Choroszcz

Choroszcz

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Panorama ze wzniesienia „Szubienica”
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	podlaskie
Powiat	białostocki
Gmina	Choroszcz
Aglomeracja	białostocka
Prawa miejskie	1507
Burmistrz	Robert Wardziński
Powierzchnia	16,79[1] km²
Wysokość	130–175 m n.p.m.
Populacja (01.01.2024) • liczba ludności • gęstość	6089[1] 362,7 os./km²
Strefa numeracyjna	85
Kod pocztowy	16-070
Tablice rejestracyjne	BIA
Położenie na mapie gminy Choroszcz Choroszcz
Położenie na mapie Polski Choroszcz
Położenie na mapie województwa podlaskiego Choroszcz
Położenie na mapie powiatu białostockiego Choroszcz
53°08′35″N 22°59′08″E/53,143056 22,985556
TERC (TERYT)	2002014
SIMC	0922811
Urząd miejski ul. Dominikańska 2 16-070 Choroszcz
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Choroszcz – miasto w woj. podlaskim, w powiecie białostockim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Choroszcz. Położone nad rzeką Horodnianką. Jest zaliczane do aglomeracji białostockiej.

Według danych GUS z 1 stycznia 2024 r. Choroszcz liczyła 6089 mieszkańców^[1].

W mieście znajduje się odbudowana w latach 60. XX w. letnia rezydencja rodziny Branickich, obecnie Muzeum Wnętrz Pałacowych, zabytkowy park pałacowy, kościół i klasztor podominikański, cerkiew, 4 zabytkowe cmentarze oraz szpital psychiatryczny zlokalizowany na terenie dawnej fabryki koców i sukna, która należała do rodziny Moesów.

Miasto wchodzi w skład aglomeracji białostockiej. Położone jest na granicy Narwiańskiego Parku Narodowego. Choroszcz leży w dawnej ziemi bielskiej na historycznym Podlasiu^[2]. Miasto szlacheckie położone było w końcu XVIII wieku w powiecie grodzieńskim województwa trockiego^[3]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. białostockiego.

Przez miasto przepływa rzeczka Horodnianka.

Pierwsze ślady obecności człowieka na tym terenie pochodzą z okresu mezolitu. To tutaj w gęstej roszczy, czyli puszczy miał znajdować się Święty Gaj. Wojny z XII i XIII w. na pograniczu polsko-jaćwiesko-ruskim nie wyludniły zupełnie puszcz. Bartnicy, smolarze, bobrownicy i drwale dostarczyli miód, smołę, wosk, potaż, drewno i inne dobra. Oni również nadali nazwy wielu miejscom takim jak: Przełajna Góra, Porosły, Izbiszcze, Złotoria czy Choroszcz^{[potrzebny przypis]}.

W końcu XV w. Choroszcz z włością stała się własnością bojara z Kijowszczyzny, wojewody Iwana Chodkiewicza. Jego syn Aleksander gospodarzył w swych włościach z rozmachem, karczując puszczę, budując młyny, folusze, osadzając osadników z Rusi i Mazowsza. Z czasem w dobrach Chodkiewiczów powstały Ruszczany, Zastawie, Sienkiewicze, Barszczewo, Jeroniki, Żółtki, młyny młynarzy Dzikich w miejscowości Dzikie. W 1506 Aleksander nadał Choroszcz z włością klasztorowi w Supraślu. Mnisi wznieśli tu cerkiew i otaczali opieką duszpasterską ludność wiary greckiej. W 1533 Choroszcz powróciła do Chodkiewiczów. Dzięki staraniom Aleksandra w 1507 Choroszcz otrzymała od króla Zygmunta I prawa miejskie z obowiązkiem dostarczania drużyny zbrojnej na wypadek wojny.

W XVI wieku miasto rozwijało się intensywnie. Z połowy XVI w. pochodzą pierwsze wzmianki o osadnikach żydowskich. Choroszcz była wówczas centrum okolicznych dóbr, a trakty łączyły ją ze znaczniejszymi ośrodkami Podlasia. Odbywały się tu targi, odpusty, kwitło życie religijne. Pod koniec XVI wieku Choroszcz była miastem liczącym ok. 200 domów i 1200 mieszkańców. W 1587 Anna Chodkiewiczówna wniosła w posagu dobra choroskie Pawłowi Pacowi. Ich spadkobiercą był Mikołaj Stefan Pac, wojewoda trocki i przyszły biskup wileński, który sprowadził w 1654 do Choroszczy zakon dominikanów.

