Przejdź do zawartości

Wikipedystka:Joanna Kośmider/Neuroetyka I

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Zhong Kui walczący z demonem
i obszar dzisiejszych poszukiwań ludzkich lęków, nadziei, gniewu…[a]


We wszystkich kulturach podstawową moralną powinnością człowieka
była i jest walka ze złem w obronie dobra.
Neuroetyka analizuje odwieczny problem znaczenia pojęć dobra i zła
oraz szuka źródeł zachowań prospołecznych i norm moralnych,
korzystając ze współczesnych możliwości badań mózgu i umysłu.
 Osobne strony: Wikipedystka:Joanna Kośmider/Neuroetyka, Wikipedystka:Joanna Kośmider/Neurobiologia emocji moralnych, Modułowość mózgu i Wikipedystka:Joanna Kośmider/Ucieleśnione poznanie.
 Osobna strona: Wikipedystka:Joanna Kośmider/Neuroetyka itp - źródła.

Od etyki do neuroetyki – historia myśli starożytnych filozofów i ich średniowiecznych i współczesnych następców na temat dobra i zła, poprzedzających powstanie neuroetyki, interdyscyplinarnej dziedziny badań naukowych, dotyczących problemów etyki[b] z punktu widzenia neurobiologii układu nerwowego (głównie OUN) i takich dziedzin nauki jak filozofia umysłu, neurofilozofia, neuropsychologia (zob. kognitywistyka).

Neuroetyka zajmuje się szczególną grupą emocji, związanych z potrzebą troski o innych („emocje moralne” lub „społeczne”), w tym procesami ich kształtowania się w historii ewolucji ssaków i ich rolą we współczesnych grupach społecznych. Należą do nich np. współczucie[c], wdzięczność, oburzenie[d], pogarda. Były one zawsze przedmiotem zainteresowania filozofów, szukających odpowiedzi na pytania o podobieństwa i różnice między „ktoś” i „coś”, o związek duszy z ciałem (zob. m.in. dylemat psychofizyczny, dualizm ontologiczny).

Potrzeba poszukiwań korzeni współczesnej neuroetyki w historii moralnego myślenia

[edytuj | edytuj kod]

Liczni autorzy podkreślają, że analiza historii myślenia moralnego może ułatwić unikanie błędów lub nieścisłości w czasie planowania badań w dziedzinie neuroetyki, prowadzenia tych badań i interpretacji ich wyników[4], mimo to zainteresowanie neuroetyków historią etyki jest bardzo małe, niemal niewidoczne. Na ponad sześciuset stronach The Oxford Handbook of Philosophy and Neuroscience (Bickle, 2009) i ponad dziewięciuset stronach Oxford Handbook of Neuroethics (Illes & Sahakian, 2011) w tekstach dotyczących neuroetyki nie ma prawie żadnych odniesień historycznych. W Handbook of Neuroethics (Clausen & Levy, 2015) przedstawiono krótką historię etyki neurologii (części bioetyki, związanej z dylematami moralnymi w praktyce neurologicznej) oraz wspomniano o historii neuroteologii (omawiając stosunek religii do nowych odkryć neuronauki Andrew Pinsent[5] odwołał się m.in. do Tomasza z Akwinu), jednak zignorowano odniesienia tradycyjnej etyki lub metaetyki do neurobiologii[4].

Wskazując potrzebę zmiany tej sytuacji Piotr Lichacz[e], autor pracy Neuroethics and the History of Moral Thought[4], powołuje się na liczne autorytety, takie jak Alasdair MacIntyre, Bernard Williams, John Rawls, Charles Taylor, Alan Donagan[8], Terence Irwin[9], Jerome B. Shneewind[10], Julia Annas[11]. Analizując prawdopodobne przyczyny braku analiz historycznych w publikacjach dotyczących neuronauki Lichacz wymienia m.in. bardzo interdyscyplinarny charakter tej nauki – neuroetyków porównuje do obserwatorów „oceanu nauk humanistycznych” i „dżungli nauk przyrodniczych”, którzy siedzą „okrakiem na murze” oddzielającym oba obszary, nie mając czasu np. na dotarcie do starożytnych źródeł, przeczytanie i przemyślenie dzieł myślicieli, przestudiowanie historii konkretnych pomysłów i problemów, wnikliwą ocenę historycznych sądów, formułowanych warunkach różniących się od współczesnych (zob. np. pragmatyzm, prezentyzm, relatywizm moralny), dodatkowo zaniepokojonych, że odwoływanie się do historii odbierze ich dyscyplinie cenione cechy świeżości i innowacyjności[4].

