Henryk Zieliński (historyk)

Henryk Zieliński

Henryk Zieliński, 1970
Data i miejsce urodzenia	22 września 1920 Szembruczek
Data i miejsce śmierci	6 marca 1981 Wrocław
Przyczyna śmierci	niewyjaśniona
Miejsce spoczynku	Cmentarz Grabiszyński
Zawód, zajęcie	historyk
Narodowość	polska
Tytuł naukowy	profesor zwyczajny
Alma Mater	Uniwersytet Jagielloński
Rodzice	Juliusz Zieliński, Maria Domańska
Krewni i powinowaci	wuj Bolesław Domański; teść Zygmunt Szczotkowski; syn Krzysztof Zieliński; siostrzeniec Andrzej Szostek
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons
Teksty w Wikiźródłach

Henryk Franciszek Zieliński (ur. 22 września 1920 w Szembruczku^[a], zm. 6 marca 1981 we Wrocławiu) – polski historyk, profesor zwyczajny Uniwersytetu Wrocławskiego. Żołnierz kampanii wrześniowej w 1939, ranny w bitwie nad Bzurą, jeniec oflagów i stalagów^[b]. W 1944 student tajnego Uniwersytetu Jagiellońskiego i absolwent tej uczelni. W latach 1970–1972 profesor Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.

Henryk Zieliński był synem Juliusza Zielińskiego, nauczyciela w szkole polskiej w Zakrzewie (pow. złotowski), siostrzeńcem prezesa Związku Polaków w Niemczech, księdza Bolesława Domańskiego. Jako gimnazjalista przeszedł (od września 1935 do czerwca 1937) letni kurs II stopnia „szkoły starszych przysposobienia wojskowego” organizowany przez 64 Grudziądzki pułk piechoty. Maturę zdał w Grudziądzu (w Państwowym Gimnazjum Klasycznym im. Króla Jana III Sobieskiego) i tam też podjął służbę w podchorążówce 65 Starogardzkiego pułku piechoty (wchodzącego w skład tej samej 16 Pomorskiej Dywizji Piechoty, co pułk grudziądzki), w którym w lipcu 1939 otrzymał stopień tytularnego kaprala z cenzusem^[c] i tytuł podchorążego rezerwy^[1].

W sierpniu 1939 otrzymał przydział do 64 Pomorskiego Pułku Strzelców Murmańskich^[d][1]; oddział ten skierowany został na nadgraniczne stanowisko wyczekiwania w okolicach Łasina. Po wybuchu II wojny światowej, podczas kampanii wrześniowej walczył w stopniu plutonowego podchorążego. W bitwie nad Bzurą został ranny w rękę^[e]. Szpital polowy w Sannikach, w którym go opatrzono, wkrótce przejęli Niemcy i w ten sposób trafił do niewoli^[2]. Niemieccy lekarze wyleczyli jego rany^[f] w szpitalu w Łodzi, skąd skierowano go do oflagu, a później do innych obozów jenieckich^[b]. Usiłował z nich uciec dwukrotnie. Wiosną roku 1944 udało mu się oszukać obozowego lekarza i 15 kwietnia 1944 został z obozu zwolniony^[g][h][3].

Z obozu przyjechał do siostry^[i] do Krakowa i podjął studia na tajnym Uniwersytecie Jagiellońskim. Kontynuował je po wojnie pod kierunkiem prof. Józefa Feldmana i prof. Kazimierza Piwarskiego. Przez pewien czas mieszkał w domu akademickim, działał w Bratniej Pomocy (przez pewien czas był wiceprezesem^[j] i prezesem^[k] tej organizacji); potem przez rok mieszkał u Jerzego Turowicza przy ulicy Krupniczej, utrzymując się z pracy w gazecie jako korektor, a także w Państwowym Liceum Administracji Handlowej jako nauczyciel^[4].

