Choroba Fryderyka Chopina

Choroba Fryderyka Chopina i przyczyna jego przedwczesnej śmierci w wieku 39 lat do dziś pozostają niejasne. Mimo że za życia kompozytora rozpoznano u niego gruźlicę i na tę chorobę go leczono, od czasu jego śmierci w 1849 roku przedstawiono szereg alternatywnych rozpoznań wyjaśniających jego niedomagania zdrowotne.

Fryderyk Chopin od wczesnego dzieciństwa był delikatny i chorowity. Od najmłodszych lat pozostawał pod stałą opieką lekarzy. We wczesnej młodości rozwinęła się u niego nietolerancja tłustych posiłków (w szczególności szkodziła mu wieprzowina), które powodowały u niego bóle brzucha, biegunkę i utratę masy ciała. Później unikał tych objawów, przestrzegając diety. Poprawę przyniosła mu m.in. dieta z miodu i otrębów owsianych. Chopin osiągnął 170 cm wzrostu (25. centyl) i w wieku 28 lat ważył 45 kg (poniżej 3. centyla)^[1].

Wiadomo, że w wieku 22 lat nie miał zarostu na twarzy: jak sam pisał w zimie 1832 roku, faworyty rosły mu tylko z jednej strony^[1]. W 1826 roku przez sześć miesięcy chorował, mając powiększone węzły chłonne szyi i cierpiąc z powodu bólów głowy. W 1830 roku przewlekłe przeziębienie spowodowało obrzęk nosa, co przyczyniło się do odwołania koncertów w Wiedniu. W Paryżu w 1831 roku 21-letni kompozytor miał pierwszy epizod krwioplucia. Przez dwa miesiące 1835 roku ciężko chorował z powodu zapalenia krtani i oskrzeli, a przerwa w korespondencji docierającej do Warszawy była źródłem pogłosek o jego śmierci^[2]. We wczesnej młodości zaczął leczyć się belladonną. Kaszel, z różnym nasileniem dokuczający mu przez całe życie, przez ostatnią dekadę życia kompozytor leczył, zażywając opium na cukrze. Chopin odkaszliwał dużą ilość wydzieliny, zwłaszcza rano, około godziny 10^[3]. Pianista okazjonalnie pił alkohol, niekiedy palił, a także – jak zauważyli niektórzy autorzy – przebywając wśród paryskich przyjaciół, był narażony na skutki biernego palenia^[1]. W ostatnim roku życia cierpiał z powodu niedającej się uleczyć biegunki, spowodowanej albo sercem płucnym, albo niewydolnością zewnątrzwydzielniczą trzustki (patrz dalej).

17 października 1849 roku o godzinie 2 w nocy, po gwałtownym ataku kaszlu, Chopin w wieku lat 39 zmarł. Jean Cruveilhier stwierdził zgon kompozytora, przystawiając lusterko do jego ust i oświetlając świecą źrenice. Zgodnie z wolą zmarłego przeprowadził również jego autopsję. Raport z badania pośmiertnego uległ zniszczeniu podczas pożaru Paryża w 1871 lub w trakcie II wojny światowej^[4]. Wnioski z raportu znane są z drugiej ręki i jest wiadome, że akt zgonu Chopina podawał jako przyczynę śmierci gruźlicę płuc i krtani. Wojciech Grzymała w liście do Auguste Leo datowanym na październik 1849 pisał, że autopsja nie potwierdziła zmian gruźliczych w płucach, a choroba kompozytora nie była znana ówczesnej medycynie^[4]. Wyniki sekcji były znane również Ludwice Chopin, Adolfowi Guttmannowi i Jayne Sterling, a ich relacje na ten temat były zgodne z cytowanymi wcześniej.

Liczba lekarzy opiekujących się Fryderykiem Chopinem nie jest pewna; różni autorzy podają, że leczyło go 14^[5], 31^[6] lub blisko 50^[7] medyków. Ponadto kompozytor utrzymywał przyjacielskie stosunki z kilkoma lekarzami, mogącymi okazjonalnie służyć mu fachową pomocą^[6].