Najwyższe dobro i cnoty

[edytuj | edytuj kod]
Według Księgi Rodzaju zerwanie owocu z drzewa poznania dobra i zła było grzechem pierwszych ludzi. Musieli opuścić Eden, lecz poznali różnicę między dobrem i złem[f];
(Rubens, kopia obrazu Tycjana)

Systemy norm społecznych i wartości, regulujące życie jednostki w społeczeństwie lub grupie ludzi tworzono od czasów prehistorycznych[g]. Społeczne normy postępowania mają różnorodne źródła i formy, np. moralność, prawo (normy prawne), tradycyjne zwyczaje, obyczaje lub wierzenia, estetyka, moda. U podstaw norm moralnych[13] leży stosunek człowieka do dobra i zła[h]; normy wskazują powinność dążenia do dobra[15] (zob. powinność moralna a celowość). Etyka jest nazywana teorią powinności moralnej[15] lub „filozofią moralności”[16][17].

Dobro moralne jest podstawowym pojęciem we wszystkich systemach etycznych. Za cel świadomego działania jest uznawane najwyższe dobro (lat. summum bonum), którego osiągnięcie uszczęśliwia[i] człowieka odczuwającego pełne, uzasadnione zadowolenie i satysfakcję z własnego życia oraz wewnętrzny spokój i pogodę ducha (eudajmonia, ataraksja, kalokagatia – połączenie dobra z pięknem; zob. paideia jako wychowanie według Protagorasa). Demokryt wiązał osiąganie tego pożądanego stanu z „rozkoszami umysłowymi”, Arystoteles kładł większy nacisk na doskonalenie własnej duszy. Twierdził, że poza zdobywaniem wiedzy (zob. intelektualizm etyczny Sokratesa) człowiek powinien wytrwale przezwyciężać i kontrolować żądze. Zamiast je ignorować powinien korzystać ze swoich cnót kardynalnych, tj. silna wola, męstwo, roztropność (zob. fronesis) w poszukiwaniu „złotego środka”; np. godność – złoty środek między zarozumialstwem i służalczością, taktowny dowcip – zachowanie umiaru między nadmiernym błazeństwem, nieokrzesaniem i brakiem poczucia humoru. Za drogę do eudajmonii uważał doskonalenie cnót (Areté), w tym takich cnót moralnych, jak sprawiedliwość i przyjaźń (zob. też Honos, Virtus).

Myśl etyczna Arystotelesa była rozpowszechniana i rozwijana w następnych stuleciach jako arystotelizm (później neoarystotelizm) w obrębie filozofii i teologii europejskiej (zob. nowożytna filozofia przyrody, tomizm, etyka chrześcijańska, teologia moralna). Znalazł również miejsce w filozofii świata islamu.

Imperatyw kategoryczny jako wynik odbierania informacji o rzeczach samych w sobie przez zmysły i rozumowanie (zob. też rozsądek)

Dla człowieka głęboko wierzącego najwyższym dobrem jest Bóg, utożsamiony przez św. Tomasza z Akwinu oraz innych filozofów i teologów ze wskazaną przez Arystotelesa Pierwszą Przyczyną i Pierwszym Poruszycielem[18] (zob. Bóg w filozofii średniowiecznej, przegląd interpretacji pojęcia Absolutu). Teizm agnostyczny Kanta, odrzucającego z filozofii wszystkie problemy nierozwiązywalne (w tym Bóg i dusza), doprowadził go do sformułowania etycznego kategorycznego imperatywu (zob. imperatyw kategoryczny i imperatyw obowiązku)[19]. Nie odrzucając idei Boga i duszy sformułował fundamentalną zasadę etyczną, w której do tych idei się nie odwołuje:

Postępuj tylko wedle takiej maksymy, co do której mógłbyś jednocześnie chcieć, aby stała się ona prawem powszechnym