Nie jest znany układ przestrzenny miasta w XVI i XVII wieku. Życie zapewne koncentrowało się w centrum, wokół rynku. Tu znajdował się kościół, klasztor, cerkiew i dwór Chodkiewiczów, w którym mógł również rezydować biskup Mikołaj Stefan Pac. Wiek XVII zapisał się tragicznie w historii kraju – wojny, epidemie i pożary nie ominęły Choroszczy. Pożar w 1683 doszczętnie zniszczył miasto – spłonęło 600 domów, klasztor, kościół i cerkiew. W 1703 Choroszcz wraz z przyległymi wsiami została odkupiona przez Stefana Mikołaja Branickiego z rąk generała Jerzego Mniszcha. Do upadku miasta przyczynił się kolejny pożar w 1707.

W 1709 dobra choroskie przeszły na własność hetmana wielkiego koronnego Jana Klemensa Branickiego. Miejscowość ta była na tyle urokliwa, że hetman przez wiele lat z nakładem ogromnych kosztów budował letnią rezydencję. Obok budowanego z rozmachem zespołu Branicki ufundował murowany barokowy kościół z klasztorem dominikanów. Ufundował również szpital – przytułek i unicką cerkiew. Wtedy też zapewne powstał folwark dworski. Ówczesny rynek miejski okalały kościół, klasztor, ratusz z 6 kramami kupców żydowskich, bożnica z żydowską szkołą. W 1771 miasto liczyło 126 posesji, z czego 43 należały do Żydów. Najpopularniejszy trunek tamtej epoki – piwo, było produkowane w Choroszczy przez 15 browarów.

Po śmierci hetmana dobra choroskie z majątkiem Rogowo otrzymała w dożywocie księżna Izabella Branicka. Do III rozbioru Choroszcz należała do powiatu grodzieńskiego w województwie trockim i stanowiła enklawę w województwie podlaskim. Po III rozbiorze znalazła się w zaborze pruskim, a po pokoju w Tylży w 1807 weszła do zaboru rosyjskiego. Spis pruski w końcu XVIII wieku wykazał: „584 mieszkańców, w tym 156 Żydów, 122 domy, 4 ulice, 9 szynków, 8 browarów, 8 gorzelni, 7 duchownych, 4 urzędników policyjnych i 1 oddział z regimentu Bośniaków von Gunthera – 6 mężczyzn”.

Po śmierci księżnej Branickiej dobra choroskie w części nabyła rodzina Komarów, a część włączono do posiadłości Potockich, którzy wkrótce sprzedali je Tadeuszowi Mostowskiemu. Zalążek manufaktury tekstylnej w majątku hrabiny Mostowskiej dał w 1840 początek największej w regionie fabryce sukienniczo- kapeluszniczej rodu Moesów i przemysłowej karierze miasteczka. Wraz z rozwojem fabryki zmieniła się również struktura narodowa i wyznaniowa Choroszczy. W 1886 z ogólnej liczby 1512 mieszkańców 765 było wyznania mojżeszowego, ponad 300 katolików, około 200 ewangelików (specjalistów niemieckich pracujących w fabryce) i ok. 200 prawosławnych. Miasteczko fabryczne, funkcjonujące niezależnie od miasta posiadło 20 budynków produkcyjnych, 11 budynków mieszkalnych, szkołę, piekarnię, 2 sklepy, aptekę i zbór ewangelicki.

W 1839 w ramach restrykcji za udział w powstaniu listopadowym uległ kasacji zakon dominikanów. Po powstaniu styczniowym w murach klasztoru znalazła się rosyjska szkoła, zamieszkiwał tu także proboszcz parafii prawosławnej. W 1865 rozebrano drewnianą cerkiew. Nową (istniejącą obecnie) wyświęcono w 1878.

Położone nieopodal Choroszczy wzgórze, zwane „Szubienicą” było miejscem kaźni 11 powstańców z 1863, a przy drodze na Zastawie „carscy” zabili 3 powstańców. Dzięki staraniom społeczności choroskiej w latach 1913–1924 wzniesiono kaplicę na choroskim cmentarzu, a w 1989 na wspomnianym wzgórzu nastąpiło uroczyste odsłonięcie pomnika.

Wybuch I wojny światowej był kresem działalności fabryki. Z 5000 mieszkańców sprzed I wojny światowej w 1921 zamieszkiwało w Choroszczy tylko 2405 osób. Lata międzywojenne to nowy etap w historii miasta. Dzięki inicjatywie dr Zygmunta Brodowicza na terenie byłej fabryki utworzony został w 1930 szpital psychiatryczny.

W 1929 społeczność żydowska posiadała na terenie miasta synagogę^[4].

