Przejdź do zawartości

Hymn Polski

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Mazurek Dąbrowskiego
Ilustracja
Tekst muzyczny Mazurka Dąbrowskiego dla fortepianu.
Państwo

 Polska

Tytuł alternatywny

Pieśń Legionów Polskich we Włoszech

Tekst

Józef Wybicki, 1797

Muzyka

nieznany

Lata obowiązywania

od 1927 roku

melodia hymnu
Teksty w Wikiźródłach
Gen. Jan Henryk Dąbrowski na czele Legionów Polskich we Włoszech

Mazurek Dąbrowskiego (ⓘposłuchaj muzyki hymnu) – polska pieśń patriotyczna z 1797 roku, od 26 lutego 1927[1] oficjalny hymn państwowy Rzeczypospolitej Polskiej.

Historia hymnu

Słowa hymnu – nazywanego Pieśnią Legionów Polskich we Włoszech – zostały napisane przez Józefa Wybickiego. Autor melodii, opartej na motywach ludowego mazurka (właściwie mazura) pozostaje nieznany. Początkowo sądzono, że melodię tę skomponował książę Michał Kleofas Ogiński (twórca poloneza – Pożegnanie ojczyzny), potem materiały archiwalne temu zaprzeczyły i do dziś najczęściej autorzy śpiewników i prac naukowych podają określenie „melodia ludowa” (a niektórzy dodają do tego asekuracyjny znak zapytania)[2].

Pieśń powstała w mieście Reggio nell’Emilia w ówczesnej Republice Cisalpińskiej (obecnie północne Włochy)[3], jednak dokładna data i okoliczności jej napisania oraz pierwszego wykonania nie są pewne, do dziś pozostając przedmiotem sporów wśród historyków. Według Wojciecha Podgórskiego było to:

…między 16, a 19 lipca 1797 r. – pod wpływem pierwszego wzruszenia, jakie opanowało Wybickiego na widok polskich mundurów, orłów, sztandarów – powstały strofy żołnierskiego wyznania wiary: Jeszcze Polska nie umarła[4]

Podobnego zdania jest np. Jan Pachoński[5] i inni badacze. Według Bronisława Bilińskiego[6] pieśń musiała jednak powstać wcześniej – między 10 a 15 lipca, a wskazywać mogą na to ustalenia XIX-wiecznego badacza Mazurka, Wojciecha Sowińskiego, który twierdził, że:

…na specjalnym zebraniu starszyzny legionowej w Reggio w lipcu 1797 r. w nastroju radosnego oczekiwania, odśpiewał Wybicki „Pieśń”[7].

Według Bronisława Bilińskiego[8] owo zebranie starszyzny legionowej mogło odbyć się 14 lub 15 lipca – w rocznicę zburzenia Bastylii, pieśń musiała więc powstać wcześniej.

Nie jest też znany moment pierwszego publicznego wykonania Mazurka na ulicach Reggio. Według Juliusza Willaumego[9] mogło to nastąpić już 16 lipca, podczas defilady. Inni naukowcy przyjmują dzień 20 lipca, kiedy to przy okazji pożegnania legionów w mieście generał Dąbrowski zasadził na Piazza Piccolo w Reggio pamiątkowe drzewko wolności. Pierwszym wykonawcą mógł być sam Wybicki, który śpiewał sam lub z grupą żołnierzy[10][11].

Wiadomo jednak, że pieśń od samego początku zyskała popularność i była chętnie śpiewana przez legionistów.

