojnej. Można więc wnioskować, że wsie zmieniły swój charakter. Po 1500 r. nie ma wzmianek o pierwotnym Jerzwałdzie – wieś prawdopodobnie całkowicie zaniknęła, a pola porosła puszcza.

Powtórne założenie wsi. W 1707 Jerzwałd założono ponownie, jako wieś szkatułową króla Prus Fryderyka I. Zasadźcą wsi czynszowej był Krzysztof Winkelowski z Wielowsi. Nadleśniczy ze Starego Dzierzgonia powierzył zasadźcy 26 włók pustkowia leśnego, zwanego Girsewalt. Zasadźca otrzymał dwie włóki sołeckie i przywilej założenia karczmy. Po wyznaczeniu działów okazało się, że wieś liczy 21 włók i 24 morgi. Początkowo uprawiano tylko 190 włók.

Wsią szkatułową są też Siemiany założone w 1700 pod nazwą Schwalgendorf. Kolonistami obu tych wsi byli Polacy sprowadzeni z Królestwa Polskiego. W sprawozdaniach wizytatorów szkół założonych w tych wsiach w 1739 nazywano je wsiami polskimi^[2].

W czasie epidemii dżumy w latach 1709–1711 w Jerzwałdzie zmarły 92 osoby. W 1732 we wsi było 39 domów, w 1818 – 48 i 278 mieszkańców. W 1858 było 88 domów i 765 osób. Ludność w większości pracowała jako robotnicy rolni i leśni zatrudnieni w pobliskich lasach państwowych, tartaku i cegielni.

Szkołę założono we wsi około 1750. W 1939 była to trójklasowa szkoła z trzema nauczycielami. Uczęszczały do niej także dzieci z Rucewa i Likszan.

W 1939 gmina Jerzwałd liczyła łącznie 300 gospodarstw domowych i 1026 mieszkańców. 365 osoby utrzymywały się z rolnictwa lub leśnictwa, 444 z pracy w przemyśle i rzemiośle, 43 z pracy w handlu lub komunikacji. 89 gospodarstwa rolne miały powierzchnię w klasie 0,5-5 ha, 20 miało powierzchnie w granicach 5-10 ha, 6 było o powierzchni 10-20 ha, trzy – 20-100 ha i dwa o areale przekraczającym 100 ha.

W 1973 wieś należała do powiatu morąskiego, gmina Zalewo, poczta Jerzwałd.

• „Morąg – z dziejów miasta i powiatu”, Pojezierze, Olsztyn 1973
• „Jerzwałd – przyroda, historia, ludzie” – A. Rękawek, J. Sokołowski, Biblioteczka ZPK.
• „Z dziejów Jerzwałdu” – artykuł Kazimierza Madeli w: „Zapiski Zalewskie” nr 3-4/2003 str. 10-16
• „Dokumentation Gerswalde” – Herbert Schramke, maszynopis z 1981 r.
• „Sehnsucht nach Gerswalde” – Kurt Dietrich
• „Jerzwałd” – Kazimierz Madela, ISBN 978-83-962182-1-6

• Oficjalna strona Jerzwałdu