Filozofem odrzucającym ideę istnienia Boga był Baruch Spinoza, autor wydanego pośmiertnie dzieła Etyka w porządku geometrycznym dowiedziona[20]. Według António Damásio zawarte w tym dziele „Propozycje” dotyczące takich pojęć, jak etyka, cnota i szczęście, są zaskakująco zgodne nie tylko ze współczesną interpretacją neurobiologiczną – z faktem dążenia organizmów i bardziej złożonych układów biologicznych do stanu homeostazy – ale również z zasadami, na których jest oparta Deklaracja niepodległości Stanów Zjednoczonych .......................... (zob. Fundamenty cnoty[21]) :

...Najgłębszym fundamentem cnoty jest dążenie (conatus)do zachowania bytu jednostki, szczęście (felicitas) zaś polega na zdolności człowieka do samozachowania

Propozycja 18 w cz. IV Etyki

Nie jest to recepta na konsumpcjonizm - Damasio parafrazuje: .....................................

...Nasze dobro leży szczególnie w przyjaźni łączącej nas z innymi ludźmi i przynoszącej korzyść społeczeństwu.

Propozycja 10 w cz. IV Etyki

... „Spinozyzm” ........... (Poszukiwanie Spinozy, strony 248-251[22])

Podobną wymowę ma etyka niezależna[23] Tadeusza Kotarbińskiego, który wyrażał głęboki szacunek dla chrześcijańskiej zasady miłości bliźniego, jednak wskazywał, że nie traci ona sensu, gdy człowiek odrzuca wiarę w Boga. Uzasadnienia zachowań moralnych poszukiwał w relacjach z innymi ludźmi i w kontekście antropologiczno-historycznym[24].

Konieczność kierowania się dobrem innych ludzi jest również silnie akcentowana w buddyzmie. Spośród buddów medytacyjnych (zob. Buddowie) pierwsi pojawili się Akszobhja i Amitabha, reprezentujący mądrość (pradżnia) i współczucie (karuna). Możliwości ich działań i przemian są wykorzystywane wyłącznie dla dobra innych (zob. Avatamsaka Sutra – tematyka). Bodhisattwa są w mahāyāna istotami kierującymi się altruistyczną motywacją przynoszenia pożytku innym, dążącymi do stanu buddy przez ćwiczenia (zob. paramita).

Zapisy zachowane w najstarszych pismach chińskich, pochodzących z VI–V w. p.n.e., są bardziej zagadkowe (np. Daodejing, Pięcioksiąg konfucjański), jednak również w nich można znaleźć zdania przypominające wyniki obserwacji ludzi współczesnych, żyjących w różnych kulturach. Poniższa myśl pochodzi z nauk Laozi, autora Daodejing – Księgi Drogi i Cnoty:

Yin i yang[j]

Ludzie poszukują szczęścia i upatrują go w spełnianiu swoich pragnień, lecz gdy próbują zaspokoić ich zbyt wiele, uzyskują rezultat przeciwny zamierzeniom – cierpienie.

Laozi głosił podstawową zasadę taoizmu – Wu wei. W legendach o jego życiu znajduje się opis: „Wierzył, że wszyscy są dobrzy w naturalny sposób i wszystkich należy traktować tak samo. Był przeciwny prawu, zwyczajom i tradycjom. Każdemu, kogo spotkał na swej drodze mówił dokładnie to samo: «Bądźcie sobą, róbcie swoje»”.

Dialogi konfucjańskie – często fragmentaryczne i aforystyczne – wiąże kluczowe pojęcie ren, zwykle tłumaczone jako miłość lub humanitaryzm, w tym: zhong – lojalność wobec innych i shu – altruizm (zob. Konfucjusz – nauczanie).

Podobny jest współczesny przekaz Międzynarodowej Unii Humanistycznej i Etycznej, zawarty m.in. w deklaracji amsterdamskiej (1952, 2002). Przedstawiciele Unii uważają, że zrozumienie innych ludzi i troska o nich nie wymaga zewnętrznego sankcjonowania (moralność jest naturalną cechą wrodzoną[k])[26][27][28].

Mimo podobieństwa zasad etycznych, uznawanych za najważniejsze w różnych kulturach – złota reguła etyczna obowiązuje w różnych systemach filozoficznych – wciąż brakuje pełnego porozumienia np. między wyznawcami różnych religii lub między członkami różnych wspólnot religijnych i przedstawicielami nauki[29], jest ono jednak stopniowo pogłębiane. W obrębie chrześcijaństwa rozwija się ruch ekumeniczny; istotną rolę odegrały podróże apostolskie Jana Pawła II oraz Jego cykliczne spotkania z naukowcami w Castel Gandolfo, w czasie których naukowe dyskusje często kierował w stronę problemów metafizyki, ontologii, etyki i moralności[30]. Podobne dyskusje odbywają się regularnie w Mind and Life Institute, w siedzibie i z udziałem XIV Dalajlamy (np. 1995 – Mind and Life V: Altruism, Ethics, and Compassion, 2011 – Mind and Life XXIII: Ecology, Ethics, and Interdependence, 2014 – Mind and Life XXVIII: Ethics, Education and Human Development)[31].