29 sierpnia 1797 gen. Dąbrowski pisał do autora tekstu z Bolonii: Żołnierze do Twojej pieśni coraz więcej gustu nabierają[12]. Z początkiem 1798 znana była już we wszystkich zaborach. Tekst ogłoszono po raz pierwszy w Mantui w lutym 1799 w gazetce „Dekada Legionowa”. Śpiewana była podczas triumfalnego wjazdu gen. H. Dąbrowskiego i J. Wybickiego do Poznania 3 listopada 1806 r.[13], podczas powstania listopadowego (1830), styczniowego (1863), przez Polaków na Wielkiej Emigracji, w czasie rewolucji 1905, I i II wojny światowej. Tekst Mazurka był tłumaczony przez poetów solidaryzujących się z walczącą Polską i znany był w 17 językach, m.in.: niemieckim, francuskim, angielskim, rosyjskim, węgierskim, chorwackim, macedońskim, serbskim, słowackim, litewskim oraz żmudzkim. Podczas Wiosny Ludów (1848) Mazurek Dąbrowskiego śpiewany był na ulicach Wiednia, Berlina i Pragi, gdzie cieszył się szczególną popularnością. Mazurek Dąbrowskiego był wykorzystywany w utworach muzycznych. Jako jeden z pierwszych użył go Karol Kurpiński, który skomponował w 1821 fortepianową (organową) fugę na jego temat[a]. Fuga ta, zinstrumentowana przez autora, zabrzmiała pod jego batutą 1 stycznia 1831 roku w wykonaniu orkiestry Opery Warszawskiej. Richard Wagner wykorzystał melodię Mazurka w uwerturze Polonia skomponowanej po upadku powstania listopadowego. Grano ją pod okupacją niemiecką w czasie II wojny światowej, gdy zabronione było granie polskiego hymnu. W zmienionej postaci użyto muzyki hymnu w nazistowskim filmie propagandowym Powrót do ojczyzny (Heimkehr).

W miarę popularyzowania się pieśń przybierała różne formy dostosowane do okoliczności, czasami zmieniając w refrenie nazwisko Dąbrowskiego na nazwisko innego wodza. Podczas powstania listopadowego popularny był Mazurek Skrzyneckiego ze słowami „Marsz, marsz, cna młodzi, Skrzynecki dowodzi!…”[15]. Natomiast w czasie I wojny światowej wśród polskich legionistów śpiewano Mazurka Piłsudskiego z refrenem: „Marsz, marsz Piłsudski, Prowadź na bój krwawy, Pod twoim przewodem Wejdziem do Warszawy”[16].

W czasie powstania styczniowego powstała wersja z inną melodią znana jako Marsz Czachowskiego z refrenem „Marsz, marsz, Polonia, Nasz dzielny narodzie. Odpoczniemy po swej pracy W ojczystej zagrodzie”, która pod koniec XIX i w początkach XX wieku zyskała popularność jako Marsz Polonii. Podczas II wojny światowej żołnierze polscy na Zachodzie śpiewali tę wersję z refrenem Marsz, marsz Sikorski.

Na melodię polskiego hymnu śpiewano na Śląsku popularną patriotyczną pieśń pt. „Długo nasz Śląsk ukochany…” do słów śląskiego poety oraz pisarza Konstantego Damrota[17].

W czasie powstania warszawskiego w 1944 roku węgierskie jednostki stacjonujące w Warszawie sympatyzowały z walczącymi Polakami. Orkiestra 5 węgierskiej dywizji rezerwowej odegrała dla warszawiaków Mazurka Dąbrowskiego na Ursynowie[18].

Wpływ polskiego hymnu na inne pieśni narodowe

 Osobny artykuł: Hymn wszechsłowiański.

Polski hymn narodowy stał się protoplastą dla innych słowiańskich hymnów i pieśni. Słowacy śpiewali: Hej, Slováci, ešte naša slovenská reč žije. Autorem w 1834 r. był Samo Tomášik, pastor luterański. Ten tytuł później został zamieniony przez Czechów na Hej, Slované. Pieśń stała się pieśnią wszystkich Słowian po zjeździe wszechsłowiańskim w 1848 roku w Pradze. Łużyczanie mają pieśń Hišće Serbstwo njezhubjene (Jeszcze Łużyce nie zginęły) napisaną przez Handrija Zejlera w 1845 r. na wzór Mazurka Dąbrowskiego, a Chorwaci pieśń Još Hrvatska ni propala (Jeszcze Chorwacja nie umarła) z 1833 autorstwa Ferdynanda Livadicia[19]. Tekst ukraińskiego hymnu narodowego z 1863, zaczynającego się od słów Ще не вмерла Україна (Jeszcze nie umarła Ukraina), jest kolejnym przykładem, jak polska pieśń wyzwoleńcza, która stała się późniejszym oficjalnym hymnem narodowym, promieniowała na ludy ościenne[20].

