Henryk Hiż

Henryk Hiż

Data i miejsce urodzenia	8 października 1917 Piotrogród
Data i miejsce śmierci	19 grudnia 2006 Cape May Point
Zawód, zajęcie	filozof języka logik matematyk etyk
Rodzice	Tadeusz Hiż Emilia Elżanowska
Cytaty w Wikicytatach

Henryk Hiż (ur. 25 września^?/8 października 1917 w Piotrogrodzie, zm. 19 grudnia 2006 w Cape May Point) – polski filozof analityczny, lingwista, filozof języka, logik, matematyk i etyk, przez większą część życia aktywny w Stanach Zjednoczonych, jeden z najmłodszych przedstawicieli szkoły lwowsko-warszawskiej.

Studiował na Uniwersytecie Warszawskim pod kierunkiem Tadeusza Kotarbińskiego. W czasie okupacji niemieckiej działał jako szyfrant w Komendzie Głównej Armii Krajowej i wziął udział w powstaniu warszawskim. W 1948 roku obronił doktorat na Harvard University pod kierunkiem Willarda Van Orman Quine’a, a w 1950 roku na stałe wyemigrował do Stanów Zjednoczonych, gdzie wykładał na kilku uczelniach wyższych. W latach 1960–1988 był pracownikiem naukowym University of Pennsylvania. W 1976 roku otrzymał Guggenheim Fellowship i wyjechał jako profesor wizytujący na University of Cambridge. W 1982 roku otrzymał Nagrodę Fundacji Alfreda Jurzykowskiego. Przez cały okres pobytu w USA utrzymywał żywy kontakt z polskim środowiskiem akademickim. Był członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.

Opublikował około stu artykułów w recenzowanych czasopismach naukowych. Początkowo w swoich badaniach interesował się semantyką, logiką formalną i metodologią nauk, pozostając pod dużym wpływem szkoły lwowsko-warszawskiej. Od końca lat 50. zajmował się głównie zagadnieniami językoznawstwa w odniesieniu do logiki i filozofii. Określał się jako naturalista i behawiorysta lingwistyczny, przyjmując, że przedmiotem pracy lingwisty są przede wszystkim zachowania językowe. W kwestiach etycznych określał się jako „negatywny utylitarysta”. Był pacyfistą i ateistą.

Urodził się 8 października 1917 roku w Piotrogrodzie jako syn Tadeusza Hiża i Emilii z domu Elżanowskiej^[1]. Miał starszego brata Stanisława (1915−1999)^[2].

W 1920 roku przyjechał wraz z rodzicami do Polski, osiedlając się w Warszawie^[3]. Jego matka była architektką, natomiast ojciec pracował jako dziennikarz, obracając się w środowisku warszawskiej cyganerii. W domu Hiżów częstym gościem był m.in. Franciszek Fiszer. Po latach Henryk Hiż stwierdził, że „z domu rodzicielskiego wyniósł dużo”^[4].

Uczęszczał do Gimnazjum im. Mikołaja Reja w Warszawie, w którym w 1937 roku zdał maturę^[1][4]. Przez dwa lata był aktorem Teatru Szkolnego Instytutu Reduty^[4], w którym w 1938 roku wystąpił w sztuce Kościuszko pod Racławicami w reżyserii Marii Dulęby, w roli Bartosza Głowackiego^[5]. W teatrze tym miał też styczność z Ewą Kuniną, Juliuszem Osterwą i Iwo Gallem^[4]. Pod koniec lat. 30 związał się z tzw. młodzieżą demokratyczną. Był członkiem i jednym z założycieli antyfaszystowskiego Klubu Demokratycznego w Warszawie^[6][7].

W 1937 roku rozpoczął studia filozoficzne na Uniwersytecie Warszawskim. Uczęszczał na wykłady i seminaria z logiki prowadzone przez Jana Łukasiewicza, Stanisława Leśniewskiego i Alfreda Tarskiego^[1]. Największy wpływ wywarł na niego Tadeusz Kotarbiński, którego Hiż uważał za swojego mistrza^[a][1]. Po wprowadzeniu na uniwersytecie getta ławkowego, w trakcie wykładów wraz z częścią studentów stawał pod ścianą w geście sprzeciwu^[b][4].

W czasie okupacji niemieckiej kontynuował naukę w warunkach konspiracyjnych, na uniwersytecie podziemnym, do 1944 roku^[6]. Był wówczas asystentem Kotarbińskiego i Łukasiewicza, i pod ich nieobecność prowadził zajęcia. W tych latach zaprzyjaźnił się z Jerzym Pelcem, Klemensem Szaniawskim, Janem Strzeleckim, Andrzejem Grzegorczykiem i Krzysztofem Kamilem Baczyńskim^[1][4].

