Dom Powstańca Śląskiego w Katowicach

Dom Powstańca Śląskiego
	nr rej. A/421/14 z 01.09.2014
	; Widok z południa (2022)
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miejscowość	Katowice
Adres	ul. Jana Matejki 3
Typ budynku	obiekt publiczny
Styl architektoniczny	funkcjonalizm
Architekt	Zbigniew Rzepecki
Kondygnacje	7
Rozpoczęcie budowy	1936
Ukończenie budowy	1937
	Położenie na mapie Katowic Dom Powstańca Śląskiego
	Położenie na mapie Polski Dom Powstańca Śląskiego
	Położenie na mapie województwa śląskiego Dom Powstańca Śląskiego
	50°15′30,88″N 19°00′50,27″E/50,258578 19,013964
	Multimedia w Wikimedia Commons

Dom Powstańca Śląskiego w Katowicach – budynek użyteczności publicznej wzniesiony w latach 1936–1937 w Katowicach, wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego.

Historia

Wielokondygnacyjny gmach został wybudowany w latach 1936−1937 przy ul. Jana Matejki 3 według projektu architekta Zbigniewa Rzepeckiego^[2] w stylu funkcjonalizmu^[3]^[4] z przeznaczeniem na siedzibę Związku Powstańców Śląskich^[4]. Środki na budowę wyłożyło województwo śląskie^[4], Zarząd Dóbr Księcia Pszczyńskiego^[4] oraz powstańcy śląscy^[4]. Huta Pokój na potrzeby budowy dostarczyła 30 ton stali^[4]. Prace budowlane rozpoczęto w dniu 9 lipca 1936 roku, a otworzono go po wykończeniu wnętrz w dniu 15 listopada 1938 roku^[5]^[6]. W siedmiokondygnacyjnym budynku^[4]^[7] znajdowały się sklepy, sale konferencyjne oraz Kino Zorza z 500 miejscami^[8]^[9]. 1 kwietnia 1939 roku otwarta została w przyziemiu restauracja Piwnica Śląska z freskami przedstawiającymi "tydzień w Szombierkach"^[10]. Na drugim piętrze przygotowano sale na ekspozycje pamiątek powstańczych^[11]. Gmach poświęcono 2 maja 1939 roku^[12].

W dniu 4 września 1939 roku Dom Powstańca był punktem zbrojnego oporu^[4], którym dowodził powstaniec Stanisław Karkoszka^[13]. Polską obronę Wehrmacht złamał przy użyciu dział przeciwpancernych, a następnie obrońcy Domu Powstańca zostali wzięci przez Niemców do niewoli i rozstrzelani na podwórzu kamienicy przy ulicy Zamkowej w Katowicach^[14]^[4]. Po II wojnie światowej obiekt należał do miasta Katowice, zarządzał nim Związek Bojowników o Wolność i Demokrację^[4], który z czasem przejął gmach na własność^[4]. Następnie właścicielem obiektu co najmniej do 2012 roku był Związek Kombatantów Rzeczypospolitej Polskiej i Byłych Więźniów Politycznych, Zarząd Główny w Warszawie^[4].

Częścią gmachu było kino Zorza^[4], działające od 1938^[15], w którym po II wojnie światowej urządzano procesy pokazowe żołnierzy, który działali w podziemiu antykomunistycznym^[4] (zob. żołnierze wyklęci), m.in. żołnierza Armii Krajowej, Stefana Gürtlera, który został skazany na karę śmierci w tymże kinie^[4]. W 2002 kino zostało oficjalnie zamknięte. Dawna sala kinowa i zaplecze była wynajmowana przez firmę, która założyła w budynku nocny^[4] Klub Muzyczny Wyższy Wymiar.

Na fasadzie budynku została umieszczona tablica upamiętniająca obrońców Katowic: powstańców śląskich i harcerzy^[16].

W 2012 roku obiekt został wystawiony na sprzedaż za 9,5 mln zł^[4]; miasto Katowice nie było zainteresowane odkupieniem gmachu^[4]. Na przełomie 2021 i 2022 roku budynek był gruntownie remontowany, m.in. odtworzono elewację, której nadano nowe barwy; obok gmachu ma ponadto powstać nowy biurowiec^[17].