W czasie powstania listopadowego 1831 roku Mazurek Dąbrowskiego zawędrował na Żmudź jako pieśń ludowa pod tytułem. „Pieśń Żmudzinów telszewskiego powiatu w wojnie r. 1831”. Do melodii polskiego hymnu napisano siedem zwrotek tekstu po żmudzku. Pierwsza zwrotka w polskim tłumaczeniu brzmi[21]:

„Jeszcze Polska nie zginęła, gdy Żmudzini żyją
I Żmudź walkę rozpoczyna, gdy się w Polsce biją.
Polacy z Rusią, ze Żmudzią i Litwą
Wywalczą swobody tak świętą bitwą”.

Tekst

Faksymile rękopisu Mazurka Dąbrowskiego Józefa Wybickiego
Aktualna treść[22] Tekst według rękopisu Wybickiego[23][b]

Jeszcze Polska nie zginęła,
Kiedy my żyjemy.
Co nam obca przemoc wzięła,
Szablą odbierzemy.

Marsz, marsz, Dąbrowski,
Z ziemi włoskiej do Polski.
Za twoim przewodem
Złączym się z narodem.

Przejdziem Wisłę, przejdziem Wartę,
Będziem Polakami.
Dał nam przykład Bonaparte,
Jak zwyciężać mamy.

Marsz, marsz, Dąbrowski…

Jak Czarniecki do Poznania
Po szwedzkim zaborze,
Dla ojczyzny ratowania
Wrócim się przez morze.

Marsz, marsz, Dąbrowski…

Już tam ojciec do swej Basi
Mówi zapłakany –
Słuchaj jeno, pono nasi
Biją w tarabany.

Marsz, marsz, Dąbrowski…

Jeszcze Polska nie umarła,
kiedy my żyjemy.
Co nam obca moc wydarła,
szablą odbijemy.

Marsz, marsz, Dąbrowski
do Polski z ziemi włoski
za Twoim przewodem
złączem się z narodem.

Jak Czarnecki do Poznania
wracał się przez morze
dla ojczyzny ratowania
po szwedzkim rozbiorze.

Marsz, marsz, Dąbrowski…

Przejdziem Wisłę przejdziem Wartę
będziem Polakami
dał nam przykład Bonaparte
jak zwyciężać mamy.

Marsz, marsz, Dąbrowski…

Niemiec, Moskal nie osiędzie,
gdy jąwszy pałasza,
hasłem wszystkich zgoda będzie
i ojczyzna nasza.

Marsz, marsz, Dąbrowski…

Już tam ojciec do swej Basi
mówi zapłakany:
„słuchaj jeno, pono nasi
biją w tarabany”.

Marsz, marsz, Dąbrowski…

Na to wszystkich jedne głosy:
„Dosyć tej niewoli
mamy Racławickie Kosy,
Kościuszkę, Bóg pozwoli”.

Analiza tekstu

Józef Wybicki

Pierwsza zwrotka hymnu nawiązuje do ostatniego rozbioru Polski. Po klęsce insurekcji kościuszkowskiej, w 1795 terytorium Rzeczypospolitej zostało całkowicie rozdzielone pomiędzy Rosję, Prusy i Austrię. Zwrotka wyraża zatem patriotyzm i wiarę w odzyskanie niepodległości.

Po III rozbiorze Rzeczypospolitej znaczna liczba polskich żołnierzy wyemigrowała do Francji i Włoch. W styczniu 1797 generał Jan Henryk Dąbrowski na mocy umowy z rządem lombardzkim, w porozumieniu z Francuzami, utworzył Legiony Polskie. W refrenie autor, który współtworzył Legiony, wyraził nadzieję powrotu do Polski pod dowództwem gen. Dąbrowskiego.

Nadzieja legionistów na powrót do Polski była jednak związana z walkami prowadzonymi pod zwierzchnictwem generała Napoleona Bonaparte, który już wówczas odnosił sukcesy wojskowe w północnych Włoszech, a kilka lat później rządził Francją. W drugiej zwrotce (a trzeciej zwrotce w rękopisie Wybickiego) hymnu autor wyraził przekonanie, iż z pomocą Bonapartego żołnierze podążając z zachodu poprzez rzekę Wartę i południa poprzez Wisłę byliby w stanie przywrócić niepodległą Polskę.

