Goryl

Goryl
	Gorilla
	I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1852
	; Goryl nizinny (G. gorilla)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	naczelne
Podrząd	wyższe naczelne
Infrarząd	małpokształtne
Parvordo	małpy wąskonose
Nadrodzina	człekokształtne
Rodzina	człowiekowate
Podrodzina	Homininae
Rodzaj	goryl
	Typ nomenklatoryczny
	Troglodytes gorilla Savage, 1847
Synonimy
	Pseudogorilla D.G. Elliot, 1913;
	Pseudogorilla D.G. Elliot, 1913;
Gatunki
	2 gatunki – zobacz opis w tekście
	2 gatunki – zobacz opis w tekście
	Zasięg występowania
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Goryl^[3] (Gorilla) – rodzaj ssaków naczelnych z podrodziny Homininae w obrębie rodziny człowiekowatych (Hominidae). Preferują naziemny tryb życia, są zwierzętami roślinożernymi, zamieszkują lasy tropikalne w Afryce. Dzielone są na dwa gatunki i według nadal trwającej debaty (2007) do czterech lub pięciu podgatunków.

Zasięg występowania i biotop

Zamieszkują lasy strefy równikowej w Afryce Środkowej, w dwóch obszarach wyraźnie oddzielonych przez rzekę Kongo. Wschodni obszar – położony w centralnej części kontynentu – obejmuje wschodnią część Demokratycznej Republiki Konga, Ugandę i Rwandę. Zachodni obszar występowania goryli to Nigeria, Kamerun, Republika Środkowoafrykańska, Gwinea Równikowa, Gabon, Kongo, Angola i zachodnie krańce Demokratycznej Republiki Konga^[4]^[5]^[6].

Poszczególne populacje goryli zamieszkują różnorodne siedliska od bagien i terenów nizinnych po górskie lasy na wysokości 1900 m n.p.m. (goryle nizinne)^[7] i 600–3800 m n.p.m. (goryle górskie)^[8].

Systematyka

Rodzaj zdefiniował w 1852 roku francuski zoolog Isidore Geoffroy Saint-Hilaire w artykule poświęconym historii naturalnej goryli, opublikowanym na łamach Comptes rendus hebdomadaires de l’Académie des Sciences^[1]. Na gatunek typowy Geoffroy Saint-Hilaire wyznaczył (oznaczenie monotypowe) goryla nizinnego (G. gorilla).

Etymologia

Gorilla: nazwa rodzajowa pochodzi od greckiego słowa Γοριλλαι Gorillai ‘plemię owłosionych kobiet’ nazwane przez Hannona, kartagińskiego żeglarza, który przypuszczalnie przybył (około 480 p.n.e.) na obszar dzisiejszego Sierra Leone^[9].
Pseudogorilla: gr. ψευδος pseudos ‘fałszywy’; rodzaj Gorilla I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1852 (goryl)^[2]. Gatunek typowy: Gorilla mayema Alix & Bouvier, 1877 (= Troglodytes gorilla Savage, 1847).

Podział systematyczny

W 1852 roku I. Geoffroy Saint-Hilaire przeniósł gatunek do nowego rodzaju Gorilla. Od 1993 klasyfikacja systematyczna goryli ulegała znacznym zmianom. Początkowo dla gatunku Gorilla gorilla wyróżniano dwa podgatunki: Gorilla gorilla gorilla i Gorilla gorilla beringei określane odpowiednio jako goryl nizinny i goryl górski. Badania prowadzone systematycznie od 1959 roku wykazały, że oddzielone od siebie odległością ok. 1000 km populacje określane jako zachodnia i wschodnia różnią się znacznie nie tylko od siebie, ale również wewnątrz siebie. Różnice geograficzne i morfologiczne spowodowały wydzielenie dwóch odrębnych gatunków, a wśród nich czterech podgatunków nazwanych odpowiednio do lokalizacji geograficznej i zajmowanego siedliska. Do rodzaju należą następujące gatunki^[10]^[11]^[4]:

