Janów (Katowice)

Ten artykuł dotyczy części Katowic. Zobacz też: inne znaczenia nazwy Janów.

Janów

Część Katowic
Zabudowa przy ul. Niwnej i Leśnego Potoku
Herb
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miasto	Katowice
Dzielnica	Janów-Nikiszowiec
Data założenia	XVIII wiek
W granicach Katowic	31 grudnia 1959
SIMC	0937586
Strefa numeracyjna	32
Tablice rejestracyjne	SK
Położenie na mapie Polski Janów
Położenie na mapie województwa śląskiego Janów
Położenie na mapie Katowic Janów
50°14′30″N 19°05′36″E/50,241671 19,093466

Janów (niem. Janow^[1]) – część Katowic^[2], położona we wschodnim fragmencie miasta, w dzielnicy Janów-Nikiszowiec, nad Boliną.

Osada ta jako dawna wieś od założenia w okolicy XVIII wieku do rewolucji przemysłowej była związana z rodem Mieroszewskich, którzy mieli swój dworek (istniejący do 2021 roku). Tereny te rozwinęły się dzięki przemysłowi wydobywczemu (głównie położonej na terenie dawnej gminy kopalni węgla kamiennego „Giesche” – późniejszy „Wieczorek”), a także rozwijającemu się w okolicy hutnictwu cynku. Na terenach Janowa, na początku XX wieku powstały dwa unikatowe osiedla robotnicze – Giszowiec i Nikiszowiec. Janów po transformacji gospodarczej ma charakter głównie mieszkaniowo-usługowy. Główną drogą przebiegającą przez centrum Janowa jest ulica Oswobodzenia. Przez Janów również przebiega także linia kolejowa, na której kursują pociągi towarowe. Z Janowem związana jest grupa malarzy-amatorów – Grupa Janowska, a także hokejowy klub sportowy Naprzód Janów.

Janów pod względem administracyjnym położony jest w województwie śląskim, we wschodniej części Katowic, w dzielnicy Janów-Nikiszowiec. Historyczna, wschodnia część Janowa – Janów Miejski, położona jest w zachodniej części Mysłowic, w dzielnicy Janów Miejski-Ćmok. Od północy sąsiaduje z Szopienicami, od wschodu z Bończykiem (Mysłowice), od południa z Giszowcem, a od zachodu z Nikiszowcem^[3].

Według podziału fizycznogeograficznego Jerzego Kondrackiego osada ta znajduje się w mezoregionie Wyżyna Katowicka (341.13), będącej południową częścią Wyżyny Śląskiej, w podprowincji Wyżyna Śląsko-Krakowska, natomiast pod względem jednostek morfologicznych Janów położony jest na Płaskowyżu Murcek. Północne stoki są rozczłonkowane przez dwie długie doliny, w tym przez przepływającą przez Janów Bolinę^[4][5][3].

Pod względem budowy geologicznej Janów zlokalizowany jest w niecce górnośląskiej. Utwory wypełniającego nieckę pochodzą z okresu górnego karbonu i są wykształcone w postaci łupków, piaskowców i zlepieńców z pokładami węgla kamiennego, które powstały przed 300 milionami lat. W dolinach rzek występują natomiast polodowcowe utwory plejstoceńskie w postaci madów, mułów, piasków i żwirów rzecznych^[6][7].

Tereny Janowa znajdują się w zlewni Boliny, będącej częścią dorzecza Wisły. Bolina na terenie Janowa biegnie w kierunku północno-wschodnim i uchodzi dalej do Czarnej Przemszy. Pod wpływem działalności człowieka wykształciły się na terenie Janowa antropogeniczne zbiorniki wodne, znajdujące się głównie w dolinie Boliny oraz w bezodpływowych obniżeniach. Są to: Bolina, Bolina II, Janów, Trzewiczek i inne mniejsze rozlewiska. Do największych z nich należy zbiornik Bolina II, którego powierzchnia wynosi 4,21 ha^{[8][9][10][11]}. Klimat Janowa nie wyróżnia się zbytnio od klimatu dla całych Katowic, a jedynie jest modyfikowany przez lokalne czynniki (topoklimat). Występuje tu klimat umiarkowany przejściowy z przewagą prądów oceanicznych nad kontynentalnymi^[12][13].

