Carska Droga

Zobacz multimedia związane z tematem: Carska Droga

Carska Droga (Carski Trakt, Carska Szosa) – droga w województwie podlaskim, zaczynająca się w Mężeninie i biegnąca następnie w kierunku północnym i północno-wschodnim przez Strękową Górę, Osowiec, Goniądz, Dąbrowę Białostocką do granicy państwa i dalej do Grodna na Białorusi. Droga została zbudowana na przełomie XIX i XX wieku w celu połączenia carskich twierdz: Łomża, Osowiec i Grodno jako rokada.

Termin „Carska Droga” zwykle jednak używany jest w węższym znaczeniu – w odniesieniu do 33-km odcinka od mostu na Narwi w Strękowej Górze do skrzyżowania z drogą krajową nr 65 w miejscowości Osowiec-Twierdza.

Tutaj w większej części przebiega przez Biebrzański Park Narodowy lub po jego granicy – groblą wśród niedostępnych bagien oraz przez wydmy. Odcinek ten znany jest ze spotkań z łosiami.

Miłośnicy przyrody stosują lub zawężają termin „Carska Droga” w odniesieniu do 33 km^[5][6][7] odcinka od mostu na Narwi w Strękowej Górze do skrzyżowania z drogą krajową nr 65 w miejscowości Osowiec-Twierdza^[8]. Nie należy tutaj mylić nazw sąsiadujących z sobą położonych nad Narwią miejscowości Strękowa Góra i Góra Strękowa^[9]. Od Dobarza do Strękowej Góry na odcinku kilkunastu kilometrów droga tutaj biegnie nie po wydmach polodowcowych^[8], ale groblą usypaną wśród bagien, co pochłonęło znaczne sumy podczas jej budowy^[8][9] i prawdopodobnie dlatego nazywana jest „Carską Drogą”^[8].

Badacze fortyfikacji nazywają jednak tak znacznie dłuższy ciąg dróg, łączący twierdze Grodno, Osowiec i Łomża. Carska Droga w takim znaczeniu zaczyna się już w Mężeninie^[10][9] (a nawet Łomży^[1]) i biegnie następnie w kierunku północnym i północno-wschodnim przez Strękową Górę, Osowiec, Goniądz, Dąbrowę Białostocką^[9] do granicy państwa^[10] i dalej do Grodna na Białorusi^[1]. Tak jest też podpisywany cały odcinek biegnący z kierunku od Mężenina (już przed skrzyżowaniem z drogą krajową nr 64 k/Strękowej Góry^[2][3]) niemal do granicy państwa (aż za Dąbrową Białostocką^[4]) na mapach Doliny Biebrzy i Biebrzańskiego Parku Narodowego.

Carska Droga pierwotnie znana była jako Droga Łomżyńska^[1][11]. Według niektórych źródeł tak nazywano fragment łączący wszystkie trzy twierdze (Grodno, Osowiec i Łomża)^[1]. Perzyk stosuje ją jednak tylko do drogi łączącej twierdzę Osowiec z Łomżą, którą miejscowa ludność nazwała „Carską Drogą”^[11]. Również w opracowaniu Chmielkowa używana jest ona w odniesieniu do drogi biegnącej od Twierdzy Osowiec w kierunku południowym (ros. Ломжинское шоссе), natomiast w stosunku do bombardowanej za dnia przez Niemców drogi biegnącej w kierunku północno-wschodnim stosowana jest nazwa „droga na Grodno” (ros. шоссе на Гродно)^[12].

Niektórzy zwracają uwagę, że nazwa „Carski Trakt” powstała również w celach marketingowych^[1].

Częścią tak rozumianej Carskiej Drogi jest m.in. droga powiatowa nr 1838 B, czyli odcinek o długości 34,466 km pomiędzy skrzyżowaniem z drogą krajową nr 64 (Strękowa Góra) a skrzyżowaniem z drogą krajową nr 65 (Osowiec)^[13][14]. W jej obrębie znajduje się wspomniany na początku 33 km fragment, położony w powiecie monieckim^[8][15], zaczynający się nieco dalej, na granicy powiatu^[16] na Narwi w Strękowej Górze.

Carska Droga, w szerokim rozumieniu tego słowa, powstała pod koniec XIX wieku na potrzeby twierdzy w Osowcu i systemu umocnień zachodnich rubieży Imperium Rosyjskiego jako droga rokadowa^[11][9][14]. Jej główną rolą było zapewnienie komunikacji pomiędzy carskimi twierdzami^[19][14]: Grodno^[1], Osowiec^[11][9] i Łomża. Umożliwiała ona też przemieszczanie się wojska pomiędzy fortami i punktami oporu samej Twierdzy Osowiec^[1]. Zbudowana w latach 1882–1892 nigdy niezdobyta twierdza w Osowcu została ulokowana w miejscu, gdzie znajduje się jedyne przewężenie pozwalające przekroczyć Bagna Biebrzańskie^[9].