W czasie okupacji radzieckiej w latach 1939–1941 wywieziono część pacjentów szpitala w głąb Rosji. W 1941 Choroszcz zajęli Niemcy, którzy w pobliskim lesie w Nowosiółkach rozstrzelali chorych i ułomnych (464 osoby). Masowe groby w Nowosiółkach kryją 4000 ofiar: cywilów, partyzantów, wielu księży i zakonnic, zamordowanych w latach 1941–1944. Ludność żydowska miasta została przesiedlona do getta w Białymstoku, skąd w listopadzie 1943 została wysłana do komór gazowych w Treblince. Lata powojenne przyniosły Choroszczy odbudowę letniej rezydencji Branickich (1969–1973), w której znajduje się obecnie Muzeum Wnętrz Pałacowych.

W 1979 roku powstało Towarzystwo Przyjaciół Choroszczy.

Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa^[5]:

• zespół klasztorny dominikanów, Rynek 11 Listopada:
  • kościół, ob. par. pw. św. św. Jana Chrzciciela i Szczepana, 1753-56, przebudowywany w 1920 i po 1945 r., nr rej.: A-377 z 22.03.1956
  • dawny klasztor, 1763 r., przebudowywany w XX w., nr rej.: A-378 z 22.03.1956
  • kaplica, 1756-59, nr rej.: A-379 z 20.10.1966
• cerkiew prawosławna pw. Matki Bożej Opiekuńczej, 3 ćw. XIX, nr rej.: A-380 z 12.11.1987

• zespół pałacowy Branickich – ob. Muzeum Wnętrz Pałacowych.
  • pałac, 2 poł. XVIII w., przebudowany po 1956 r., nr rej.: 41 (47) z 22.03.1956
  • park, 1725-63, przekomponowany w 2. poł. XIX w., nr rej.: 42 (48) z 22.03.1956 oraz A-30 z 24.09.2002
• Zespół Fabryki Sukna i Kortów Augusta Moesa – ob. szpital psychiatryczny, k. XIX w. – po 1900 r., nr rej.: 521 z 20.07.1984:
  • 12 budynków fabrycznych
  • wieża ciśnień
  • brama wjazdowa

Fabryka wznoszona w miejscu folwarku dawnych dóbr Branickich, po kupieniu ich przez Fryderyka Moesa w 1843 r. Zachowane pawilony fabryczne wznoszone w latach 1890–1910. Wszystkie urządzenia fabryczne wywiezione z Choroszczy w 1915 r.

• kaplica cmentarna pw. Zmartwychwstania Pana Jezusa, ul. Piaskowa, 1921 r., nr rej.: A-396 z 28.03.1988
• cmentarz żydowski, pocz. XIX w., nr rej.: A-86 z 28.12.1988

Pozostałe zabytki:

• rynek w Choroszczy otoczony XIX-wiecznymi kamienicami
• kapliczka z figurą św. Jana Nepomucena (XVIII w.)

Według Powszechnego Spisu Ludności z 1921 roku zamieszkiwało tu 2405 osób, wśród których 1679 było wyznania rzymskokatolickiego, 135 prawosławnego, 63 ewangelickiego, 72 greckokatolickiego, 450 mojżeszowego i 6 baptystów. Jednocześnie 1954 mieszkańców zadeklarowało polską przynależność narodową, 4 białoruską, 44 niemiecką, 390 żydowską, 13 rosyjską i 1 łotewską. Było tu w 1921 344 budynków mieszkalnych^[6].

Dane z 30 czerwca 2012^[7]:

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
populacja	5 716	100	2890	50,56	2826	49,44
powierzchnia	16,79 km²
gęstość zaludnienia (mieszk./km²)	340,44		172,13		168,31

• Wykres liczby ludności miasta Choroszcz od 1580:

• Piramida wieku mieszkańców Choroszczy w 2014 roku^[8].

Według danych z 30 czerwca 2015 miasto liczyło 5795 mieszkańców^[9].

Przez miasto przechodzą drogi:

• droga międzynarodowa E67 Helsinki – Kowno – Warszawa – Praga,
• droga ekspresowa S8 Kudowa-Zdrój – Wrocław – Warszawa – Białystok – Suwałki – Budzisko,

12 września 2012 został otwarty odcinek drogi ekspresowej Jeżewo Stare – Białystok odcinek ten wynosi 24.5 km

• S19 – obwodnica Białegostoku

Do Choroszczy można dojechać linią nr 103 którą operuje Komunalny Zakład Komunikacyjny w Białymstoku. Choroszcz znajduje się około 6 km od granic Białegostoku i 13 km od centrum. Do Choroszczy można także dojechać autobusami niskopodłogowymi, które służą m.in. do przewozu osób niepełnosprawnych.