Grafika	Gatunek	Autor i rok opisu	Nazwa zwyczajowa^[3]	Podgatunki^[6]^[4]^[11]	Rozmieszczenie geograficzne^[6]^[4]^[11]	Podstawowe wymiary^[6]^[11]^[a]	Status IUCN^[12]
	Gorilla gorilla	(Savage, 1847)	goryl nizinny	2 podgatunki	południowo-wschodnia Nigeria, zachodnie i południowe Kamerun, południowo-zachodnia Republika Środkowoafrykańska, Gwinea Równikowa, Gabon, Kongo i północna Angola (Kabinda)	DC: 103–107 cm^[b] MC: 57–191 kg	CR
	Gorilla beringei	Matschie, 1903	goryl górski	2 podgatunki	wschodnia Demokratyczna Republika Konga (Wirunga, Park Narodowy Kahuzi-Biéga, góry Itombwe i Maiko-Tayna), południowo-zachodnia Uganda (Nieprzenikniony Las Bwindi) oraz północno-zachodnia Rwanda	DC: 101–120 cm^[b] MC: 60–209 kg	CR

Kategorie IUCN: CR – gatunek krytycznie zagrożony.

Charakterystyka

Długość ciała samców 103–120 cm, wysokość w pozycji stojącej samic 109–152 cm, samców 138–196 cm; masa ciała samic 57–98 kg, samców 120–209 kg^[6]^[11]. Okazjonalnie samce osiągają ponad 183 cm wysokości i 225 kg wagi (rekord na wolności). Jednak w niewoli notowano samce o wadze 270 kg^[13]. Goryle mają silnie prognatyczną część twarzową, ich żuchwa wystaje dalej na zewnątrz niż szczęka.

Goryle poruszają się po ziemi opierając się na kostkach wierzchu dłoni

Ciąża trwa 8,5 miesiąca, a odstęp między kolejnymi ciążami to zazwyczaj ok. 3 do 4 lat. Młode pozostaje przy matce przez 3–4 lata. Samice osiągają dojrzałość pomiędzy 10 a 12 rokiem życia (wcześniej w niewoli); z kolei samce później 11–13 lat. W naturalnych warunkach żyją 30��40 lat a w niewoli do 50 lat. W filadelfijskim zoo goryl Massa ustanowił rekord długowieczności – żył 54 lata^[14]^[15].

Chociaż goryl swoją budową jest przystosowany do życia nadrzewnego, tylko młode lekkie osobniki spędzają większość czasu na drzewach. Dorosłe prowadzą głównie naziemny tryb życia. Poruszają się po ziemi, opierając się na kostkach wierzchu dłoni. Przez krótki czas mogą przyjmować postawę dwunożną.

W Port Lympne Wild Animal Park w Kent, w Anglii, żyje goryl Ambam, który nauczył się chodzenia w postawie wyprostowanej^[16].

Prawie wszystkie goryle mają tę samą grupę krwi (B)^[17]. Ponadto mają indywidualne odciski palca, tak samo jak ludzie^[18].

Goryl jest w stanie podnieść ciężar o masie 980 kg^[19].

Tryb życia

Prowadzą spokojny tryb życia, spędzając większość czasu w grupach rodzinnych, które przemieszczają się po terytorium o powierzchni 5–30 km². Noc spędzają w legowisku z liści i gałęzi. Żerują rano i po południu, odpoczywając w nocy i około południa. Tryb życia i dieta różnią się u poszczególnych podgatunków. Goryle potrafią wykorzystywać kamienie jako proste narzędzia służące do rozbijania łupin orzechów.