W Warszawie lekarzami Chopina byli Wilhelm Malcz, Franciszek Girardot i Fryderyk Roemer. W Wiedniu za opiekę lekarską Chopina odpowiadał Johann Malfatti. W Paryżu lekarzami kompozytora byli Aleksander Hofman, Jean-Jacques Molin, Andre Francois Cauviere, Jan Matuszyński, Adam Raciborski, Pierre Gaubert, Gustave Papet i Coste. W 1848 roku w Londynie – Mallan i James Clark. W Paryżu w latach 1848 i 1849 leczył się u Léona Simona, Fraenkela, Davida Koreffa, Louisa i Rotha^[1]. Ostatnim lekarzem kompozytora był Jean Cruveilhier.

Mało wiadomo o zdrowiu ojca Fryderyka; Mikołaj Chopin dożył 74 roku życia, kilkukrotnie przechodził infekcje dróg oddechowych. Matka kompozytora nie chorowała przewlekle i osiągnęła wiek 79 lat. Z trzech sióstr Fryderyka, Izabela dożyła 70 lat i nie chorowała; Ludwika cierpiała na nawracające infekcje dróg oddechowych i zmarła w wieku 47 lat; najmłodsza Emilia od urodzenia była delikatnego zdrowia, cierpiała z powodu nawracającego kaszlu i duszności; począwszy od 11 roku życia zaczęła miewać krwawienia z górnego odcinka przewodu pokarmowego i zmarła z powodu masywnego krwotoku w wieku 14 lat.

Za życia Chopina postawiono mu rozpoznanie gruźlicy i leczono go na tę chorobę zgodnie z ówczesnym stanem wiedzy, m.in. krwioupustami i głodówkami. Rozpoznanie gruźlicy znajdywało się w jego akcie zgonu, mimo (rzekomo) niestwierdzenia typowych zmian narządowych. Krytycy alternatywnych hipotez dotyczących choroby Chopina wskazują na szereg dowodów na rzecz rozpoznania gruźlicy^[8][9][10]. Na gruźlicę wskazują przewlekły kaszel i krwioplucie; jej powikłaniami mogą być zarówno zapalenie osierdzia, powodujące niewydolność prawokomorową, jak i rozstrzenie oskrzeli, objawiające się produktywnym kaszlem i niewydolnością oddechową. 20-letni wywiad w kierunku krwioplucia jest rzadko spotykany w gruźlicy, ale nie niemożliwy; podobnie jamista gruźlica płuc występuje u dzieci rzadko, więc nie można jej wykluczyć u Emilii Chopin. Fryderyk mógł zarazić się gruźlicą od młodszej siostry^[11]. Przeciwko rozpoznaniu gruźlicy przemawiałby fakt, że część lekarzy opiekujących się Chopinem za jego życia nie rozpoznało tej częstej i dobrze znanej choroby; argumentem byłby także brak zmian narządowych typowych dla gruźlicy w raporcie Cruveilhiera oraz współistniejące dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego^[12].

W monografii poświęconej historycznym metodom leczenia gruźlicy poszczególne sposoby omówiono właśnie na przykładzie Fryderyka Chopina, ponieważ historia jego leczenia dobrze ilustrowała poglądy na temat leczenia gruźlicy w połowie XIX wieku^[13].

Hipotezę, jakoby Chopin cierpiał na mukowiscydozę, przedstawił jako pierwszy O’Shea w 1987 roku^[14]. Tezę wsparli i spopularyzowali badacze z Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu^[15]. Na rzecz mukowiscydozy jako głównej przyczyny dolegliwości Chopina przemawiają: dolegliwości we wczesnym dzieciństwie, prawdopodobne rodzinne występowanie choroby (siostra Emilia), dolegliwości żołądkowo-jelitowe, nietolerancja pokarmów bogatych w tłuszcze, nawracające infekcje dolnych dróg oddechowych, w tym ropne, z zaostrzeniami w okresie zimowym, nawracające zakażenia górnych dróg oddechowych (zapalenie krtani, zapalenie zatok), beczkowata klatka piersiowa (widoczna na późniejszych zdjęciach i karykaturach), niewielka tolerancja wysiłku, epizod udaru cieplnego (częstszy u osób z mukowiscydozą), próchnica zębów (nasilona u chorych z mukowiscydozą), możliwa bezpłodność^[16]. Nie ma dowodów na pałeczkowatość palców kompozytora – wyraz osteoartropatii przerostowej, częstej w tej chorobie – jednak bóle stawów rąk i kostek w ostatnim roku jego życia mogły być z nią związane^[17]. Zasugerowano, że u Chopina występowała łagodna postać mukowiscydozy, której przebieg zaostrzyła współistniejąca gruźlica lub inna mykobakterioza^[18]. Potwierdzenie hipotezy o mukowiscydozie Chopina mogłaby przynieść ekshumacja i badanie genetyczne zachowanych tkanek, jednak naukowcom nie udzielono do tej pory zgody na pobranie próbek serca z warszawskiego kościoła Świętego Krzyża^[19].