W lutym 1948 otrzymał dyplom magistra historii^[5]. Działając w Bratniej Pomocy poznał swą przyszłą żonę Annę^[l], studiującą na UJ farmację. Prof. Karol Maleczyński zaproponował Henrykowi Zielińskiemu etat starszego asystenta na Uniwersytecie Wrocławskim, gdzie podjął pracę 15 lutego 1949. Od tego dnia aż do śmierci, z paroletnią przerwą na początku lat 70., Henryk Zieliński związany był z tą uczelnią. Niemal przez wszystkie te lata również mieszkał (wraz z rodziną) we Wrocławiu. Na UWr. podjął też studia na drugim fakultecie (prawo), jednak po dwóch latach (w 1951) z nich zrezygnował.

W 1950 obronił doktorat^[m] z historii^[n]. Tytuł naukowy profesora nadzwyczajnego otrzymał w 1962. W latach 1965–1966 był dziekanem Wydziału Filozoficzno-Historycznego UWr. Tytuł profesora zwyczajnego otrzymał w 1971^[o] – w okresie, kiedy od 1970 do 1972 roku mieszkał w Katowicach i pracował na Uniwersytecie Śląskim; piastował tam funkcję dziekana Wydziału Humanistycznego i dyrektora Instytutu Historii. Po powrocie do Wrocławia objął na Uniwersytecie Wrocławskim kierownictwo Zakładu Historii Polski i Powszechnej XX wieku^[p]; funkcję tę pełnił do śmierci.

Zainteresowania Henryka Zielińskiego początkowo kierowały się ku problematyce związanej z dziejami Polaków zamieszkujących od pokoleń na obszarach podlegających germanizacji, a które w wyniku traktatu wersalskiego nadal przypadać miały Niemcom. Niemały udział w tym ukierunkowaniu się jego zainteresowań miały losy jego własne i jego rodziny na ziemi złotowskiej^[6][7].

Późniejsze jego prace coraz częściej zmierzały ku ogólniejszemu spojrzeniu na historię Polski 2. poł. XIX i 1. poł. XX wieku.

Pod koniec życia prof. Zieliński zainteresował się polską myślą polityczną XIX i XX wieku. Był inicjatorem podjęcia gruntownych badań w tym zakresie, zmierzających do wydania serii prac „Polska myśl polityczna XIX i XX w.”, z których pierwsza ukazała się w 1975.

Równocześnie pracował nad podręcznikiem „Historia Polski 1914 – 1939”. Nie dożył wydania książkowego; nagła śmierć w marcu 1981 przerwała autokorektę tej książki. Opóźnienie, które w ten sposób powstało spowodowało, że podręcznika nie udało się wydać przed wprowadzeniem w Polsce stanu wojennego, a obowiązująca cenzura nie dopuściła – mimo starań rodziny i współpracowników profesora – do umieszczenia w książce całego szeregu niewygodnych dla ówczesnej władzy informacji, które prof. Zieliński zamieścił w wersji do korekty. Nie było też wiadomo, jakie dalsze uzupełnienia zamierzał autor wprowadzić w książce na fali krótkotrwałej – i również ograniczonej – jawności okresu pierwszej „Solidarności”. Książka wydana została dopiero w roku 1983 okrojona przez cenzurę. Wycięto z niej fragment o tajnym protokole paktu Ribbentrop-Mołotow, z tekstu o wkroczeniu do Polski Sowietów 17 września 1939 pozostawiono tylko enigmatyczny akapit o „przesunięciu granic” oraz usunięto fotografię wspólnej defilady sowiecko-niemieckiej w Brześciu. Książka ukazała się w lipcu 1983 w nakładzie 100 tys. egzemplarzy; wkrótce wydawca dodrukował kolejne 100 tysięcy egzemplarzy, ponieważ cały nakład został wyczerpany. Cztery spośród ingerencji cenzury udało się współpracownikom profesora zidentyfikować i odtworzyć związane z nimi wcześniejsze zamiary autora. Te cztery uzupełniające fragmenty zostały zamieszczone na wydrukowanej dodatkowo ulotce (na ilustracji obok), którą sieć kolporterów wydawnictw podziemnych rozprowadziła wśród czytelników książki.