Równocześnie działał w polskim ruchu oporu. Wstąpił w szeregi Armii Krajowej, w której działał jako szyfrant w Komendzie Głównej^[1][6]. Szyfrowania uczył go matematyk Stefan Mazurkiewicz^[4]. W 1943 roku poślubił Danutę Wicentowicz^[c][3]. W 1944 roku wziął udział w powstaniu warszawskim w stopniu podporucznika^[8]. Po upadku powstania trafił do niewoli niemieckiej i został wywieziony do oflagu w Lubece, gdzie zastał go koniec wojny^[d][1][6].

Od młodych lat był pacyfistą^[1]. Miał stwierdzić, że nie umiałby użyć broni nawet w obronie własnej^[1], a jednak „kilka łapanek moralnie czy nerwowo zmusiło mnie do wstąpienia do AK”^[4], również dlatego w czasie wojny zajął się pracą w szyfrach^[1]. Decyzję o wybuchu powstania uważał za „niemądrą”^[4].

Po wyzwoleniu zapisał się na studia filozoficzne na Université Libre w Brukseli, gdzie wraz z żoną kształcił się pod kierunkiem m.in. Chaïma Perelmana i Eugène’a Dupréela^[1][4]. W 1946 roku uzyskał tam magisterium (licence en philosophie)^[1]. W tym samym roku Hiżowie wyjechali do Stanów Zjednoczonych, wraz z powojenną falą wschodnioeuropejskich emigrantów i uchodźców^[6].

W 1948 roku Hiż obronił pod kierunkiem Willarda Van Orman Quine’a doktorat na Harvard University^[6]. W latach 1948–1949 był wykładowcą i tutorem na Harvardzie^[3]. Poznał tam wówczas m.in. Clarence’a I. Lewisa(inne języki), Percy'ego Williamsa Bridgmana i Philippa Franka(inne języki)^[1].

Powrócił do Polski, gdzie w latach 1949–1950 był adiunktem na Wydziale Matematyki Uniwersytetu Warszawskiego, w Katedrze Filozofii Matematyki kierowanej przez Andrzeja Mostowskiego^[1]. Wiosną 1950 roku wykładał na Uniwersytecie Łódzkim^[3], którego rektorem był Kotarbiński^[1]. Przyjaźnił się ze Stanisławem i Marią Ossowskimi^[1]. „Krótka próba zakotwiczenia się w kraju po wojnie zakończyła się rozczarowaniem”^[6], również ze względu na zaczynający „powoli dominować kurs stalinowski”^[e][1], w związku z czym w 1950 roku Henryk Hiż wyjechał wraz z żoną z powrotem do USA^[6].

W latach 1950–1951 był wykładowcą w Brooklyn College na New York University oraz na University of Pennsylvania w Filadelfii. W latach 1951–1953 był profesorem-asystentem filozofii matematyki na University of Utah. W latach 1953–1954 powrócił na University of Pennsylvania, gdzie wykładał filozofię. W latach 1954–1960 był profesorem-asystentem i profesorem nadzwyczajnym matematyki na Pennsylvania State University^[3].

W 1962 roku Henryk Hiż wraz z żoną uzyskali obywatelstwo amerykańskie. Od roku 1960 Hiż był profesorem nadzwyczajnym, a w latach 1964–1988 profesorem zwyczajnym językoznawstwa na University of Pennsylvania^[3]. W latach 1958–1981 był tam zastępcą kierownika grupy badań nad transformacjami i analizą tekstów, subwencjonowanej przez National Science Foundation. Dorywczo był również członkiem Wydziału Informatyki i Wydziału Filozofii University of Pennsylvania^[3]. Utrzymywał kontakt z wykładającym na University of California logikiem Alfredem Tarskim, który pomógł Hiżowi uzyskać zatrudnienia w USA^[1]. W Filadelfii nawiązał bliską znajomość z filozofem Charlesem H. Kahnem, który zadedykował małżeństwu Hiżów swoją książkę The Verb „be” in Ancient Greek^[1].

W 1966 roku Hiż był wykładowcą w Tate Institute for Advanced Study w Bombaju. W latach 1968–1971 był profesorem wizytującym filozofii na New York University. W latach 1973–1976 był wykładowcą filozofii na Columbia University^[3]. W latach 1976–1977 był dzięki stypendium Fundacji Guggenheima (Guggenheim Fellow) visiting fellow w Clare Hall na University of Cambridge^[3]. W 1976 był prezesem Semiotic Society of America(inne języki)^[9].

W 1988 roku przeszedł na emeryturę^[6] i od tego czasu pracował jako profesor emerytowany językoznawstwa. Prowadził wykłady jeszcze w semestrze jesiennym 1988 i wiosną 1990^[3].