Pierwszą wzmiankę o Janowie jako osadzie leśnej notuje się w 1742 roku, lecz miejscowość ta była już ukazywana na wcześniej wydanych mapach, w tym z 1736 roku pod nazwą Jonow. Ponadto istnieje hipoteza, że w miejscu Janowa istniała wcześniej wieś Jaźwice^[14][15].

Tereny Janowa do 1617 roku należały do Salomonów, a potem do Mieroszewskich. Nazwa Janów pochodzi od jednego z właścicieli ziem Jana Krzysztofa Mieroszewskiego. W latach 1694–1755, gdy te ziemie należały do niego, teren ten przeżył znaczny rozkwit. Na początku XVIII wieku, na prawym brzegu Boliny, podjęto decyzję o budowie nowej osady. Pierwszym budynkiem był drewniany dworek myśliwski, wybudowany w tym samym miejscu, co późniejszy zameczek przy ulicy Nad Stawem 3a. Pierwszymi mieszkańcami osady byli drwale karczujący okoliczny las, którzy otrzymali kawałek ziemi i wznosili pierwsze domy wokół dworku. W tym samym okresie, na wzniesieniu na prawym brzegu Boliny Jan Krzysztof Mieroszewski oddał do użytku folwark, nazwany od imienia swego założyciela Janowcem. Składał się on z czterech drewnianych budynków i prowadziła do niego droga do zamku w Mysłowicach, a w drugą stronę droga kierowała się do Szopienic. Nowo założony folwark dał początek rozwijającej się obok osadzie, dla której utarła się nazwa Janów. Sam zaś folwark po raz pierwszy wzmiankowany był w dokumencie z 30 stycznia 1724 roku^[15][16].

W XVIII wieku przy Bolinie funkcjonowała kuźnia, przesiewalnia potażu oraz huta szkła, a w lasach janowskich wytwarzano węgiel drzewny. W pobliżu znajdowało się kilka kamieniołomów piaskowca, a także zdobywano rudę darniową. W 1783 roku w Janowie mieszkało 141 osób powyżej 16 roku życia, w tym 3 kmieci, 2 młynarzy, 22 zagrodników i 3 chałupników^[16][17].

Aleksander Mieroszewski – ostatni dziedzic z rodu Mieroszewskich – 11 maja 1839 roku zamienił całość dóbr na majorat pieniężny wraz z prawem do używania tytułu ordynata. Za jego panowania, przed i w czasie powstania listopadowego Janów był jednym z ważniejszych miejsc, gdzie odbywały się spotkania konspiracyjne. Aleksander Mieroszewski urządził pomiędzy pałacykiem a Boliną ogród w stylu angielskim, a w nim pomnik-obelisk z litego piaskowca z wyrytą datą 1835 rok i inskrypcją po polsku. Pomnik ten przetrwał do dziś i znajduje się na skwerze Zillmannów w Nikiszowcu. Z uwagi na przepełnienie szkoły w Mysłowicach w 1844 roku rozpoczęto rozmowy nad budową szkoły w Janowie, którą ostatecznie ukończono w 1848 roku. Rozpoczęto wówczas naukę w pierwszej szkole jednoizbowej, znajdującej się przy ul. Oswobodzenia. W pierwszym roku funkcjonowania do szkoły uczęszczało 84 dzieci^{[18][19][20][21]}.

Przedwojenne pieczęcie dawnej gminy Janów

W pierwszej połowie XIX wieku na terenie gminy Janów rozpoczął się rozwój przemysłowy – wówczas to w latach 30. otwarto cztery kopalnie: „Agnes Amanda” (przy niej powstała kolonia Amandy), „Gute Amalie”, „Morgenroth” oraz „Susanne” (wraz z nią wybudowano kolonię Zuzanny). Ich współwłaścicielem był Aleksander Mieroszewski, a po sprzedaży majątku rodzina Wincklerów. Były to niewielkie kopalnie, wydobywające węgiel ze słabych górnych pokładów. W drugiej połowie XIX wieku uruchomiono dwie następne kopalnie, należące do koncernu Georg von Giesches Erben (pol. Spadkobiercy Jerzego von Giesche): „Guter Albert” i „Giesche”. W 1883 roku 10 okolicznych kopalń połączono w jedną – „Giesche” (późniejszy „Wieczorek”)^[22].

