Jeleniowate

Jeleniowate
	Cervidae
	Goldfuss, 1820
	; Przedstawiciele rodziny jeleniowatych (Cervidae)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	parzystokopytne
Podrząd	przeżuwacze
Infrarząd	Pecora
Rodzina	jeleniowate
	Typ nomenklatoryczny
	Cervus Linnaeus, 1758
Synonimy
	Capreoli Illiger, 1811; Oligocotyledontophora Garrod, 1877; Telemetacarpalia Pocock, 1910; Plesiometacarpalia Pocock, 1910;
	Capreoli Illiger, 1811; Oligocotyledontophora Garrod, 1877; Telemetacarpalia Pocock, 1910; Plesiometacarpalia Pocock, 1910;
Podrodziny
	5 podrodzin (w tym 3 wymarłe) + 11 rodzajów wymarłych o statusie incertae sedis – zobacz opis w tekście
	5 podrodzin (w tym 3 wymarłe) + 11 rodzajów wymarłych o statusie incertae sedis – zobacz opis w tekście
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Jeleniowate^[6]^[7], pełnorożce (Cervidae) – rodzina ssaków z rzędu parzystokopytnych (Atriodactyla). Należą do niej zwierzęta o kostnym, pełnym porożu (w przeciwieństwie do rogów) ulegającym u większości gatunków corocznej zmianie. Przykładowi przedstawiciele to: renifer tundrowy, mulak białoogonowy, mundżak indyjski, jeleń szlachetny, sarna europejska, łoś euroazjatycki, daniel zwyczajny, czy jeleń wschodni.

Występowanie

Jeleniowate zamieszkują lasy, lasostepy, tereny bagniste i tundrę wszystkich kontynentów^[8]^[9] poza Australią, gdzie niektóre gatunki zostały introdukowane, i Antarktydą. Żyją na równinach i w górach. Niektóre gatunki przystosowały się do życia w agroekosystemach sąsiadujących z lasami (sarna, mulak białoogonowy, mazama ruda).

Budowa ciała

Są to zwierzęta wysmukłe i dobrze przystosowane do biegu, mają silną szyję i głowę zwężającą się ku przodowi. Przednia część głowy nad pyskiem, zwana chrapami, jest u prawie wszystkich jeleniowatych naga, jedynie renifery mają chrapy owłosione. Warga górna jest nieprzedzielona, a w górnej szczęce są osadzone kły (tzw. grandle), w górnej szczęce brak siekaczy, a zęby policzkowe nie mają wysokiej korony. Długie i zgrabne nogi są zakończone wąskimi, zaostrzonymi racicami, boczne niedorozwinięte palce kończą się raciczkami, tzw. repetkami lub szpilami. Ogon jest zwykle bardzo krótki. Samice mają dwie pary sutków. Uzębienie składa się z 32–34 zębów.

Poroże

Poroże u wszystkich prawie gatunków (z wyjątkiem reniferów) występuje tylko u samców. Stanowi oręż niezbędny bykowi do obrony i w walce o samice podczas godów.

Osobny artykuł: Poroże.

Sierść

Owłosienie gładkie lub szorstkie, z dobrze rozwiniętą warstwą włosów wełnistych. U niektórych gatunków formuje się broda, grzywa, czub lub kołnierz, latem uwłosienie jest plamiste, a zimą jednolite. Zwykle młode są wyraźnie plamiste, mają biało cętkowany tułów, niekiedy również szyję. Na tyle ciała występuje jasna plama, tak zwane lustro, wyraźniejsze w zimie niż w lecie. Jeleniowate zmieniają sierść dwa razy do roku.

Tryb życia

Wszystkie gatunki jeleni żywią się pokarmem roślinnym. Żyją zwykle w stadach, samce niektórych gatunków, zwłaszcza starsze – wybierają samotniczy tryb życia. Dojrzewają płciowo w wieku 0,5–3 lat. W porze godowej samce prowadzą pomiędzy sobą zażarte walki. Ciąża trwa od 6 do 10 miesięcy. Samica rodzi zwykle raz do roku jedno młode, tylko niektóre gatunki rodzą troje i więcej młodych.

Ewolucja

Najdawniejsze szczątki jeleniowatych pochodzą z oligocenu. W plejstocenie żyły jelenie o kolosalnym porożu, jak np. jeleń olbrzymi (Megaloceros giganteus), oraz Candiacervus.