Hiż „nigdy nie stracił kontaktu z polskim środowiskiem naukowym i żywo interesował się sytuacją w ojczystym kraju”^[1]. W USA prowadził dom „zawsze gościnny dla przybyszów z Polski”^[1]. Działał w Polskim Instytucie Naukowym w Ameryce^[10]. W latach 1976–1977 był profesorem wizytującym filozofii na Uniwersytecie Jagiellońskim^[3]. W 1991 został członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego^[1]. W latach 1991–1992 był profesorem wizytującym filozofii na Uniwersytecie Warszawskim^[1]. W 1995 roku wziął udział w VI Polskim Zjeździe Filozoficznym w Toruniu, gdzie wygłosił wykład o rozumowaniach w polszczyźnie^[1]. W 2001 roku wystąpił z referatem na konferencji The Tarski Centenary w Warszawie^[1].

Zmarł 19 grudnia 2006 roku w Cape May Point w hrabstwie Cape May^[11]. Został pochowany na cmentarzu Rakowickim w Krakowie, w grobowcu rodzinnym (kwatera LX, rząd płd., miejsce 23)^[12]. Jego symboliczny grób znajduje się na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie, kwatera 13, rząd 3, miejsce 18^[13].

Specjalizował się w logice i lingwistyce teoretycznej. Jan Woleński określił go „wybitnym przedstawicielem polskiej i amerykańskiej filozofii analitycznej”, „najmłodszym wychowankiem szkoły lwowsko-warszawskiej”, z którego śmiercią nastąpił „prawdziwy koniec” tej szkoły^[1].

Hiż nie opublikował żadnej książki, ale pozostawił około stu artykułów, zamieszczonych m.in. w The Journal of Philosophy, The Journal of Symbolic Logic, Methods, Philosophy and Phenomenological Research, The Monist, Synthese, The Philosophical Forum i Studia Logica^[1]. W tomie Structure of Language and Its Mathematical Aspects pod redakcją Romana Jakobsona (1961) opublikował artykuł Congrammaticality, batteries of transformations and grammatical categories^[14][15].

Na początku swojej drogi zawodowej interesował się zagadnieniami charakterystycznymi dla szkoły lwowsko-warszawskiej: semantyką, logiką formalną i metodologią nauk. W tym okresie najbliższe były mu filozofia nominalizmu Stanisława Leśniewskiego i reizmu Tadeusza Kotarbińskiego^[1]. Największy wpływ na formowanie jego poglądów miał Kotarbiński, w szczególności jego praca Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk (1929)^[f]. Z czasem, szczególnie pod wpływem wyjazdu do Stanów Zjednoczonych, Hiż zaczął porzucać absolutyzm swoich warszawskich profesorów na rzecz pragmatyzmu i pluralistycznego eklektyzmu^[4].

Od końca lat 50. „zajmował się głównie zagadnieniami językoznawstwa oraz jego logicznych i filozoficznych podstaw”^[1], skupiając swój program badawczy na gramatycznej teorii języka naturalnego^[1]; „zmierzał do nadania wyraźnej postaci gramatyce mowy potocznej”^[1]. Wykraczał w ten sposób poza zainteresowania szkoły lwowsko-warszawskiej, twierdząc, że można i należy „rozbudować logikę formalną tak, aby stosowała się do języka naturalnego”^[1], choć „nie postulował pełnej formalizacji języka i jego teorii”^[1].

Jego praca była utrzymana w kanonie naturalizmu scjentystycznego^[1]. Największy wpływ w zakresie językoznawstwa wywarł na niego Zellig Harris, którego Hiż poznał w 1951 roku na University of Pennsylvania, i którego uważał za głównego twórcę gramatyki formalnej^[1]. Hiż nie podzielał mentalizmu i natywizmu Noama Chomsky’ego, równocześnie „uznając wagę pojęcia kompetencji językowej”^[1]. Pod wpływem Leonarda Bloomfielda i W.V.O. Quine’a przyjął podstawy behawioryzmu lingwistycznego, zgodnie z którym przedmiotem pracy lingwisty nie są procesy psychiczne, lecz zachowania językowe^[1]. Posługiwał się terminologią wprowadzoną przez Rudolfa Carnapa, choć konsekwentnie stosował termin zdanie (sentence), zamiast sąd (proposition) na oznaczenie podstawowej jednostki badania logicznego (co objawiało jego związki ze szkołą lwowsko-warszawską)^[1]. Traktował język jako zbiór zdań, na które działają transformacje; natomiast rozumienie języka uważał za ściśle związane z rozumieniem zdania w kontekście systemu innych zdań^[1].