W 1841 roku rozpoczęła produkcja huta „Arnold”, a przy niej wybudowano kolonię robotniczą o tej samej nazwie. W tamtym czasie budowano głównie domy z drewna. W 1850 roku w Janowie znajdowały się 63 domy mieszkalne. W połowie XIX wieku następował proces uwłaszczenia janowskich chłopów, a do 1870 roku uruchomiono linię Kolei Prawego Brzegu Odry (Szopienice Północne – Janów – Dziedzice)^[22][23][21].

W 1873 roku powiat bytomski został podzielony, a Janów znalazł się w nowo powstałym powiecie katowickim. Rok później podzielono gminę Mysłowice-Zamek na obszar dworski i obszar gminy. Gmina Janów liczyła wówczas 1 200 mieszkańców. Ustanowiono wówczas herb pochodzący od herbu rodziny Taczała, który był również herbem rodu Mieroszewskich^[24].

W dniu 9 maja 1899 roku koncern spadkobierców Gieschego wykupił od hrabiego Huberta von Tiele-Winklera za kwotę 30 milionów marek pole górnicze „Reserve” wraz z przyległymi terenami. Łącznie wykupiono blisko 2/3 obszaru lasu mysłowickiego (1 900 ha). Dnia 13 maja 1907 roku powołano obszar dworski Giszowiec z administracją w Janowie, który obejmował zasięgiem tereny należące do koncernu spadkobierców Gieschego. W latach 1907–1908 spółka Georg von Giesches Erben rozpoczęła budowę dwóch nowych kolonii robotniczych – Giszowiec i Nikiszowiec^[22][25].

W 1910 roku w gminie Janów mieszkało 5 360 osób. Wierni kościoła rzymskokatolickiego z Janowa przynależeli wówczas do parafii w Mysłowicach. Dnia 22 października 1910 roku poświęcono tymczasowy kościół, a nowy kościół św. Anny, który powstań na terenie osiedla patronackiego Nikiszowiec, konsekrowano 23 października 1927 roku^[23].

Na przełomie XIX i XX wieku działały polskie towarzystwa społeczno-kulturalne i sportowe, jak: Związek Towarzystw Polek, gniazdo Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, komórka Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska i Towarzystwo Śpiewu „Promień”^[26].

Mieszkańcy Janowa w latach 1919–1921 wykazywali nastroje propolskie. W czasie I powstania śląskiego, 18 sierpnia 1919 roku powstańcy rozbroili kompanię wojskową, a do 24 sierpnia 1919 roku wraz z powstańcami z Giszowca i Nikiszowca walczyli pod Mysłowicami, by ostatecznie wycofać się do Polski, do Sosnowca. W czasie II powstania, w nocy z 18 na 19 marca 1920 roku Janów pod wodzą Walentego Fojkisa został zdobyty przez powstańców. Podczas plebiscytu zorganizowanego 20 marca 1921 roku za Polską głosowało 2 045 osób (80,9% ogółu), a za Niemcami 483. Podczas III powstania śląskiego powstańcy brali udział w walkach o Katowice oraz pod Górą św. Anny. Część z powstańców poległa w boju – na ich cześć postawiono w 1928 roku pomnik na tutejszym cmentarzu^[27][28].