Carska Droga została poprowadzona równolegle do lewego brzegu Biebrzy, przez bagna i piaszczyste wydmy^[11][1]. Decyzja o budowie tej strategicznej militarnej drogi przez bagna została osobiście podjęta osobnym dekretem przez cara Mikołaja II^[9]. Istnieje anegdota, według której zbudowano ją wzdłuż linii narysowanej przez cara za pomocą linijki przyłożonej do Grodna i Warszawy. W każdym razie poprowadzono ją długimi prostymi odcinkami, co utrudniało jej budowę w bagnistym terenie^[1].

Budowa drogi, zwłaszcza od Dobarza do wsi Strękowa Góra^[8][9], gdzie biegnie wśród bagien po usypanej grobli^[8], była poważnym wyzwaniem i pochłonęła ogromne sumy^[8][9]. Polegała ona najpierw na wytyczeniu danego odcinka, wybraniu torfu, ułożeniu faszyny i zasypaniu żwirem z dodatkiem kamieni pokruszonych maszynami parowymi^[1].

Przy budowie nie byli wykorzystywani zesłańcy^[9], ale została zatrudniona miejscowa ludność^[8] w ramach prac interwencyjnych^[1]. Ubodzy mieszkańcy bagien, uczestniczący w budowie drogi, wspominali ten okres jako czas wyjątkowego dostatku^[9]. Nie obyło się bez afer – kilku urzędników, którzy zawyżyli ilość skupionej do usypywania korony traktu ziemi, zostało dla przykładu powieszonych^[1]. Droga nie była bynajmniej budowana dla dobra miejscowej ludności. O jej jednoznacznie militarnym charakterze świadczy odpowiedź władz carskich na zażalenie włodarzy ominiętej miejscowości Trzcianne: „Jest to droga wojskowa i nic wam do tego”^[1].

Carska Droga pierwotnie znana była jako Droga Łomżyńska^[1][11]. Została ona wybudowana w 1895 roku^[11][14] lub w latach 1895–1907^[1]. Początkowo miała nawierzchnię brukową i szutrową^[14], obecnie większa jej część pokryta jest asfaltem.

Carska droga była wykorzystywana przez wojska carskie podczas obrony Twierdzy Osowiec na początku I wojny światowej^[1][9]. We wrześniu 1939 roku tą drogą przemaszerowali żołnierze Wojska Polskiego z Osowca na odcinek Wizna^[8][1][9], którego obrona stała się jednym z najbardziej bohaterskich epizodów II wojny światowej. Po II wojnie światowej droga straciła charakter militarny i stała się lokalnym szlakiem komunikacyjnym^[1]. Brukowana droga umożliwiała również dojazd do łąk nadbiebrzańskich ich właścicielom^[8].

Długości poszczególnych odcinków zmierzone w programie Google Earth są następujące:

Odcinek	Długość
Mężenin – Strękowa Góra (DK 64)	14,0 km
Strękowa Góra (DK 64) – Twierdza Osowiec (DK 65)  w tym: – od Narwi w Strękowej Górze            – w Biebrzańskim Parku Narodowym	34,4 km 33,0 km 23,8 km
Twierdza Osowiec (DK 65) – Dąbrowa Białostocka	51,0 km
Dąbrowa Białostocka – granica państwa	19,7 km
granica państwa – Grodno	ok. 9 km

Razem około 128 km, w tym 119,1 km w granicach państwa. Na większej części odcinka Strękowa Góra (DK 64) – Twierdza Osowiec (DK 65) droga przebiega w obrębie lub po granicy parku narodowego – łącznie na długości 23,8 km.

Pierwotnie Droga Łomżyńska od Łomży do Grodna (czyli wraz z dodatkowym odcinkiem od Mężenina do Łomży) liczyła 169 km^[1].

Na najciekawszym przyrodniczo i krajobrazowo odcinku Narew w Strękowej Górze – Osowiec-Twierdza wymienia się^[8]:

• Fragment szlaku rowerowego o nazwie Podlaski Szlak Bociani wyznaczony przy tej drodze^[8]

oraz w kierunku od południa ku północy:

• ośrodek Edukacji Ekologicznej „Brama na bagna” w Strękowej Górze^[8];
• zalewane wiosną łąki po obydwu stronach grobli, po której biegnie droga, jeszcze w otulinie parku, miejsce obserwacji rzadkich gatunków ptaków^[8];