Systematyka

Do rodziny należą następujące występujące współcześnie podrodziny^[10]^[8]^[6]:

Cervinae Goldfuss, 1820 – jelenie
Capreolinae Brookes, 1828 – sarny

Opisano również podrodziny wymarłe^[11]:

Opisano również rodzaje wymarłe nie sklasyfikowane w żadnej z podrodzin:

Amphiprox Haupt, 1935^[15] – jedynym przedstawicielem był Amphiprox anoceros (Kaup, 1839)
Cervavitulus Kretzoi, 1951^[16] – jedynym przedstawicielem był Cervavitulus mimus Kretzoi, 1951
Euprox Stehlin, 1928^[17]
Lijiangocerus Li Youheng & Han Defen, 1978^[18] – jedynym przedstawicielem był Lijiangocerus speciosus Li Youheng & Han Defen, 1978
Lucentia Azanza & Montoya, 1995^[19]
Muva Deraniyagala, 1958^[20] – jedynym przedstawicielem był Muva sinhaleya Deraniyagala, 1958
Oschinotherium Belyayeva, 1974^[21] – jedynym przedstawicielem był Oschinotherium orlovi Belyayeva, 1974
Palaeoplatyceros Hernández-Pacheco, 1913^[22]
Paradicrocerus Gabunia, 1959^[23]
Pavlodaria Vislobokova, 1980^[24] – jedynym przedstawicielem był Pavlodaria orlovi (Flerov, 1950)
Turiacemas Azanza Asensio, 2000^[25] – jedynym przedstawicielem był Turiacemas concudensis (Hernández-Pacheco, 1930)

Uwagi

↑ ^a ^b ^c ^d Takson nie opiera się na nazwie rodzajowej.

Przypisy

↑ Cervidae, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ G.A. Goldfuss: Handbuch der Zoologie. Cz. 2. Nürnburg: Johann Leonhard Schrag, 1820, s. xx, 374. (niem.).
↑ J.K.W. Illiger: Prodromus systematis mammalium et avium: additis terminis zoographicis utriusque classis, eorumque versione germanica. Berolini: Sumptibus C. Salfeld, 1811, s. 104. (łac.).
↑ A.H. Garrod. Notes on the visceral anatomy and osteology of the ruminants, with a suggestion regarding a method of expressing the relations of species by means of formulae. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1877 (1), s. 12, 1877. (ang.).
↑ ^a ^b R.I. Pocock. On the specialized cutaneous glands of ruminants. II. On the Structure of the Glands and the Systematic Results to be derived from them. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1910, s. 885, 1910. (ang.).
↑ ^a ^b Nazwy zwyczajowe za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 171-176. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑ K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 114, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
↑ ^a ^b C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 308–320. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).
↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Family Cervidae. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-04-05]. (ang.).
↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-11-27]. (ang.).
↑ J.S.J.S. Zijlstra J.S.J.S., Cervidae, Hesperomys project (Version 23.8.1), DOI: 10.5281/zenodo.7654755 [dostęp 2023-11-27] (ang.).
↑ G.G. Simpson. The principles of classification and a classification of mammals. „Bulletin of the American Museum of Natural History”. 85, s. 153, 1945. (ang.).
↑ G.E. Pilgrim. The relationship of certain variant fossil types of „horn” to those of the living Pecora. „The Annals and Magazine of Natural History”. Eleventh series. 7 (38), s. 176, 1941. DOI: 10.1080/03745481.1941.9727910. (ang.).
↑ A.B.A.B. Bubenik A.B.A.B., Geweih morphogenese im Lichte der neurohumoralen Forschung, Brno: Symp.Theriolog. CSAV, 1962, s. 59–66 (niem.).
↑ O. Haupt. Bemerkungen über die Hirsche aus dem Dinotheriensand Rheinhessens. „Notizblatt der Hessischen Geologischen Landesanstalt”. (5). 16, s. 52, 1935. (niem.).
↑ M. Kretzoi. A csákvári Hipparion-fauna. „Földtani Közlöny”. 81 (10–12), s. 394, 1951. (węg.).
↑ H.G. Stehlin. Bemerkungen über die Hirsche von Steinheim am Aalbuch. „Eclogae geologicae Helvetiae”. 21, s. 248, 1928. (niem.).
↑ Y. Li & D. Han. The mammalian fauna of the Neolithic cave site of Zhenpiyan Guilin (Guangxi). „Vertebrata PalAsiatica”. 16 (4), s. 246, 1978. (ang.).
↑ B. Azanza & P. Montoya. A new deer from the Lower Turolian of Spain. „Journal of Paleontology”. 69 (6), s. 1165, 1995. DOI: 10.2307/1306421. (ang.).
↑ P.E.P. Deraniyagala: The Pleistocene of Ceylon. Colombo: Ceylon National Museum, 1958, s. 137. (ang.).
↑ Е.И. Беляева: К истории третичных мунтжаков Азии. W: Труды Совместной Советско-Монгольской палеонтологической экспедиции. Москва: 1974, s. 80. (ros.).
↑ E. Hernández-Pacheco. Mammifères miocènes de Palencia, dans la Meseta espagnole. „Comptes rendus hebdomadaires de l’Académie des Sciences”. 156, s. 1869, 1913. (fr.).
↑ Л.К. Габуния. Об ископаемом мунтжаке из среднего миoцена Кавказа. „Палеонтологический журнал”. 1, s. 114, 1959. (ros.).
↑ I. A. Vislobokova. The systematic position of a deer from Pavlodar and the origin of Neocervinae. „Палеонтологический журнал”. 3, s. 98, 1980. (ang.).
↑ B. Azanza Asensio. Los cervidae (artiodactyla, mammalia) del mioceno de las cuencas del Duero, Tajo, Calatayud-Teruel, y Levante. „Memorías del Museo Paleontológico de la Universidad de Zaragoza”, s. 173, 2000. (ang.).