W kontekście problematyki daty 17 września 1939 i okrojonej przez Główny Urząd Kontroli Publikacji i Widowisk wersji wspomnianej książki, w wydanym wiele lat po śmierci prof. Zielińskiego, w r. 2004, podręczniku szkolnym Matusika i Kochanowskiego dla liceów, użyto dwóch fragmentów książek autorstwa H. Zielińskiego do zilustrowania problemów, z jakimi borykać się musieli historycy w PRL, żeby przemycić do wiadomości publicznej informacje, które były niewygodne obowiązującej wówczas doktrynie politycznej. Jeden z fragmentów pochodził ze wspomnianej publikacji z 1983, a drugi, obszerniejszy (mniej ocenzurowany), z wydanej w 1971 „Historii Polski 1864-1939”. Ten ze starszej publikacji, wydanej w okresie gierkowskiej „odwilży”, zawierał skreślone przez cenzurę Jaruzelskiego akapity opisujące pakt Ribbentrop-Mołotow wraz z jego tajnymi protokołami i postanowieniami w nich zawartymi.

Jako student Henryk Zieliński w manifestacji trzeciomajowej w Krakowie w r. 1946 głośno wykrzykiwał patriotyczne hasła, zaszczepione mu jeszcze w rodzinnej ziemi złotowskiej przed wojną, za co trafił na krótko do aresztu^[q][8].

W roku 1949 Henryk Zieliński zapisał się do PZPR. Po latach, na publicznym spotkaniu w uniwersyteckiej Auli Leopoldina, kilka dni przed jego śmiercią, zarówno ten krok, jak i swoją działalność w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych określił słowami: „dałem się zmanipulować...”^[r][9].

Później prof. H. Zieliński wciąż wierzył, że możliwe są korekty panującego systemu, że da się pogodzić prawość i uczciwość ludzi z ideologią realnego socjalizmu. Wiara ta ulegała ciągłej destrukcji, najpierw po „odwilży” roku 1956, później po wydarzeniach marcowych w 1968, po inwazji na Czechosłowację w sierpniu tego samego roku, po wydarzeniach grudniowych w 1970, wreszcie po strajkach sierpniowych 1980.

Jego postawa w 1968 roku – zdecydowany sprzeciw wobec sterowanej przez władze PRL nagonki antysemickiej, wyrażony także na forum Senatu Uniwersytetu Wrocławskiego i udział w spotkaniach z protestującymi studentami – została oczywiście dostrzeżona przez SB i poskutkowała wkrótce przylepieniem mu, w zamierzeniu dyskredytującej, etykiety prosyjonisty, syjonisty albo „Żyda”^[10]. Wkrótce został zmuszony do opuszczenia Uniwersytetu Wrocławskiego i wyjazdu do Katowic, gdzie właśnie tworzył się Uniwersytet Śląski. Wrócił stamtąd jednak do Wrocławia po trzech latach, kiedy profesor Kazimierz Popiołek, który go poprosił o pomoc przy tworzeniu UŚ, został zastąpiony na stanowisku rektora przez Henryka Rechowicza, wysłannika Edwarda Gierka, a równocześnie doszło do konfliktów na tle niedostatecznie proletariackich programów badawczych prof. H. Zielińskiego, i gdy otwarcie sprzeciwiał się on próbom przyjmowania na studia (bez zdawania egzaminów wstępnych) dzieci lokalnych partyjnych bonzów^[11].

Po powstaniu Solidarności, we wrześniu 1980, czynnie włączył się w uniwersytecki ruch związkowy. Równocześnie próbował aktywizować w środowisku wrocławskich uczelni tzw. „struktury poziome” PZPR, które wydawały się wówczas dającą się zaakceptować alternatywą dla zhierarchizowanych i sztywnych oficjalnych pionowych struktur tej partii. Próby te, jak się później okazało, skazane były na niepowodzenie. W tym samym okresie był członkiem prezydium Społecznego Komitetu Odbudowy Panoramy Racławickiej i w jego strukturach działał, aby dokończyć budowę rotundy i wystawić w niej „Panoramę”^[12]; zabiegi te powiodły się cztery lata po śmierci prof. Zielińskiego.