• olsy w obszarze ochrony ścisłej Biebrzańskiego Parku Narodowego, m.in. miejsce gniazdowania lub występowania rzadkich gatunków ptaków^[8];
• Bagno Ławki – ponownie tereny otwarte. Kładka ułatwiająca zaobserwowanie wodniczki, wieża widokowa. W pobliżu wieży corocznie na początku września odbywają się mistrzostwa w koszeniu łąk – „Biebrzańskie sianokosy”, mające na celu popularyzację czynnej ochrony zarastających terenów otwartych^[8];
• Grobla Honczarowska, prostopadła do Carskiej Drogi; biegnie po niej ścieżka przyrodnicza. Stoi przy niej wieża, a z niej rozciąga się widok na Batalionową Łąkę na Bagnie Ławki, na której przywrócono wykaszanie^[8];
• dojazd do wsi Gugny, a tam szlak Gugny – Barwik, Stacja Terenowa Instytutu Biologii w Białymstoku, kwatery prywatne^[8];
• szlak turystyczny Gugny – Dobarz^[8];
• zajazd „Dwór Dobarz” o tradycyjnej drewnianej architekturze. Osada Dobarz otoczona była kiedyś przez Puszczę Dobarz^[8];
• Uroczysko Barwik^[8];
• szlak do wsi Budy. Mieszka tutaj „Król Biebrzy” – Krzysztof Kawenczyński, a z nim m.in. koniki polskie oraz krowy rasy czerwonej polskiej, powstrzymujące zarastanie bagiennych łąk^[8];
• ruiny Fortu IV Twierdzy Osowiec – ścieżka przyrodniczo-historyczna^[8];
• platforma widokowa na torfowisko z wełniankami i rosiczką okrągłolistną^[8].
• Twierdza Osowiec^[20][21] – zwiedzanie tylko w zorganizowanych grupach z przewodnikiem z Osowieckiego Towarzystwa Fortyfikacyjnego^[20].
• wieża widokowa niedaleko Kanału Rudzkiego, w dość dużej odległości od Carskiej Drogi, przy drodze krajowej nr 65 po drugiej stronie Twierdzy Osowiec i Biebrzy^[4][3].

Carska Droga na tym odcinku, czyli droga powiatowa nr 1838B o całkowitej długości 34,466 km, pomiędzy położonym nieco na północ od Strękowej Góry Laskowcem a Osowcem, biegnie niemal całkowicie na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego – łącznie na długości ok. 33 km w jego otulinie, w tym ok. 20 km w jego obrębie (łącznie z 3,6-kilometrowym odcinkiem przez obszar ochrony ścisłej BPN – ols o dużym stopniu naturalności) oraz ok. 4,5 km wzdłuż jego granicy^{[14][2][3][4]}. Od 1995 roku park narodowy wpisany jest na listę obszarów chronionych konwencją ramsarską (RS#756)^[22].

Od niedawna odcinek ten znalazł się dodatkowo w obrębie unijnych obszarów chronionych – Specjalnego Obszaru Ochrony Siedlisk Natura 2000 „Dolina Biebrzy” (PLH 20008) oraz Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków Natura 2000 „Ostoja Biebrzańska” (PLB 20006). Przebieg ich granic jest zgodny z obszarem otuliny BPN^[14].

Carska droga w otulinie parku narodowego jest atrakcyjna przyrodniczo ze względu na brak zabudowy, billboardów, śladów obecności człowieka, znikomy ruch turystyczny i oznakowanie, różnorodność krajobrazów^[23]. Zniszczona asfaltowa nawierzchnia wciąż jeszcze nieremontowanej drogi powstrzymuje przed rozwijaniem nadmiernej prędkości^[9][7]. Ściąga tutaj duża liczba miłośników przyrody i obserwatorów ptaków^[8]. Dosyć łatwo można bowiem tu spotkać łosia^[19][15][8], można też napotkać wilka, występują także rzadkie gatunki ptaków^[8][9]. Twierdza Osowiec jest jednym z największych zimowisk nietoperzy w Polsce^[21].

Na terenach Biebrzańskiego Parku Narodowego bezpośrednio przylegających do Carskiej Drogi w okolicach Bagna Ławki gniazdują orlik grubodzioby, puchacz, bocian czarny, żurawie, podróżniczek, dzięcioł białogrzbiety, kulik wielki, błotniaki: łąkowy i zbożowy, rycyk, krwawodziób, uszatka (sowa) błotna. Znajdują się tam też tokowiska oraz miejsca gniazdowania dubelta i cietrzewia, największe w Polsce stanowisko wodniczki, rewiry orlików, bociana czarnego i dzięcioła białogrzbietego^{[23], część w [8]}. W 2006 roku przez ponad miesiąc na Bagnie Ławki przebywała sowa jarzębata, ściągając rzesze obserwatorów ptaków. Na zalewanych wiosną łąkach przy grobli na południe od parku, w jego otulinie, gniazdują rybitwy białoskrzydłe, bataliony, można obserwować kaczki^[8].

