Gnoza

Ten artykuł należy dopracować:

od 2019-05 → zweryfikować treść i dodać przypisy,
→ poprawić styl – powinien być encyklopedyczny.
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Gnoza (stgr. γνῶσις gnosis „poznanie^[1], wiedza”^[2]) – forma świadomości religijnej podkreślająca wartość wiedzy jako narzędzia (samo)zbawienia. Mitologia gnostycka przedstawia człowieka jako pogrążonego we śnie – obudzenie z niego to poznanie prawdy o swoim duchowym powołaniu.

Zasadniczą cechą światopoglądu gnostycznego (różnych proweniencji) jest przekonanie o upadku Ducha i uwięzieniu w świecie.

W gnozie monistycznej świat – rozumiany jako byt materialny, ów padół zła i cierpienia, w którym przyszło człowiekowi żyć – jest ostatnią, najniższą emanacją Boga (bytu doskonałego). Zło, rozpad i śmierć zaistniały w wyniku pierwotnego boskiego upadku. Człowiek, istota obdarzona iskrą ducha, obarczony jest odpowiedzialnością naprawy tego błędu. Zadaniem oświeconego na ścieżce gnozy jest uwalnianie iskier Ducha i oddawanie ich Bogu.

W przeciwieństwie do gnozy monistycznej, gdzie za zło i niedoskonały świat odpowiedzialny jest Jedyny Bóg, w dualistycznej gnozie Maniego świat jest polem walki dwóch niestworzonych antagonistycznych wobec siebie sił światła i ciemności (irański Ahura Mazda i Aryman).

Nurty gnostycyzmu

Terminem tym najczęściej określa się ruchy religijne późnego antyku (doba hellenizmu)^{[potrzebny przypis]} i wczesnego średniowiecza. Wśród nich wyróżnić można dwa główne nurty: gnozę monistyczną (syryjsko-egipską), której szczytowe osiągnięcie stanowi chrześcijański walentynianizm, oraz dualistyczną gnozę typu irańskiego – manicheizm.

Do gnozy odwoływali się m.in.: bogomili i katarzy. Gnostykami byli: Szymon Mag, Marcjon, Walentyn Egipcjanin, Bazylides, Herakleon, Ptolemeusz, Markos i Teodor. Najbardziej znanym współczesnym polskim gnostykiem był Jerzy Prokopiuk. Polskim artystą, który inspirował się w swoich pracach gnozą, był Marek Kijewski^{[potrzebny przypis]}. Gnostycyzm manifestował się także w różnorodnych wspólnotach wyznawców rozproszonych w Palestynie, Syrii, Azji Mniejszej, Egipcie, Italii i na innych obszarach nad Morzem Śródziemnym. W II wieku istniała również gnoza pogańska, o czym świadczy traktat Poimandres ze zbioru Corpus Hermeticum.

Jedną ze współczesnych form gnozy jest antropozofia Rudolfa Steinera. Jako szkoła gnostyczna definiuje się także Lectorium Rosicrucianum – Międzynarodowa Szkoła Złotego Różokrzyża. O gnozie i rewolucji gnostyckiej pisze także autor książki „Nowa nauka polityki” Eric Voegelin.

Zobacz też

Przypisy

↑ ZygmuntZ. Węclewski ZygmuntZ., Słownik grecko-polski, skł. gł. G. Dorn, 1933, s. 144 [dostęp 2022-12-25], Cytat: „γνώσις, εως, ἡ (γνώμαι) pojecie. a) poznanie, znajomość, świadomość, sposób myślenia.” (pol.), Cytat ze skrótu wyszukiwarki Google.
↑ MarekM. Tatar MarekM., Rozum wobec wiary – współczesna pokusa gnostycyzmu, „Warszawskie Studia Teologiczne”, 32 (1), 2019, s. 8, DOI: 10.30439/WST.2019.1.1, ISSN 0209-3782 [dostęp 2022-12-25] (pol.).

Linki zewnętrzne

Wincenty Myszor, Gnoza, Powszechna Encyklopedia Filozofii, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, ptta.pl [dostęp 2024-05-05].
Strona poświęcona gnozie – Gnosis.art.pl
Gnoza z katolickiego punktu widzenia [online], ien.pl [zarchiwizowane z adresu 2008-02-17] .
Polski portal gnostycki – Pistis.pl [online], pistis.pl [zarchiwizowane z adresu 2012-06-11] .

[1] ZygmuntZ. Węclewski ZygmuntZ., Słownik grecko-polski, skł. gł. G. Dorn, 1933, s. 144 [dostęp 2022-12-25], Cytat: „γνώσις, εως, ἡ (γνώμαι) pojecie. a) poznanie, znajomość, świadomość, sposób myślenia.” (pol.), Cytat ze skrótu wyszukiwarki Google.

[2] MarekM. Tatar MarekM., Rozum wobec wiary – współczesna pokusa gnostycyzmu, „Warszawskie Studia Teologiczne”, 32 (1), 2019, s. 8, DOI: 10.30439/WST.2019.1.1, ISSN 0209-3782 [dostęp 2022-12-25] (pol.).

[1]