W dniu 15 maja 1922 roku Janów został włączony do Polski i był częścią autonomicznego województwa śląskiego. Dokonano przeorganizowania gminy Janów, a także zlikwidowano obszary dworskie (w tym obszar Giszowiec), przez co część Janowa (Janów Miejski) w 1928 roku włączono do Mysłowic, a w skład nowej gminy Janów prócz osady weszły osiedla Giszowiec i Nikiszowiec oraz kolonie: Amandy, Zuzanny i Huta Arnold. Wówczas 95% obszaru należało do spółki Giesche. W 1924 roku gmina liczyła 18 tys. mieszkańców, a pierwszym naczelnikiem został Oskar Krupa. W 1930 roku^[29] otwarto nową siedzibę Urzędu Gminy Janów (ulica Szopienicka 59 – obecnie szpital). W samym Janowie, w 1936 roku mieszkało 5 172 osoby. W latach międzywojennych w gminie Janów działało około 110 różnych organizacji społeczno-kulturalnych oraz sportowych^[30][28]. W czasie II wojny światowej zmieniono nazwę wsi Janów na Gieschewald-Nord. Janów został wyzwolony z okupacji hitlerowskich bez większych szkód 27 stycznia 1945 roku^[28].

Po II wojnie światowej, w 1951 roku gminę Janów włączono do nowo powstałego powiatu miejskiego Szopienice, a od 31 grudnia 1959 roku do Katowic^[31]. W okresie powojennym Janów uległ rozbudowie – wybudowano nowe budynki użyteczności publicznej, nowe osiedle przy ulicy Zamkowej oraz sztuczne lodowisko dla klubu hokejowego Naprzód Janów. Głównym zakładem pracy w Janowie była nadal kopalnia „Wieczorek”. Z Janowem związana jest grupa malarzy-amatorów (Grupa Janowska), powstała wokół urodzonego w 1891 roku Teofila Ociepki, który w 1946 roku stał się współzałożycielem, przy udziale Ottona Klimczoka, zespołu plastycznego^[30][32].

Janów do lat 30. XIX wieku był osadą typowo rolniczą, w której poza uprawą roli trudniono się leśnictwem, wydobyciem i wytopem żelaza, a także funkcjonowały kamieniołomy oraz przy kuźnicy przesiewalnia potasu i huta szkła. Od czasu rewolucji przemysłowej zaczęły powstawać kopalnie węgla kamiennego (na początku były to kopalnie: „Agnes Amanda”, „Gute Amalie”, „Morgenroth” oraz „Susanne”). W późniejszym czasie spółka Georg von Giesches Erben (pol. Spadkobiercy Jerzego von Giesche) poszukiwała pola wydobywczego dla zaopatrzenia w węgiel otwartej w sąsiednich Szopienicach huty cynku „Wilhelmina”. Pole „Morgenroth” spółka wykupiła od Aleksandra Mieroszewskiego w 1833 roku. W Janowie w 1840 roku uruchomiono również hutę cynku – „Arnold”, a w Janowie Miejskim hutę „Amalia”. Rozwój przemysłu ułatwiło otwarcie linii kolejowej w 1870 roku. Uruchomiono w tamtym okresie również szyb „Hoffmann” (późniejszy „Ligoń”)^[16][33].

Spółka spadkobierców Gieschego wykupiła pole „Reserve”, a w 1904 roku rozwijano dalej kopalnię „Giesche” („Wieczorek”) poprzez budowę dwóch nowych szybów: „Carmer” („Pułaski”) i „Nikisch” („Poniatowski”). Kopalnia „Wieczorek” ze względu na wyczerpanie złóż surowca od 31 marca 2018 roku została postawiona w stan likwidacji^[34][35].

Janów po transformacji ustrojowej w 1989 roku stał się osiedlem o charakterze mieszkalno-usługowym. Działalność produkcyjna natomiast koncentruje się w północnej części, przy granicy z Szopienicami. Do głównych ośrodków usługowych w Janowie należy rejon skrzyżowania ulic Lwowskiej, Oswobodzenia i T. Ociepki, przy którym poza punktami usługowymi znajdują się placówki edukacyjne, a także rejon ulic Zamkowej i Grodowej (odcinek od ulicy Zamkowej do ulicy Leśnego Potoku), gdzie są placówki handlowo-usługowe, a także kultury, sportu i rekreacji^[36].