W pobliżu drogi występuje też wiele rzadkich i chronionych gatunków motyli, zwłaszcza nocnych, jak na przykład wstęgówka bagienka^[23] (jedyne miejsce występowania w Polsce^[8]). Bytują tutaj niepylak mnemozyna oraz uważane za cenne motyle środowisk bagiennych, takie jak strzępotek hero, rojnik morfeusz, błyszczka zosimi, ogniwaczek tajwanek, paśnik tartruenek^[8].

W płytkich przydrożnych rowach występuje aż 127 taksonów glonów, w tym 4 nowe dla nauki i 7 (lub 11^[23]) nowych dla Polski^[8][23].

Carska droga przebiega przez kilka siedlisk programu Natura 2000 – sosnowy bór bagienny (kod 91D0-2), wariant chrobotkowy subkontynentalnego boru bagiennego (kod 91T0), torfowisko wysokie z mszarem wysokotorfowiskowym (kod 7101,7120), torfowiska zasadowe o charakterze młak, mechowisk i turzycowisk (kod 7230) oraz przez ols o dużym stopniu naturalności w obszarze ochrony ścisłej przy południowej granicy BPN^[23].

Droga powiatowa nr 1973B, czyli odcinek Mężenin – droga krajowa nr 64 (tuż przed Strękową Górą) o całkowitej długości 14,075 km na długości ok. 3,6 km przebiega w obrębie projektowanego obszaru ochrony ptaków Natura 2000 „Bagno Wizna” (PLB 20005)^[14].

Z przyrodniczego punktu widzenia szkodliwe dla przyrody Bagien Biebrzańskich byłoby przekształcenie Carskiej Drogi w drogę tranzytową („Via Turistica”^[14]), co zostało zablokowane przez miłośników przyrody. Pod koniec 2013 roku^[5] rozpoczęto jednak remont nawierzchni, ponieważ droga ma pewne znaczenie lokalne^[15][9]. Może to doprowadzić do zwiększenia liczby pojazdów i ryzyka wypadków^[7].

Carska Droga stanowi barierę hydrologiczną ograniczającą spływ wody ze wschodniej do zachodniej części Bagna Ławki w Biebrzańskim Parku Narodowym. Jej nasyp (grobla) spowodował podniesienie się zwierciadła wód gruntowych na wschodzie, gdzie wykształciły się mechowiska^[24].

Przecina ona również szlaki migracyjne zwierząt, powodując izolację lokalizacji^[24].

Jest tam też powodem kolizji samochodów z różnymi gatunkami zwierząt:^[15] ssaków (np. bóbr, wiewiórka, lis, zając szarak, kret), ptaków (np. kos, drozd śpiewak, puszczyk, dzięcioł duży, lelek) i gadów (zaskroniec)^[25], głównymi ofiarami wśród kręgowców są jednak płazy (93,1% ofiar w badaniu z 2014 roku)^[26]. Z naukowego raportu przygotowanego na zlecenie Biebrzańskiego Parku Narodowego wynika, że liczba przekroczeń drogi przez zwierzęta wynosi kilkadziesiąt tysięcy rocznie^[27][28][29]. Podczas trzech kontroli wykonanych wiosną, latem i jesienią w 2014 udokumentowano blisko 5,3 tysiąca martwych kręgowców zabitych przez pojazdy^[26].

W listopadzie 2013 roku rozpoczął się remont Carskiej Drogi na znajdującym się w fatalnym stanie technicznym^[27][28][29], 33 km odcinku od granicy powiatu monieckiego (Strękowa Góra) do drogi krajowej nr 65 (Białystok – Ełk)^[5]. Był kontynuowany przez cały 2014 rok, z wyjątkiem sezonu lęgowego ptaków^[27][28][29].

Prace polegały na naprawie drogi poprzez oczyszczenie nawierzchni, wyrównaniu oraz wykonaniu warstwy konstrukcyjnej i warstwy ścieralnej z mieszanki mineralno – asfaltowej o grubości 4 cm^[5].

Inwestycja realizowana była w ramach projektu „Udostępnienie obszarów cennych turystycznie i gospodarczo – poprawa jakości dróg pogranicza polsko-białoruskiego” z Programu Współpracy Transgranicznej Polska – Białoruś – Ukraina 2007–2013. Projekt obejmował również przebudowę drogi Grodno – Sopoćkinie na Białorusi^[30]. Na jego realizację pozyskano 3,8 mln euro ze środków Unii Europejskiej^[30][5], z czego około 2 mln otrzymał powiat moniecki^[30]. Dofinansowanie stanowiło 89,5% kosztów projektu^[30].

Remont rozpoczęto bez przeprowadzenia oceny oddziaływania inwestycji na środowisko, której domagali się ekolodzy^[31]. Nie jest ona jednak wymagana w przypadku remontu^[27][28][29].

• Carska Droga. carskadroga.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-27)].