Późnym wieczorem, w nocy z 5 na 6 marca 1981 prof. Henryk Zieliński wyszedł na swój ostatni spacer z psem. Wkrótce ktoś powiadomił Milicję Obywatelską, że na chodniku leży człowiek, a obok siedzi pies^[13]. Podjęte pierwotnie czynności śledcze w ciągu kilkunastu godzin zostały nagle zahamowane^[14]. Tylko wrocławska popołudniówka^[15] napisała o „zbrodni” tak, jak mówili o tym zdarzeniu obecni na miejscu zdarzenia śledczy i prokuratorzy. Wszystkie późniejsze doniesienia przekazywały już wersję oficjalną o śmierci naturalnej. Śledztwo w końcu umorzono odrzucając wszystkie te spośród przesłanek, które nie pasowały do wersji oficjalnej, i nie podejmując tych tropów, które mogłyby doprowadzić do sprawców.

Henryk Zieliński brał udział w pracach działającej w latach 70. dwustronnej Polsko-Niemieckiej Komisji Podręcznikowej^[16] (działającej pod auspicjami UNESCO), której zadaniem było usunięcie z programów nauczania szkół polskich i niemieckich bardzo licznych niegdyś przekłamań i stereotypów.

Był również jednym z twórców planu badawczego – i zrębów realizującego ten plan zespołu historyków – dotyczącego dziejów dziewiętnasto- i dwudziestowiecznej polskiej myśli politycznej.

Oprócz licznych artykułów i recenzji w periodykach naukowych i innych czasopismach, książek i pozostałych pozycji bibliograficznych Henryk Zieliński pozostawił grupę uczniów, których część kontynuuje pracę naukową w uniwersyteckich bibliotekach i pracowniach, niektórzy nadto pełnią lub pełnili funkcje publiczne.

Uczniami i doktorantami prof. Henryka Zielińskiego byli m.in.:

• prof. Marian Orzechowski, historyk, późniejszy rektor UWr. (1971–1975), członek Biura Politycznego KC PZPR i minister spraw zagranicznych, poseł na Sejm kontraktowy,
• prof. Wojciech Wrzesiński, historyk, późniejszy rektor UWr. (1990-1995),
• dr Adolf Juzwenko, historyk, dyrektor Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu,
• prof. Teresa Kulak, historyk UWr. i Uniwersytetu Opolskiego, red. nacz. Śląskiego Kwartalnika Historycznego Sobótka,
• prof. Włodzimierz Suleja, historyk, dyrektor (2000-2013) dolnośląskiego oddziału IPN,
• prof. Krzysztof Kawalec, historyk, szef delegatury opolskiej IPN od 2007, a od 2016 dyrektor oddziału IPN we Wrocławiu.

Odznaczony m.in. Krzyżem Kawalerskim Polonia Restituta (25 września 1973), Złotym (12 listopada 1966) i Srebrnym (16 lipca 1954)^[17] Krzyżem Zasługi oraz Medalem Komisji Edukacji Narodowej.

Otrzymał także liczne nagrody i odznaczenia lokalne (wrocławskie i górnośląskie), resortowe, uczelniane oraz naukowe.