W kwestiach etyki opowiadał się za negatywnym utylitaryzmem, zalecającym „dbanie nie o dobro dla jak największej liczby osób, ale o zmniejszanie zła, w równym stopniu wobec każdego człowieka”^[1]. Był pacyfistą i twardym krytykiem wszelkich przejawów rasizmu^[1].

Jako „radykalny ateista” „uważał, że wiara religijna jest przejawem irracjonalizmu”^[1] i „nie widział żadnej możliwości uzgodnienia religii z nauką”^[1]. Za Kotarbińskim uważał jednak, że należy odróżnić ateizm jako element światopoglądu od „bezbożnictwa, czyli szydzenia z religii czy też eliminacji jej siłą”, i był „jak najdalszy od narzucania światopoglądu laickiego innym ludziom”^[1].

W szeregu swoich prac odnosił się do twórczości polskich filozofów, przede wszystkim Kotarbińskiego, ale również Stanisława Leśniewskiego i Leona Chwistka^[1].

• Logiczna podstawa semiotyki (1978)
• Wybór pism (2013, pośmiertnie^[g])

• Guggenheim Fellowship (1976)^[3]
• Nagroda Fundacji Alfreda Jurzykowskiego (1982)^[3]

W 1992 roku w serii Biblioteka Myśli Semiotycznej ukazała się książka Fragmenty filozoficzne ofiarowane Henrykowi Hiżowi w siedemdziesiątą piątą rocznicę urodzin pod redakcją Jerzego Pelca^[16].

W 2010 roku Polskie Towarzystwo Semiotyczne ustanowiło Nagrodę im. Henryka i Danuty Hiżów^[17] jako „indywidualną nagrodę pieniężną przyznawaną w drodze konkursu za najlepszą pracę poświęconą filozofii języka i teorii znaku”^[18]. Fundusz Nagrody stanowią środki finansowe ofiarowane przez Hiżów jednemu z zaprzyjaźnionych polskich małżeństw, które następnie przekazało te środki Polskiemu Towarzystwu Semiotycznemu^[18].

• Henryk Hiż: Mój życiorys (jeszcze nie cały). W: Fragmenty filozoficzne ofiarowane Henrykowi Hiżowi w siedemdziesiątą piątą rocznicę urodzin. Jerzy Pelc (red.). T. XXIII. Warszawa: Zakład Semiotyki Logicznej Uniwersytetu Warszawskiego, Polskie Towarzystwo Semiotyczne, 1992, s. 11–18, seria: Biblioteka Myśli Semiotycznej.
• Henryk Hiż: Kalendarium życia. W: Fragmenty filozoficzne ofiarowane Henrykowi Hiżowi w siedemdziesiątą piątą rocznicę urodzin. Jerzy Pelc (red.). T. XXIII. Warszawa: Zakład Semiotyki Logicznej Uniwersytetu Warszawskiego, Polskie Towarzystwo Semiotyczne, 1992, s. 19, seria: Biblioteka Myśli Semiotycznej.
• Henryk Hiż: Autobibliografia. W: Fragmenty filozoficzne ofiarowane Henrykowi Hiżowi w siedemdziesiątą piątą rocznicę urodzin. Jerzy Pelc (red.). T. XXIII. Warszawa: Zakład Semiotyki Logicznej Uniwersytetu Warszawskiego, Polskie Towarzystwo Semiotyczne, 1992, s. 20–22, seria: Biblioteka Myśli Semiotycznej.
• Jerzy Pelc: Wstęp. W: Fragmenty filozoficzne ofiarowane Henrykowi Hiżowi w siedemdziesiątą piątą rocznicę urodzin. Jerzy Pelc (red.). T. XXIII. Warszawa: Zakład Semiotyki Logicznej Uniwersytetu Warszawskiego, Polskie Towarzystwo Semiotyczne, 1992, s. 7–10, seria: Biblioteka Myśli Semiotycznej.
• Jerzy Pelc: Henryk Hiż („jeszcze nie cały”). W: Polska filozofia powojenna. Witold Mackiewicz (red.). T. I. Warszawa: Agencja Wydawnicza Witmark, 2001, s. 316–359.
• Jerzy Pelc. Henryk Hiż. „Studia Semiotyczne”. XXVI/2007, s. 13–32, 2007. 
• Czesław Karkowski. Logik, filozof języka, etyk: Henryk Hiż (1917–2006). „Archiwum Emigracji: studia, szkice, dokumenty”. 1 (10), s. 190–1921, 2009. 
• Jan Woleński: Słowo wstępne. W: Henryk Hiż: Wybór pism. Warszawa: Aletheia, 2013, s. 7–14.

• Henryk Hiż, Bogusław Wolniewicz. Korespondencja. „Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria”. 3, s. 29–34, 4 grudnia 2018.