Pokarm

Goryle są zwierzętami roślinożernymi^[20]^[21], zjadają owoce, liście, pędy, kiełki, korzenie, korę oraz sporadycznie – owady, które składają się na 1–2% ich diety^[22]. Występuje u nich koprofagia pozwalająca na zwiększenie wykorzystania pokarmu. W odchodach goryli odnaleziono ślady DNA dujkerów i małp, co wskazuje, że goryle od czasu do czasu mogą żywić się również kręgowcami. Hipoteza ta pozostaje jednak spekulacją, ponieważ dotąd nie zaobserwowano takiego zachowania^[23].

Status zagrożenia

Obydwa gatunki goryla są krytycznie zagrożone wyginięciem^[24]^[25].

Zobacz też

Uwagi

↑ DC – długość ciała; MC – masa ciała
↑ ^a ^b Wymiary ciała podane tylko dla samców.

Przypisy

↑ ^a ^b I. Geoffroy Saint-Hilaire. Sur les rapports naturels du Gorille; remarques faites à la suite de la lecture de M. Duvernoy. „Comptes rendus hebdomadaires de l’Académie des Sciences”. 36, s. 933, 1852. (fr.).
↑ ^a ^b D.G. Elliot: A review of the primates. Cz. 3. New York: American Museum of Natural Histor, 1913, s. 224, seria: Monograph series (American Museum of Natural History), cz. 1. (ang.).
↑ ^a ^b Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 54. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 272. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Gorilla. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-11-08].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e E.A. Williamson, F.G. Maisels, C.P. Groves, B.I. Fruth, T. Humle, F.B. Morton, M.C. Richardson, A.E. Russon & I. Singleton: Family Hominidae (Great Apes). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 848–849. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
↑ F.F. Maisels F.F., R.A.R.A. Bergl R.A.R.A., E.A.E.A. Williamson E.A.E.A., Gorilla gorilla, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2023-10-07] (ang.).
↑ A.J.A.J. Plumptre A.J.A.J., M.M.M.M. Robbins M.M.M.M., E.A.E.A. Williamson E.A.E.A., Gorilla beringei, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2023-10-07] (ang.).
↑ Müller, C.: Geographici Graeci Minores. 1855–61, s. 1.1–14: text and trans. Ed, J. Blomqvist (1979).
↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-26]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 179. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
↑ Taxonomy: – Genus. The IUCN Red List of Threatened Species. [dostęp 2024-08-08]. (ang.).
↑ Gorilla – The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition. [w:] bartleby.com [on-line]. [dostęp 2006-10-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-04-22)].
↑ Western Lowland Gorilla, [w:] philadelphiazoo.org [online] [zarchiwizowane z adresu 2011-04-10] .
↑ 54-Year-Old Gorilla, Oldest in Captivity, Dies in Philadelphia, „The New York Times”, 1 stycznia 1985, s. 6 (ang.).
↑ Goryl, a chodzi jak człowiek [online], www.tvn24.pl [dostęp 2017-11-23] .
↑ Blood Type Facts. [w:] bloodbook.com [on-line]. [dostęp 2006-10-10].
↑ Santa Barbara Zoo – Western Lowland Gorilla. [w:] santabarbarazoo.org [on-line]. [dostęp 2006-10-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-09-28)].
↑ Vitus B. Droscher Ludzkie oblicze zwierząt Państwowy Instytut Wydawniczy Warszawa 1999
↑ Gorilla gorilla: Information. Animal Diversity Web. [dostęp 2008-03-26].
↑ goryl, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2008-08-14] .
↑ Looking at Ape Diets: Myths, Realities, and Rationalizations. [w:] beyondveg.com [on-line]. [dostęp 2007-01-03].
↑ Michael Hofreiter, Eva Kreuz, Jonas Eriksson, Grit Schubert, Gottfried Hohmann. Vertebrate DNA in fecal samples from bonobos and gorillas: evidence for meat consumption or artefact?. „PLoS ONE”. 5 (2): e9419, 2010. DOI: 10.1371/journal.pone.0009419. (ang.).
↑ Gorilla beringei, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2023-09-27] (ang.).
↑ Gorilla gorilla, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2023-09-27] (ang.).