Hipotezę o niedoborze alfa1-antytrypsyny jako chorobie Chopina przedstawił Kuzemko w 1994 roku^[1]. Według tej teorii śmiertelny krwotok Emilii pochodził z pękniętych żylaków przełyku wtórnych do marskości wątroby, występującej w przebiegu niedoboru alfa1-antytrypsyny. U Fryderyka do objawów niewydolności wątroby należałyby hipoproteinemia, cechy feminizacji (brak zarostu) i krwawienia z przewodu pokarmowego. Śmierć miałaby być skutkiem marskości wątroby oraz niewydolności oddechowej spowodowanej obturacyjną chorobą płuc.

Zwolennicy teorii o mukowiscydozie nie zgodzili się z częścią argumentów Kuzemki, wykazując, że mukowiscydoza równie dobrze tłumaczy objawy Chopina^[20][15]. Sam Kuzemko przyznał, że typowymi objawami marskości wątroby w przebiegu niedoboru alfa1-antytrypsyny byłyby żółtaczka i wodobrzusze.

Hipotezę Kuzemki przypomnieli Reuben^[21] i Eriksson^[22] w 2003 roku.

Stenozę mitralną jako możliwą, ale mało prawdopodobną przyczynę dolegliwości artysty omawiają Kubba i Young w pracy z 1998 roku^[23]. Najważniejszym argumentem przeciw tej hipotezie jest brak danych o tym, aby Chopin chorował w dzieciństwie na gorączkę reumatyczną, najczęstszą przyczynę zwężenia zastawki mitralnej.

Kubba i Young obok mukowiscydozy i niedoboru alfa1-antytrypsyny wskazali na szereg innych, możliwych, ale mniej prawdopodobnych rozpoznań: zespołu Churga-Strauss, alergicznej aspergillozy oskrzelowo-płucnej, hipogammaglobulinemii, hemosyderozy płucnej, przewlekłych ropni płuc, płucnych malformacji tętniczo-żylnych^[23].

Chopin był aktywny seksualnie od wczesnej młodości, jednak brak informacji o tym, by pozostawił potomka. Niektórzy autorzy uznają to za przesłankę do jego niepłodności, co potwierdzałoby hipotezę mukowiscydozy^[15].

Biografowie artysty piszą często o jego depresji, jednak tematyka ta rzadko była podejmowana przez lekarzy psychiatrów. Jednym z niewielu studiów na temat kondycji psychicznej Chopina jest praca Onufa-Onufrowicza z 1920 roku. Autor przedstawił w niej świadectwa biografów kompozytora dotyczące jego psychiki i wskazał na kilka objawów charakteryzujących chorobę maniakalno-depresyjną (obecnie choroba afektywna dwubiegunowa) i otępienie przedwczesne (obecnie odpowiadające rozpoznaniu schizofrenii), zaznaczając jednak, że brak informacji o tym, aby rozwinęły się u niego wyraźne objawy psychozy, a pojedyncze objawy mogą sugerować jedynie predyspozycję do tych chorób psychicznych^[24].

W 2011 roku Vázquez Caruncho i Brañas Fernández na podstawie informacji z korespondencji artysty i wspomnień bliskich uznali za prawdopodobne, że Chopin wielokrotnie doświadczał halucynacji wzrokowych, stanów marzeniowych, miewał też odczucia jamais vu. Jako prawdopodobną przyczynę tych dolegliwości uznali padaczkę skroniową^[25].