Naczelne normy moralności i kodeksy etyki zawodowej

[edytuj | edytuj kod]

Trudne decyzje, często wymagające pośpiechu, przed którymi staje współczesny człowiek w różnych codziennych sytuacjach, są podejmowane na podstawie wewnętrznego poczucia powinności oraz różnego rodzaju szczegółowych norm moralnych, nie zawsze zgodnych. Pojawiają się złożone dylematy, które znalazły wyraz np. w powiedzeniu Antoniego Słonimskiego (ironiczne „minimum moralne”): Jeśli nie wiesz, jak się zachować, to na wszelki wypadek zachowaj się przyzwoicie (analogiczną wymowę ma książka Władysława Bartoszewskiego pt. „Warto być przyzwoitym”)[32]. Wyborów właściwych sposobów postępowania często nie ułatwiają naczelne normy moralności, takie jak: „dąż do dobra, unikaj zła” (Tomasz z Akwinu), dąż do „maksymalnej korzyści dla maksymalnej liczby ludzi” (Jeremy Bentham) lub zachowaj „cześć dla życia” (Albert Schweitzer).

Lekarz przy łóżku chorego dziecka – obraz Luke'a Fildesa, namalowany w dowód wdzięczności dla dr. Gustavusa Murraya, który opiekował się ciężko chorym synem malarza

Wielu spośród decyzji, które współczesny człowiek musi nieustannie podejmować w warunkach pracy, nie ułatwiają normatywne kodeksy etyki zawodowej (np. etyki prawniczej, lekarskiej, dziennikarskiej, nauczycielskiej[33]). Najdłuższą historię ma prawdopodobnie Kodeks Etyki Lekarskiej (zob. Imhotep i Przysięga Hipokratesa), jednak wciąż nie jest rozstrzygający w każdej sytuacji. Często lekarz musi sam wybierać sposób postępowania – decydować, która z możliwości odpowiada np. zasadzie minimalnego cierpienia i „maksymalnej korzyści dla maksymalnej liczby ludzi”. Efekty leczenia zależą od jego własnej wiedzy, którą musi nieustannie wzbogacać, od umiejętności i czystości intencji (w Przysiędze Hipokratesa: Czyste i prawe zachowam życie swoje i sztukę swoją).

W dyspozycji przedstawicieli medycyny XX–XXI wieku znajdują się coraz liczniejsze i doskonalsze metody rozpoznawania chorób i leczenia, jednak poprawna diagnoza nadal nie jest łatwa i oczywista. Jedną z przyczyn tej sytuacji jest fakt, że coraz częściej pacjentem zajmują się różni lekarze o wąskich specjalizacjach, których pole widzenia nie ogarnia całego człowieka – ciała i ducha.

Andrzej Szczeklik, polski kardiolog, pulmonolog, filozof medycyny, jest autorem licznych esejów na ten temat, m.in. zamieszczonych w książkach pt. „Katharsis. O uzdrowicielskiej mocy natury i sztuki” i „Kore. O chorych, chorobach i poszukiwaniu duszy medycyny”[34][l]. Problemy z zakresu neurologii i neuropsychologii, w tym m.in. zaburzeń procesów poznawczych lub psychicznych[36], zaburzeń samoświadomości, osobowości, ego, przedstawił na szerokim, wielowymiarowym tle, jakiego wymaga stawianie pytań: „Czym jest dusza?” „Gdzie się mieści?” ...[37]. W tym tle znajdują się rozważania o życiu, śmierci i miłości, o filozofii i naukach przyrodniczych (ludzkiej potrzebie poszukiwania wiedzy, prawdy), o literaturze pięknej, malarstwie i muzyce (potrzebie wyrażania emocji przez sztukę, potrzebie piękna). Pojęcia, stosowane w różnych epokach i kulturach dla określenia duchowej sfery ludzkiej świadomości, są omówione w nawiązaniu do wiedzy o szamanizmie, do mitów greckich, dzieł Homera, Heraklita, Pitagorejczyków, Kartezjusza, Nietzschego, myśli Jana Pawła II, wierszy współczesnych poetów i prac współczesnych naukowców[38].