Linki zewnętrzne

Primate Info Net Gorilla – taksonomia, ekologia i ochrona goryli (ang.)
Where Are the Gorillas?. berggorilla.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-06-10)]. – historia badań (ang.)

[12] DC – długość ciała; MC – masa ciała

[samiec-14] Wymiary ciała podane tylko dla samców.

[Geoffroy-1] I. Geoffroy Saint-Hilaire. Sur les rapports naturels du Gorille; remarques faites à la suite de la lecture de M. Duvernoy. „Comptes rendus hebdomadaires de l’Académie des Sciences”. 36, s. 933, 1852. (fr.).

[Elliot-2] D.G. Elliot: A review of the primates. Cz. 3. New York: American Museum of Natural Histor, 1913, s. 224, seria: Monograph series (American Museum of Natural History), cz. 1. (ang.).

[Cichocki&inni-3] Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 54. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).

[Burgin&inni-4] C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 272. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).

[Wilson&Reeder-5] D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Gorilla. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-11-08].

[Williamson&inni-6] E.A. Williamson, F.G. Maisels, C.P. Groves, B.I. Fruth, T. Humle, F.B. Morton, M.C. Richardson, A.E. Russon & I. Singleton: Family Hominidae (Great Apes). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 848–849. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).

[7] F.F. Maisels F.F., R.A.R.A. Bergl R.A.R.A., E.A.E.A. Williamson E.A.E.A., Gorilla gorilla, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2023-10-07] (ang.).

[8] A.J.A.J. Plumptre A.J.A.J., M.M.M.M. Robbins M.M.M.M., E.A.E.A. Williamson E.A.E.A., Gorilla beringei, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2023-10-07] (ang.).

[9] Müller, C.: Geographici Graeci Minores. 1855–61, s. 1.1–14: text and trans. Ed, J. Blomqvist (1979).

[mdd-10] N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-26]. (ang.).

[amw-11] Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 179. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).

[13] Taxonomy: – Genus. The IUCN Red List of Threatened Species. [dostęp 2024-08-08]. (ang.).

[15] Gorilla – The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition. [w:] bartleby.com [on-line]. [dostęp 2006-10-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-04-22)].

[16] Western Lowland Gorilla, [w:] philadelphiazoo.org [online] [zarchiwizowane z adresu 2011-04-10] .

[17] 54-Year-Old Gorilla, Oldest in Captivity, Dies in Philadelphia, „The New York Times”, 1 stycznia 1985, s. 6 (ang.).

[18] Goryl, a chodzi jak człowiek [online], www.tvn24.pl [dostęp 2017-11-23] .

[19] Blood Type Facts. [w:] bloodbook.com [on-line]. [dostęp 2006-10-10].

[20] Santa Barbara Zoo – Western Lowland Gorilla. [w:] santabarbarazoo.org [on-line]. [dostęp 2006-10-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-09-28)].

[21] Vitus B. Droscher Ludzkie oblicze zwierząt Państwowy Instytut Wydawniczy Warszawa 1999

[22] Gorilla gorilla: Information. Animal Diversity Web. [dostęp 2008-03-26].

[23] goryl, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2008-08-14] .

[24] Looking at Ape Diets: Myths, Realities, and Rationalizations. [w:] beyondveg.com [on-line]. [dostęp 2007-01-03].

[plos-25] Michael Hofreiter, Eva Kreuz, Jonas Eriksson, Grit Schubert, Gottfried Hohmann. Vertebrate DNA in fecal samples from bonobos and gorillas: evidence for meat consumption or artefact?. „PLoS ONE”. 5 (2): e9419, 2010. DOI: 10.1371/journal.pone.0009419. (ang.).

[26] Gorilla beringei, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2023-09-27] (ang.).

[27] Gorilla gorilla, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2023-09-27] (ang.).

[1]