• Ulica Białostocka
• Branickiego
• Lipowa
• Powstania Styczniowego
• Henryka Sienkiewicza
• Adama Mickiewicza
• Aleja Niepodległości
• Ogrodowa
• Dominikańska
• Warszawska
• Zastawie I
• Kruszewska
• Szkolna(inne języki)

• Przedszkole Samorządowe w Choroszczy im. Jana Pawła II
• Szkoła Podstawowa w Choroszczy im. Henryka Sienkiewicza

• Bank Spółdzielczy w Białymstoku oddział w Choroszczy
• Miejsko-Gminne Centrum Kultury i Sportu w Choroszczy
• Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna
• Gminne Centrum Informacji
• Poczta
• Posterunek policji
• Ochotnicza Straż Pożarna
• Szpital Psychiatryczny
• Elektrociepłownia
• Zespół Szkół w Choroszczy
• Szkoła Podstawowa w Choroszczy
• Przedszkole Samorządowe
• Kościół św. Jana Chrzciciela i św. Szczepana
• Cerkiew Opieki Matki Bożej

• Kościół Rzymskokatolicki
  • Parafia św. Jana Chrzciciela i św. Szczepana
• Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny
  • Parafia Opieki Matki Bożej

Nazwa	Miejsce	Data
Narwiański Bieg Narciarski
Urodziny Hetmanowej Branickiej	Pałac Branickich
Marsz z flagą z okazji Dnia Flagi Rzeczypospolitej		2 maja
Międzynarodowa Noc Muzeów	Pałac Branickich
Dni Choroszczy		Czerwiec (od 1982)
Jarmark Dominikański(inne języki)	Park Pałacowy (z wyjątkiem l. 2013–2017)	Pierwsza niedziela sierpnia (od 5 sierpnia 1990)[10]
Święto Wojska Polskiego		15 sierpnia
Jam Session w Stajni (Koncert muzyczny)	Jeden z budynków dawnej fabryki sukna i kortów Augusta Moesa	Ostatnia sobota sierpnia
Święto Niepodległości	Rynek 11 listopada	11 Listopada
Choroszczańskie Dyktando	Miejsko-Gminne Centrum Kultury	Listopad

W Choroszczy istnieje klub piłkarski Narew Choroszcz występujący w rozgrywkach organizowanych przez Podlaski Związek Piłki Nożnej – obecne występuje na najniższym stopniu rozgrywek, czyli A-klasie. Istnieją także 2 drużyny występujące na co dzień w rozgrywkach ligi gminnej: LZS Choroszcz i Lambada Choroszcz. Piłkarskie szkolenie dla dzieci prowadzą kluby: Narew Choroszcz (dla chłopców) i Lambada Choroszcz (dla dziewcząt).

• Stadion Miejski w Choroszczy
• Orlik 2012 – Boisko wielofunkcyjne, boisko do piłki nożnej
  • W sezonie zimowym na boisku wielofunkcyjnym działa, tzn. „Biały Orlik” wraz z lodowiskiem.
• Hala gimnastyczna w Zespole Szkół w Choroszczy.

Nazwa	Długość	Trasa
Obwodnica rowerowa NPN	90 km	Choroszcz – Baciuty – Suraż – Łapy – Kurowo – Tykocin – Złotoria – Choroszcz.
Szlak Włókniarzy	60 km	Fasty – Dzikie – Żółtki – Choroszcz – Kościuki – Niewodnica Kościelna – Tołcze – Dobrowoda – Bojary – Suraż – Zawyki – Doktorce – Strabla
Szlak Światowida	17.8 km	Białystok – Krupniki – Choroszcz – Konowały – Kruszewo

Nazwa	Długość	Trasa
im. Zygmunta Glogera	48 km	Białystok (Starosielce) – Krupniki – Sienkiewicze – Choroszcz – Ruszczany – Rogówek – Rogowo – Pańki – Rzędziany – Leśniki – Saniki – Tykocin – Łopuchowi – Jeżewo Nowe – Jeżewo Stare

• Gazeta w Choroszczy^[11]
• Horyzonty Choroszczy

Lista miast partnerskich Choroszcz^[12]:

• – Horochów, Ukraina (2015)

Podczas okupacji sowieckiej 1939–1941 w Choroszczy postawiono trzy pomniki Lenina, które zostały zburzone po usunięciu Armii Czerwonej z miasta w końcu czerwca 1941^[13].

• Cmentarz żydowski w Choroszczy

• Horyzonty Choroszczy
• Gazeta w Choroszczy
• Miejsko-Gminne Centrum Kultury w Choroszczy
• Lambada Choroszcz – drużyna piłkarska
• Historia Żydów w Choroszczy. sztetl.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)]. na portalu Wirtualny Sztetl
• Szpital psychiatryczny w Choroszczy
• Parafia Prawoslawna w Choroszczy
• Choroszcza al. Chworoszcza, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 632 .