Trzecia zwrotka (druga według oryginalnego rękopisu) nawiązuje do Stefana Czarnieckiego, dowódcy polskiego w czasie potopu szwedzkiego w XVII wieku i m.in. przeprawy na wyspę Als.

W oryginalnym rękopisie Wybickiego występuje czwarta zwrotka, której brak we współczesnym hymnie. W zwrotce tej autor doradza, iż jedynym warunkiem obronienia się przed dwoma największymi zaborcami, tj. Prusami (Niemiec) i Rosją (Moskal), będzie ogólnonarodowa zgoda.

Czwarta zwrotka (piąta według rękopisu) stanowiła dla pozostających na emigracji legionistów obraz Polaków pozostających w Ojczyźnie i wysłuchujących tarabanu na znak zbliżających się polskich wojsk. Roman Kaleta zwraca uwagę, że aby oddać intencje autora fragment – Już tam ojciec do swej Basi mówi zapłakany... powinien być rozumiany – Już tam ojciec do swej Basi mówi zapłakanej. W wielu gwarach końcowe -ej było i jest wymawiane i zapisywane jako -y, np. zamiast z bożej łaski – z boży łaski, zamiast waszej starej matki – waszy stary matki, czyli zapis y jako ścieśnionego -|e| końcówki -ej. Nie jest też prawdopodobne, aby autor pisząc pieśń patriotyczną, która miała zagrzewać do walki, umieścił w niej, wbrew istniejącym stereotypom właściwych zachowań mężczyzn i kobiet, postać zapłakanego dojrzałego mężczyzny[24][25][26].

W szóstej zwrotce (w rękopisie) Józef Wybicki nawiązał do Tadeusza Kościuszki, zwycięskiego dowódcy z bitwy pod Racławicami w czasie powstania w 1794 r. Wyraził również ufność w Opatrzność Bożą.

Podsumowując, słowa Pieśni Legionów Polskich we Włoszech nawiązywały do wzniosłych wydarzeń z dziejów polskiego oręża oraz współczesnych zwierzchników wojskowych, w których pokładano nadzieję na powrót do Ojczyzny i odzyskanie niepodległości.

Popełniane błędy

Zdarza się śpiewanie …póki my żyjemy… W rękopisie Wybickiego oraz w ustawowo zatwierdzonym tekście Hymnu jest forma …kiedy my żyjemy… i tylko ona jest oryginalna i obowiązująca[c][27]. Jerzy Bralczyk uważa jednak, że:

trochę dziwne jest połączenie czasownika dokonanego („zginęła”, „umarła”) z niedokonanym („żyjemy”) przez „kiedy”. Normalne byłoby „żyje, kiedy my żyjemy”. A jeszcze bardziej „żyje, póki my żyjemy”. Jeśli „nie zginęła”, mniej niezręczne i bardziej jednoznaczne jest „póki” (…). „Póki” w hymnie nie razi. Wolę je w każdym razie od banalnego, mniej gramatycznie i znaczeniowo dopasowanego „kiedy”[28].

W jednym z wywiadów doprecyzowuje:

Tutaj „kiedy” było z początku raczej tożsame z „jeśli”: jeśli my żyjemy nadal, to Polska nie zginęła. Natomiast w naszych czasach to „kiedy” brzmi nieco dziwnie i niezręcznie. Znacznie bardziej pasowałoby mi tutaj: „…skoro my żyjemy”[29].

Innym błędem jest śpiewanie dwóch równych nut (dwóch ósemek) w miejscu, w którym pierwsza powinna być trzy razy dłuższa od drugiej (ósemka z kropką i szesnastka). Ósemka z szesnastką to rytm, który pokrywa się z sylabami „Je-szcze”; „Nie zgi” (pierwsza sylaba od słowa „zginęła”); „Kie-dy”; „Co nam”; „przemoc”; „szablą”; „Z zie-mi”[30].