Bibliografia

Halina Komosińska, Elżbieta Podsiadło: Ssaki kopytne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002. ISBN 83-01-13806-8.
Brent Huffman, www.ultimateungulate.com (ang.)

[nz-3] Takson nie opiera się na nazwie rodzajowej.

[itis-1] Cervidae, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[Goldfuss-2] G.A. Goldfuss: Handbuch der Zoologie. Cz. 2. Nürnburg: Johann Leonhard Schrag, 1820, s. xx, 374. (niem.).

[ill-4] J.K.W. Illiger: Prodromus systematis mammalium et avium: additis terminis zoographicis utriusque classis, eorumque versione germanica. Berolini: Sumptibus C. Salfeld, 1811, s. 104. (łac.).

[gar-5] A.H. Garrod. Notes on the visceral anatomy and osteology of the ruminants, with a suggestion regarding a method of expressing the relations of species by means of formulae. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1877 (1), s. 12, 1877. (ang.).

[poc-6] R.I. Pocock. On the specialized cutaneous glands of ruminants. II. On the Structure of the Glands and the Systematic Results to be derived from them. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1910, s. 885, 1910. (ang.).

[Cichocki&inni-7] Nazwy zwyczajowe za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 171-176. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).

[Kowalski&inni-8] K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 114, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.

[Burgin&inni-9] C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 308–320. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).

[Wilson&Reeder-10] D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Family Cervidae. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-04-05]. (ang.).

[mdd-11] N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-11-27]. (ang.).

[zij-12] J.S.J.S. Zijlstra J.S.J.S., Cervidae, Hesperomys project (Version 23.8.1), DOI: 10.5281/zenodo.7654755 [dostęp 2023-11-27] (ang.).

[sim-13] G.G. Simpson. The principles of classification and a classification of mammals. „Bulletin of the American Museum of Natural History”. 85, s. 153, 1945. (ang.).

[pil-14] G.E. Pilgrim. The relationship of certain variant fossil types of „horn” to those of the living Pecora. „The Annals and Magazine of Natural History”. Eleventh series. 7 (38), s. 176, 1941. DOI: 10.1080/03745481.1941.9727910. (ang.).

[bub-15] A.B.A.B. Bubenik A.B.A.B., Geweih morphogenese im Lichte der neurohumoralen Forschung, Brno: Symp.Theriolog. CSAV, 1962, s. 59–66 (niem.).

[hau-16] O. Haupt. Bemerkungen über die Hirsche aus dem Dinotheriensand Rheinhessens. „Notizblatt der Hessischen Geologischen Landesanstalt”. (5). 16, s. 52, 1935. (niem.).

[kre-17] M. Kretzoi. A csákvári Hipparion-fauna. „Földtani Közlöny”. 81 (10–12), s. 394, 1951. (węg.).

[ste-18] H.G. Stehlin. Bemerkungen über die Hirsche von Steinheim am Aalbuch. „Eclogae geologicae Helvetiae”. 21, s. 248, 1928. (niem.).

[li&han-19] Y. Li & D. Han. The mammalian fauna of the Neolithic cave site of Zhenpiyan Guilin (Guangxi). „Vertebrata PalAsiatica”. 16 (4), s. 246, 1978. (ang.).

[aza&mon-20] B. Azanza & P. Montoya. A new deer from the Lower Turolian of Spain. „Journal of Paleontology”. 69 (6), s. 1165, 1995. DOI: 10.2307/1306421. (ang.).

[der-21] P.E.P. Deraniyagala: The Pleistocene of Ceylon. Colombo: Ceylon National Museum, 1958, s. 137. (ang.).

[bel-22] Е.И. Беляева: К истории третичных мунтжаков Азии. W: Труды Совместной Советско-Монгольской палеонтологической экспедиции. Москва: 1974, s. 80. (ros.).

[her-23] E. Hernández-Pacheco. Mammifères miocènes de Palencia, dans la Meseta espagnole. „Comptes rendus hebdomadaires de l’Académie des Sciences”. 156, s. 1869, 1913. (fr.).

[gab-24] Л.К. Габуния. Об ископаемом мунтжаке из среднего миoцена Кавказа. „Палеонтологический журнал”. 1, s. 114, 1959. (ros.).

[vis-25] I. A. Vislobokova. The systematic position of a deer from Pavlodar and the origin of Neocervinae. „Палеонтологический журнал”. 3, s. 98, 1980. (ang.).

[aza-26] B. Azanza Asensio. Los cervidae (artiodactyla, mammalia) del mioceno de las cuencas del Duero, Tajo, Calatayud-Teruel, y Levante. „Memorías del Museo Paleontológico de la Universidad de Zaragoza”, s. 173, 2000. (ang.).

[1]