Układ drogowy Janowa charakteryzuje się wyraźną wiejską genezą jako w formie zurbanizowanej dawnej ulicówki. Główną drogą, przy której rozwijał się Janów przez cały okres istnienia jest obecna ulica Oswobodzenia, która jest drogą zbiorczą. Droga ta łączy Janów z Mysłowicami w kierunku południowo-wschodnim, a na północny zachód i dalej po połączeniu z ulicą Szopienicką (droga zbiorcza) łączy z sąsiednimi osadami – Nikiszowcem i Szopienicami. Ulica Lwowska zapewnia połączenie Janowa z Szopienicami, a także łączy się z drogą krajową nr 79 (ulicą Bagienną), która umożliwia dogodne połączenie z dalszymi dzielnicami Katowic i z Mysłowicami. Pozostałe ważniejsze drogi w Janowie to ulice: Zamkowa, Grodowa, Leśnego Potoku i Teofila Ociepki (drogi lokalne)^[37][38][39].

Pierwszą trasą kolejową na terenie Janowa była trasa Kolei Prawego Brzegu Odry. Linię tę na przebiegającym przez Janów odcinku (Szopienice Północne – Murcki i dalej do Dziedzic) uruchomiono 24 czerwca 1870 roku^[40]. Obsługiwany jest na niej tylko ruch towarowy^[41]. Równolegle do niej, 27 września 1953 roku oddano do użytku zelektryfikowaną linię towarową łączącą posterunek Dorota w Dąbrowie Górniczej z posterunkiem Panewnik przez Muchowiec (linia kolejowa nr 171)^[42] oraz w 1960 roku linię łączącą Mysłowice z Murckami^[43][44]. Na powyższych liniach, na wysokości szybu „Pułaski” KWK „Wieczorek” znajduje się posterunek odstępowy Katowice Janów^[45][46].

Miejski transport zbiorowy w Janowie jest realizowany w formie połączeń autobusowych przez Zarząd Transportu Metropolitalnego. Zapewniają one połączenia z innymi dzielnicami Katowic oraz z sąsiednimi miastami – Mikołowem, Mysłowicami i Siemianowicami Śląskimi. W Janowie wg stanu z lipca 2020 roku znajduje się 9 przystanków autobusowych, z czego z przystanku Janów Lwowska Szkoła kursuje 11 linii autobusowych, w tym jedna nocna^[47].

Działalność edukacyjna w Janowie prowadzona jest od 1848 roku, kiedy to przy ulicy Oswobodzenia wybudowano budynek szkoły. W pierwszym roku funkcjonowania do szkoły uczęszczało 84 dzieci^[20][21]. Obecnie, wg stanu z lipca 2020 roku, w Janowie (poza Nikiszowcem) funkcjonuje: Miejskie Przedszkole nr 62 w Katowicach (ul. Oswobodzenia 61)^[48], Miejskie Przedszkole nr 63 w Katowicach (ul. Zamkowa 10)^[49] i Szkoła Podstawowa nr 6 Specjalna w Katowicach (ul. Zamkowa 2a)^[50]. Do innych ważniejszych placówek szkolno-wychowawczych należy Środowiskowy Dom Samopomocy przy Śląskim Stowarzyszeniu „Ad Vitam Dignam” z siedzibą przy ulicy Oswobodzenia 92^[51].

Wierni rzymskokatoliccy z Janowa przynależą do parafii św. Anny. Mieszkańcy wcześniej przynależeli do parafii w Mysłowicach, a w 1902 roku powołali Towarzystwo Katolickich Obywateli, które zabiegało o budowę kościoła. Pierwszy tymczasowy kościół powstał w budynku kotłowni przy szybie „Wojciech” kopalni „Giesche” w 1910 roku, a dwa lata później – 1 sierpnia 1912 roku erygowano parafię św. Anny. Nowy kościół parafialny, wybudowany na terenie osiedla patronackiego Nikiszowiec, konsekrowano 23 października 1927 roku. Cmentarz parafialny położony jest przy ulicy Cmentarnej^[52].