Wykonywanie hymnu

Publicznie hymn państwowy wykonuje się lub odtwarza w szczególności w czasie uroczystości oraz świąt i rocznic państwowych[31]. Podczas wykonywania lub odtwarzania hymnu państwowego obowiązuje zachowanie powagi i spokoju. Osoby obecne podczas publicznego wykonywania lub odtwarzania hymnu stoją w postawie wyrażającej szacunek, a ponadto mężczyźni w ubraniach cywilnych – zdejmują nakrycia głowy, zaś osoby w umundurowaniu obejmującym nakrycie głowy, niebędące w zorganizowanej grupie – oddają honory przez salutowanie. Poczty sztandarowe podczas wykonywania lub odtwarzania hymnu oddają honory przez pochylenie sztandaru. Przepisy, wydane na podstawie ustawy o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz o pieczęciach państwowych, określają zachowanie umundurowanych osób występujących w zorganizowanej grupie[32]. Hymn Rzeczypospolitej Polskiej powinien być wykonywany lub odtwarzany w sposób zapewniający mu należną cześć i szacunek[33]. W szczególności zabrania się wykonywania hymnu ze zmienioną melodią lub tekstem.

Hymn państwowy można wykonywać w opracowaniach wokalnych, instrumentalnych oraz wokalno-instrumentalnych, zgodnych z ustawową wersją melodyczną i jej harmonizacją. Zapisy nutowe oraz dźwiękowy według harmonizacji profesora Kazimierza Sikorskiego dostępne są na stronie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego[34].

Ochrona hymnu

Naruszenie przepisów o hymnie RP stanowi wykroczenie zagrożone karą aresztu albo grzywny[35]. Istnienie ochrony prawnej hymnu wynika bezpośrednio z Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (art. 28)[36].

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ Współcześnie fuga ta została wydana w redakcji Rościsława Wygranienki[14].
  2. ↑ Tekst ten jest dostosowany do współczesnych zasad pisowni. Tekst oryginalny dostępny jest w artykule „Mazurek Dąbrowskiego” w Wikiźródłach.
  3. ↑ Niepoprawne jest użycie spójnika „póki” w znaczeniu „zanim, w tym czasie, kiedy”, gdyż ogranicza on czas trwania czynności lub stanu wymienionych w zdaniu nadrzędnym do czasu trwania czynności lub stanu, o którym mowa w zdaniu podrzędnym.

