Biernik

Ten artykuł dotyczy przypadka gramatycznego. Zobacz też: miejscowość Biernik.

Ten artykuł należy dopracować:
przedstawiono sytuację tylko z polskiej perspektywy – artykuł powinien być przekrojowy.
Pomóż go poprawić.

Biernik (łac. accusativus) – czwarty przypadek deklinacji^[1].

Rzeczowniki, zaimki osobowe, liczebniki główne i zbiorowe, które przyjmują formę biernika, zazwyczaj funkcjonują w zdaniu jako dopełnienie bliższe^[1]. Natomiast przymiotniki, pozostałe zaimki i imiesłowy przymiotnikowe w bierniku pełnią funkcję przydawki.

Wiele czasowników w języku polskim ma rząd biernikowy (np. czytać, reklamować, jeść, wybierać, lubić, zasypać – kogo? co?). Jednak gdy czasowniki te występują po przeczeniu, ich rząd zmienia się na dopełniaczowy (kogo? czego?).

Niektóre czasowniki rządzą zarówno biernikiem, jak i dopełniaczem, dzieje się tak, jeśli czasownik jest wieloznaczny^[2], np.:

• B. dostać = otrzymać (co? naganę, prezent);
• D. dostać = nabawić się (czego? anginy, grypy).

Wybór rządu biernikowego może też sugerować, że traktujemy wyrażony w bierniku obiekt całościowo, podczas gdy użycie dopełniacza znamionuje cząstkowość, np:

• B. kupić ser, dostarczyć węgiel – chodzi tu o cały ser, wszystek węgiel;
• D. kupić sera, pożyczyć pieniędzy – nabyć określoną ilość/trochę sera, pożyczyć jakąś część gotówki z puli.

Ponadto biernik występuje także po niektórych przyimkach:

• wymagających stale biernika, np. przez (przez rzekę, przez całą noc, przez pomyłkę);
• łączących się z biernikiem dla wskazania ruchu w określonym kierunku w odróżnieniu od położenia, np. na, pod, nad, w itd. (odłożyć na półkę wobec leżeć na półce; wejść w las wobec być w lesie).

Niektóre wyrazy w bierniku mogą też pełnić funkcję okolicznika, nawet gdy nie są poprzedzone przyimkiem (np. nie spać całą noc).

Rzeczowniki mogą mieć formę biernika odrębną od wszelkich innych przypadków, formę równą dopełniaczowi lub równą mianownikowi, co uzależnione jest od ich przynależności do jednego z pięciu rodzajów oraz od ich zakończenia^[3].

1. Rzeczowniki żeńskie, zakończone w mianowniku liczby pojedynczej na -a oraz -i, a także rzeczowniki męskie, przyjmujące formę odmiany żeńskiej samogłoskowej, w bierniku liczby pojedynczej przyjmują końcówkę -ę^[4] (maskę, żmiję, gospodynię, poetę). Wyjątek stanowią rzeczowniki pani – B. panią oraz królowa – B. królową.
2. Część rzeczowników przyjmuje w bierniku formę równą dopełniaczowi. Należą do nich wyłącznie wyrazy rodzaju męskiego, zaliczające się do następujących grup:
   • w liczbie pojedynczej rzeczowniki żywotne nieosobowe (komara, łosia) i żywotne osobowe (lekarza, ucznia), o ile nie kończą się w mianowniku na -a (B. satelitę, D. satelity, B. zwycięzcę, D. zwycięzcy);
   • w liczbie pojedynczej rzeczowniki określające osoby zmarłe i istoty nadprzyrodzone (nieboszczyka, topielca, wampira);
   • w liczbie pojedynczej nazwy tańców, gier, wyrobów fabrycznych, figur szachowych i kart, wielu potraw, owoców, grzybów (poloneza, badmintona, papierosa, pionka, hamburgera, ananasa, rydza);
   • w liczbie pojedynczej rzeczowniki nieżywotne, wchodzące w skład utartych związków frazeologicznych (utrzeć nosa, dać drapaka);
   • w liczbie mnogiej wszystkie rzeczowniki męskoosobowe (lekarzy, zwycięzców, uczniów).
3. Pozostałe leksemy zaś przyjmują w bierniku formę mianownika. Są to:
   • w liczbie pojedynczej te rzeczowniki męskie nieżywotne, które nie spełniają żadnego z powyższych warunków dla przyjęcia formy biernika równej dopełniaczowi (komputer, rower, jesion);
   • w liczbie pojedynczej rzeczowniki żeńskie z zakończeniem spółgłoskowym (maść, pieśń, sień, mysz);
   • w liczbie pojedynczej wszystkie rzeczowniki rodzaju nijakiego (motto, szczenię, lato);
   • w liczbie mnogiej wszystkie rzeczowniki rodzaju innego niż męskoosobowy (bagaże, grządki, imiona);
   • liczebniki zbiorowe (dwoje drzwi).

W liczbie pojedynczej leksemy rodzaju żeńskiego przyjmują w deklinacji przymiotnikowej końcówkę -ą (miłą, kapryśną, utalentowaną dziewczynę), rodzaju nijakiego zachowują końcówkę mianownika (niezwykłe, przestronne lokum), natomiast w rodzaju męskim przyjmują formę dopełniacza lub biernika, w zależności od formy fleksyjnej rzeczownika, który określają (wybitnego wirtuoza, wybitny obraz).

Zaimki osobowe ten, ta, to odmieniają się jak przymiotniki, lecz w rodzaju żeńskim liczby pojedynczej zaimek ta przyjmuje nietypową formę tę.

W liczbie mnogiej określenia rzeczowników męskoosobowych mają biernik równy dopełniaczowi.

W deklinacji zaimkowej biernik równy jest dopełniaczowi. Wyjątek stanowi zaimek pytajno-względny co, który przyjmuje formę mianownika. Ponadto biernik zaimka ty ma dwie formy: akcentowaną ciebie (= D.) oraz nieakcentowaną cię.

Końcówkę dopełniacza otrzymują liczebniki w bierniku określające rzeczowniki męskoosobowe (trzech mężczyzn, siedmiu uczniów), wszystkie pozostałe przyjmują formę równą mianownikowi (pięć panien, cztery rzeki).

Zobacz hasło biernik w Wikisłowniku

• lista przypadków

• Hanna Jadacka: Biernik. W: Wielki słownik poprawnej polszczyzny. Red. Andrzej Markowski. Warszawa: PWN, 2010, s. 1551-1553.
• Alicja Nagórko: Zarys gramatyki polskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2007. ISBN 978-83-01-15390-8.
• Piotr Bąk: Gramatyka języka polskiego – zarys popularny. Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1977. ISBN 83-214-0923-7.