Z Janowa pochodzi Grupa Janowska – grupa malarzy nieprofesjonalnych, działająca od 1946 roku, kiedy to Otton Klimczok w przykopalnianej świetlicy kopalni „Wieczorek” powołał zespół artystów. Wśród nich jednym z najbardziej znanych malarzy był Teofil Ociepka^[53]. Ponadto w Janowie, przy ulicy Oswobodzenia 1, działa największa prywatna galeria sztuki w Polsce – Galeria Szyb Wilson, w której prezentowane są dzieła sztuki współczesnej, jak i też odbywają się wydarzenia kulturalne o różnej tematyce^[54].

Do najbardziej znanych klubów z Janowa należy klub hokejowy Naprzód Janów, założony w 1920 roku jako klub piłkarski. W latach 50. XX wieku klub uruchomił sekcję hokeja, a w latach 1962–1998 występował nieprzerwanie w ekstralidze. Klub mecze rozgrywa na lodowisku Jantor, mieszczącym się przy ulicy Z. Nałkowskiej 10^[55][56]. Nad Boliną w latach 50. XX wieku zorganizowano ośrodek wypoczynkowy Bolina, na którym znajdują się: boisko do gry w piłkę nożną, boisko do gry w koszykówkę i siatkówkę, stoły do gry w ping-ponga i szachy, plac zabaw, zadaszone miejsce na grilla oraz krąg estradowy^[57][58].

• Wiktor Brzozowski – urodzony w Janowie powstaniec śląski, działacz społeczny,
• Teofil Ociepka – urodzony w Janowie malarz samouk i teozof; jeden z przywódców Janowskiej Gminy Okultystycznej i członek Grupy Janowskiej,
• Dorota Simonides – urodzona w Janowie polska folklorystka, profesor nauk humanistycznych, polityk, posłanka na Sejm PRL VIII kadencji, w latach 1990–2005 senator I, II, III, IV i V kadencji,
• Bolesław Skulik – urodzony w Janowie malarz prymitywista, członek Grupy Janowskiej,
• Gerard Urbanek – urodzony w Janowie malarz prymitywista, członek Grupy Janowskiej,
• Emanuel Wilczok – urodzony w Janowie polski historyk, harcerz, badacz dziejów Górnego Śląska, w szczególności terenów dzisiejszych Katowic.

• DamianD. Absalon DamianD., StanisławS. Czaja StanisławS., Andrzej T.A.T. Jankowski Andrzej T.A.T., Środowisko geograficzne, [w:] AntoniA. Barciak, EwaE. Chojecka, SylwesterS. Fertacz (red.), Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo, t. 1, Katowice: Muzeum Historii Katowic, 2012, s. 43–78, ISBN 978-83-8772-724-6 .
• PiotrP. Matuszek PiotrP., „Katowickie” osiedle potomków Gieschego, [w:] PiotrP. Matuszek, JoannaJ. Tofilska, AndrzejA. Złoty (red.), Nikiszowiec, Giszowiec i inne osiedla Katowic, Archiwum Państwowe Katowic, Miejski Dom Kultury w Giszowcu, Bractwo Gospodarcze Związku Górnośląskiego, FW Koral, 2008, s. 15–34, ISBN 978-83-7593-005-4  (pol.).
• Krzysztof Soida (red.): Dzieje katowickiego okręgu kolejowego. Katowice: Śląska Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych, 1997.
• Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Katowice – II edycja. Część 1. Uwarunkowania zagospodarowania przestrzennego, Załącznik nr 1 do uchwały nr XXI/483/12 Rady Miasta Katowice z dnia 25 kwietnia 2012 r. w sprawie uchwalenia „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Katowice” – II edycja, Miasto Katowice, 2012 [zarchiwizowane z adresu 2016-03-07]  (pol.).
• LechL. Szaraniec LechL., Osady i osiedla Katowic, Katowice: Oficyna „Artur”, 1996, ISBN 83-905115-0-9 .
• BarbaraB. Tokarska-Guzik BarbaraB., AdamA. Rostański AdamA., RomanR. Kupka RomanR., Katowice. Przyroda miasta, Katowice: Wydawnictwo Kubajak, 2002, ISBN 83-87971-49-9 .
• EmanuelE. Wilczok EmanuelE., Janów: od osady leśnej do gminy wielkoprzemysłowej, Katowice: Księgarnia św. Jacka, 1991  (pol.).