Przypisy

  1. ↑ Dziennik Urzędowy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z 1927, nr 1 i 2, poz. 60, s. 58.
  2. ↑ Mazurek Dąbrowskiego – historia. mazurekdabrowskiego.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-20)]..
  3. ↑ Kronika Polski, red. A. Nowak, Kraków: Wydawnictwo Kluszczyński, 2005, s. 399. ISBN 83-7447-019-4.
  4. ↑ Z dziejów polskiej pieśni hymnicznej. Studia i rozprawy, red. Wojciech J. Podgórski, Warszawa, 1987, s. 125.
  5. ↑ Jan Pachoński, Jeszcze Polska nie zginęła. W 175-lecie powstania polskiego hymnu narodowego, Gdańsk, 1972.
  6. ↑ Bronisław Biliński, Mazurek Dąbrowskiego – z badań nad ustaleniami chronologicznymi i topograficznymi, [w:] „Rocznik Mazurka Dąbrowskiego”, 1995/96, nr 1/2, s. 74–92.
  7. ↑ Cytat za: Jan Pachoński, Jeszcze Polska nie zginęła, Gdańsk 1972, s. 55.
  8. ↑ B. Biliński, Mazurek Dąbrowskiego…, s. 90.
  9. ↑ Juliusz Willaume, Jeszcze Polska nie zginęła, [w:] Stanisław Russocki, Stefan Kuczyński, Juliusz Willaume, Godło, barwy i hymn Rzeczypospolitej, Warszawa, 1978, s. 270.
  10. ↑ J. Sobczak, Przejdziem Wartę, s. 42–43.
  11. ↑ Marian Przedpełski, Jeszcze Polska nie zginęła (geneza pieśni), [w:] „Rocznik Mazurka Dąbrowskiego 1995/96, s. 29.
  12. ↑ Archiwum Wybickiego. Gdańsk: 1948.
  13. ↑ Włodzimierz Łęcki: 365 zagadek o Poznaniu. Poznań: Wydawnictwo Miejskie, 2010, s. 125. ISBN 978-83-7503-103-4.
  14. ↑ Karol Kurpiński: Jeszcze Polska nie zginęła. Fuga (1821) na fortepian lub organy. do druku przygotował Rostislaw Wygranienko [słowo wstępne, komentarz rewizyjny i wykonawczy]. Lublin: Polihymnia, 2009. ISBN 9790901334267. OCLC 751294314.
  15. ↑ Gabriela z Güntherów Puzynina W Wilnie i w dworach litewskich. Pamiętnik z lat 1815–1843, Wilno 1928, wyd. J. Zawadzkiego, s. 143.
  16. ↑ Adam Zagórski Polskie pieśni wojenne i piosenki obozowe, 1915 Marsz, marsz Piłsudski.
  17. ↑ Jerzy Oleksiński: I nie ustali w walce. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1980, s. 175. ISBN 83-10-07610-X. OCLC 830955231.
  18. ↑ Lesław M Bartelski: Mokotów 1944. Warszawa: MON, 1986. ISBN 83-11-07078-4. OCLC 830185240.
  19. ↑ Stanisław Russocki, Godło, barwy i hymn Rzeczypospolitej. Zarys dziejów, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978.
  20. ↑ Feliks Koneczny,Polskie logos a ethos: roztrząsanie o znaczeniu i celu Polski. T. 2, Poznań-Warszawa 1921, t. II.
  21. ↑ Dioniza Wawrzykowska-Wierciochowa, „Sercem i orężem ojczyźnie służyły”, MON, Warszawa 1982, ISBN 83-11-06734-1, s. 175.
  22. ↑ Na podstawie załącznika nr 4 do ustawy z dnia 31 stycznia 1980 r. o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz o pieczęciach państwowych (Dz.U. z 2024 r. poz. 155).
  23. ↑ Jan Stanisław Kopczewski, O naszym hymnie narodowym, wyd. 2, Warszawa: Nasza Księgarnia, 1988, ISBN 978-83-10-07979-4.
  24. ↑ Katarzyna Kłosińska: Bystra – Bystrej, czyli kto był zapłakany?. [dostęp 2016-10-15].
  25. ↑ Stanisław Mancewicz: Przeczytałem... Kto tam płacze?. [dostęp 2016-10-15].
  26. ↑ Roman Kaleta: Sensacje z dawnych lat. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1980, s. 425. ISBN 978-83-04-00415-3.
  27. ↑ Słownik poprawnej polszczyzny, PWN, 1998. ISBN 83-01-03811-X.
  28. ↑ J. Bralczyk, 500 zdań polskich, Warszawa 2015, s. 182.
  29. ↑ Co w hymnie piszczy, czyli rozszyfrowanie Mazurka Dąbrowskiego, kultura.onet.pl, 17 lipca 2018 [dostęp 2018-11-10].
  30. ↑ Na podstawie zapisu nutowego zamieszczonego na stronie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego – Hymn państwowy. mkidn.gov.pl. [dostęp 2010-11-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-01-17)].
  31. ↑ Art. 13 ust. 2 ustawy z dnia 31 stycznia 1980 r. o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz o pieczęciach państwowych.
  32. ↑ Art. 14 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 31 stycznia 1980 r. o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz o pieczęciach państwowych.
  33. ↑ Art. 15 ustawy z dnia 31 stycznia 1980 r. o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz o pieczęciach państwowych.
  34. ↑ MKiDN: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego – Symbole narodowe. www.mkidn.gov.pl. [dostęp 2017-03-15].
  35. ↑ Art. 49 § 2 Kodeksu wykroczeń.
  36. ↑ Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483, ze zm.

Linki zewnętrzne

Informacje w projektach siostrzanych
 Multimedia w Wikimedia Commons
 Cytaty w Wikicytatach
Symbole narodowe Polski
Konstytucyjne
Militarne
Nazwy i kody
Hymny Europy
Hymny państw
Hymny terytoriów zależnych
Hymny państw nieuznawanych
  1. ↑ Zakon stanowi suwerenny podmiot prawa międzynarodowego
  2. ↑ Republika Kosowa jest uznawana przez 105 ze 193 państw członkowskich ONZ, w tym Polskę.
  3. ↑ Mołdawska Republika Naddniestrza jest uznawana przez separatystyczne republiki Abchazji, Górskiego Karabachu i Osetii Południowej.
Legiony Polskie we Włoszech
Legie
Półbrygady
Bataliony
Dowódcy
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Hymn_Polski&oldid=75039691”