• „Liczba Polaków w Niemczech w latach 1918–1939 na tle systemu niemieckiej statystyki narodowościowej”; w: „Przegląd Zachodni” z.9 (1948);
  wydanie niemieckie: Die Zahl der Polen in Deutschland in den Jahren 1918-1939 auf Grund der deutschen Volkstumsstatistik, Stuttgart: Dt. Büro für Friedensfragen (1949)
• „Polacy i polskość Ziemi Złotowskiej w latach 1918–1939” (1949)
• „Zagadnienie powstań śląskich”; w: „Wiadomości Historyczne” nr 5 (1952) i nr 1 (1953)
• „Położenie i walka górnośląskiego proletariatu w latach 1918–1922” (1957)
• „Znaczenie traktatu wersalskiego dla rozwoju stosunków polsko-niemieckich”; w: „Kwartalnik Historyczny” nr 1 (1963)
• „Polska myśl polityczna a sprawa ziem zachodnich (przed rokiem 1914)”; w: „Sobótka” nr 1-2 (1964)
• „Historia Polski 1864–1939” (1968)
• „Rola powstania wielkopolskiego oraz powstań śląskich w walce o zjednoczenie ziem zachodnich i niepodległą Polskę (1918-1921)”; w: Droga przez półwiecze. O Polsce lat 1918–1968. Referaty z sesji PAN i UW poświęcone 50 rocznicy odzyskania niepodległości (1969)
• „Batalii podręcznikowej ciąg dalszy (Historia Polski w zachodnioniemieckich podręcznikach szkolnych)”; w: „Odra”, nr 10 (1973)
• „O potrzebie i trudnościach badania polskiej myśli politycznej”; w: „Polska Myśl polityczna XIX i XX w.”, t. I: „Polska i jej sąsiedzi”, Wrocław (1975)
• „Polska Myśl polityczna XIX i XX w.”, t.I: „Polska i jej sąsiedzi”, Wrocław (1975), (redakcja naukowa)
• „Czy istniał model polskiego działacza politycznego (Piłsudski, Witos, Paderewski, Dmowski)”; w: Dzieje kultury politycznej w Polsce pod red. J.A. Gierowskiego (1977)
• „Polska myśl polityczna XIX i XX wieku”, t. II: „Twórcy polskiej myśli politycznej”, Wrocław (1978), (słowo wstępne, redakcja naukowa)
• „Historia Polski 1914–1939”, ISBN 83-04-00712-6 (1983, wyd. II 1985)

• Encyklopedia Powszechna PWN
  • tom IV (1976), [brak ISBN], s. 786^[i]
  • tom V – Suplement (1988), ISBN 83-01-08614-9, s. 564
• „Studia Historyczne” – „Historia XXXVI”, Acta Universitatis Wratislaviensis No 543, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego 1981: Przedmowa oraz Bibliografia prac prof. dra Henryka Zielińskiego (autor – Krzysztof Kawalec)
• Włodzimierz Suleja, Mistrz, Dziennik Dolnośląski nr 47, 7.03.1991, s. 6
• Encyklopedia Wrocławia, Wydawnictwo Dolnośląskie (2000), ISBN 83-7023-749-5, s. 954^[ii]
• Włodzimierz Suleja, Juliusz Zieliński, Henryk Zieliński – Wspomnienie. Tragiczna rocznica, wspomnienie o prof. Zielińskim w „Gazecie Wyborczej”, nr 55, 6.03.2001, s. 6
• Tylko bokser był świadkiem. W: Wanda Dybalska: Taki zwyczajny. Wrocław: 2005, s. 115–127. ISBN 83-7432-012-5.
• Krzysztof Kawalec, Zieliński Henryk [1920-1981] – jak go pamiętam – wspomnienie o prof. Zielińskim w „Gazecie Wyborczej”, nr 55, 7.03.2006, s. 10
• Teresa Suleja, Henryk Zieliński, [w:] Wrocławskie środowisko akademickie. Twórcy i ich uczniowie 1945-2005, Wrocław-Warszawa-Kraków 2007, ISBN 978-83-04-04823-2, s. 277
• Juliusz Zieliński. Wspomnienie o Ojcu – Profesorze Henryku Zielińskim. „Łambinowicki Rocznik Muzealny. Jeńcy wojenni w latach II wojny światowej”. 33, s. 153–164, 2010. Centralne Muzeum Jeńców Wojennych w Łambinowicach-Opolu. ISSN 0137-5199. (pol.).