Przypisy

↑ Wykaz wpisanych obiektów do rejestru zabytków w okresie od 1 stycznia 1999 r. do 1 listopada 2019 r.. wkz.katowice.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-03)]. (pol.) wkz.katowice.pl [dostęp 2019-11-02]
↑ Wojciech Janota: Katowice między wojnami. Miasto i jego sprawy 1922-1939. Łódź: Księży Młyn, 2010, s. 33. ISBN 978-83-7729-021-7.
↑ Urząd Miasta Katowice: Wartości dziedzictwa kulturowego (załącznik 1.9). www.bip.um.katowice.pl. [dostęp 2011-06-11]. (pol.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r Teresa Semik: Dom Powstańca w Katowicach: Powstańcy, odmaszerować. [w:] Dziennik Zachodni [on-line]. 2012-11-09. [dostęp 2022-03-05].
↑ Nowa powstańcza placówka kulturalna, „Powstaniec” 1938, nr 46, s. 15
↑ K. Trocnowski, Dom Powstańca, „Powstaniec” 1937, nr 9 (z 1 maja 1937), s. 26-28
↑ Bartosz T. Wieliński: Opowieść o katowickich wieżowcach. [dostęp 2011-06-11].
↑ Uroczyste otwarcie kina „Zorza”, „Powstaniec” 1938, nr 47 (z 20 listopada 1938), s. 26
↑ Wojciech Janota: Katowice między wojnami. Miasto i jego sprawy 1922-1939. Łódź: Księży Młyn, 2010, s. 92. ISBN 978-83-7729-021-7.
↑ Wizyta w „Śląskiej Piwnicy”, „Powstaniec” 1939, nr 15, s. 28
↑ Dom Powstańca Śląskiego w Katowicach - Regionalny Instytut Kultury w Katowicach - rik.katowice.pl [online], www.scdk.pl [dostęp 2017-11-22] [zarchiwizowane z adresu 2017-06-08] (pol.).
↑ Okólnik nr 38, „Wiadomości Związkowe Związku Powstańców Śląskich”, R. 3, 1939, nr 2, s. 4
↑ Wrzesień '39 w Katowicach. [dostęp 2012-08-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-08-01)].
↑ Komunikat Oddziału IPN w Katowicach o umorzeniu 12 lipca 2005 roku śledztwa w sprawie zbrodni wojennych, popełnionych we wrześniu 1939 roku w Katowicach na polskich obrońcach miasta przez Wehrmacht oraz niemieckie formacje nieregularne (Freikorps)[1].
↑ Michał Bulsa, Ulice i place Katowic, Katowice 2018, s. 279.
↑ Śląski Urząd Wojewódzki w Katowicach: Ewidencja miejsc pamięci województwa śląskiego: miasto Katowice (pol.) www.katowice.uw.gov.pl [dostęp 2011-06-11]
↑ Przemysław Jedlecki: Zabytkowy gmach w centrum Katowic jak nowy. Obok stanie jeszcze biurowiec. [w:] wyborcza.pl Katowice [on-line]. Agora SA, 2022-01-05. [dostęp 2022-03-04].

Bibliografia

Jerzy Moskal: ... Bogucice, Załęże et nova villa Katowice − Rozwój w czasie i przestrzeni. Katowice: Wydawnictwo Śląsk, 1993, s. 46. ISBN 83-85831-35-5.
Joanna Starnawska: Dzieje Katowic (1299−1945). Katowice: Muzeum Historii Katowic, 1990, s. 53.

[1] Wykaz wpisanych obiektów do rejestru zabytków w okresie od 1 stycznia 1999 r. do 1 listopada 2019 r.. wkz.katowice.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-03)]. (pol.) wkz.katowice.pl [dostęp 2019-11-02]

[2] Wojciech Janota: Katowice między wojnami. Miasto i jego sprawy 1922-1939. Łódź: Księży Młyn, 2010, s. 33. ISBN 978-83-7729-021-7.

[mega-3] Urząd Miasta Katowice: Wartości dziedzictwa kulturowego (załącznik 1.9). www.bip.um.katowice.pl. [dostęp 2011-06-11]. (pol.).

[ts-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r Teresa Semik: Dom Powstańca w Katowicach: Powstańcy, odmaszerować. [w:] Dziennik Zachodni [on-line]. 2012-11-09. [dostęp 2022-03-05].

[5] Nowa powstańcza placówka kulturalna, „Powstaniec” 1938, nr 46, s. 15

[6] K. Trocnowski, Dom Powstańca, „Powstaniec” 1937, nr 9 (z 1 maja 1937), s. 26-28

[7] Bartosz T. Wieliński: Opowieść o katowickich wieżowcach. [dostęp 2011-06-11].

[8] Uroczyste otwarcie kina „Zorza”, „Powstaniec” 1938, nr 47 (z 20 listopada 1938), s. 26

[9] Wojciech Janota: Katowice między wojnami. Miasto i jego sprawy 1922-1939. Łódź: Księży Młyn, 2010, s. 92. ISBN 978-83-7729-021-7.

[10] Wizyta w „Śląskiej Piwnicy”, „Powstaniec” 1939, nr 15, s. 28

[11] Dom Powstańca Śląskiego w Katowicach - Regionalny Instytut Kultury w Katowicach - rik.katowice.pl [online], www.scdk.pl [dostęp 2017-11-22] [zarchiwizowane z adresu 2017-06-08] (pol.).

[12] Okólnik nr 38, „Wiadomości Związkowe Związku Powstańców Śląskich”, R. 3, 1939, nr 2, s. 4

[13] Wrzesień '39 w Katowicach. [dostęp 2012-08-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-08-01)].

[14] Komunikat Oddziału IPN w Katowicach o umorzeniu 12 lipca 2005 roku śledztwa w sprawie zbrodni wojennych, popełnionych we wrześniu 1939 roku w Katowicach na polskich obrońcach miasta przez Wehrmacht oraz niemieckie formacje nieregularne (Freikorps)[1].

[15] Michał Bulsa, Ulice i place Katowic, Katowice 2018, s. 279.

[16] Śląski Urząd Wojewódzki w Katowicach: Ewidencja miejsc pamięci województwa śląskiego: miasto Katowice (pol.) www.katowice.uw.gov.pl [dostęp 2011-06-11]

[17] Przemysław Jedlecki: Zabytkowy gmach w centrum Katowic jak nowy. Obok stanie jeszcze biurowiec. [w:] wyborcza.pl Katowice [on-line]. Agora SA, 2022-01-05. [dostęp 2022-03-04].

[1]