Szczeklik – lekarz, filozof i artysta szukający duszy medycyny – wskazuje innym lekarzom niełatwy sposób medycznego postępowania. Głęboka specjalistyczna wiedza z obszaru nauk ścisłych może nie być wystarczająca do udzielenia pacjentowi, jako czującej osobie, takiej pomocy, jakiej on najbardziej potrzebuje. Niezbędne jest również, aby lekarz opanował sztukę rozmowy z ciężko chorym człowiekiem, wzbudzał jego zaufanie, umiał odebrać emocjonalne sygnały o jego lęku, odpowiedzieć sygnałami „nie bój się, jestem z tobą”[39].

Dobry lekarz nie ogranicza swoich działań do zakresu powinności zawodowej. Widząc człowieka potrzebującego jego pomocy, postępuje zgodnie z wewnętrznym moralnym imperatywem.

1
Ludzie od wielu stuleci marzyli o rajskich ogrodach, o Ziemi bez zła, na której zgodnie współżyją ludzie i zwierzęta, a w chwili zagrożenia znajduje się człowiek kierujący się imperatywem pomocy innym, taki jak Noe.
2
Pojawiają się jednak wciąż nowi jeźdźcy Apokalipsy. Tacy lekarze jak Edward Jenner chronią ludzkość przed zagładą w pandemiach.
3
Źródłem zagrożeń ludzkości jest też ludzka osobowość. Czy talenty, cnoty lub siła woli mają realne siedliska w korze mózgowej? (zob. Franz Joseph Gall i frenologia)
4
René Descartes (1596–1650), analizujący powszechną i konieczną zależność naturalnych zjawisk[m], stwierdził potrzebę wyodrębnienia substancji duchowej i materialnej; wskazał szyszynkę jako miejsce zetknięcia obu substancji[40][41][42][n] (zob. też dualizm antropologiczny, cogito ergo sum, dualizm psychofizyczny)

Problem istnienia moralności zwierząt

[edytuj | edytuj kod]

Zwierzęta w etyce chrześcijańskiej

[edytuj | edytuj kod]
Wizerunek św. Franciszka z Asyżu w Coyoacán

W etyce chrześcijańskiej rozwinięta jest myśl o powinności troski o zwierzęta, nazywane przez św. Franciszka z Asyżu[o] „braćmi mniejszymi”. Taka antropomorfizacja budzi zastrzeżenia – wciąż trwają polemiki teologów, dotyczące zakresu etycznych powinności człowieka wobec zwierząt. Podkreśla się m.in. że akcentowanie podobieństw między gatunkami nie powinno prowadzić zbyt daleko – pokrewieństwo nie oznacza identyczności, nawet gdy podobieństwo zachowań i emocji jest bardzo duże. Zajmując wysoką pozycję na „drabinie jestestw” (Scala Naturae Arystotelesa; zob. też łańcuch bytu), człowiek powinien troszczyć się o życie w każdej postaci, w całej różnorodności form (zob. też antropologia filozoficzna, relatywizm moralny, prace Roberta Spaemanna, m.in. Osoby. O różnicy między czymś a kimś, Szczęście a życzliwość. Esej o etyce, Etyka postępowania wobec zwierząt fenomenem ludzkim[49]).

Animalizm i animizm

[edytuj | edytuj kod]

W czasach przedchrześcijańskich w różnych kulturach pojawiały się takie pojęcia jak Matka Natura, Physis i analogiczne.

S o l i d a r n o ś ć. Ludzie.
Stojący Ludzie – Drzewa!
Latający Ludzie – Ptaki!
Pływający Ludzie – z – Morza!
Ludzie o czterech, ludzie o dwóch nogach!-
– Gary Snyder[50]

Rozwinęły się liczne religie (naturalne i objawione), wśród których częsty był animalizm (kult zwierząt) lub animizm – wiara, że osobami są również niektóre zwierzęta, rośliny i obiekty nieożywione (np. kult solarny, kult lunarny, wiara w istnienie duszy kamieni). Za pierwotne kultury oparte na wierze w istnienie zaświatów bywają uważane starożytne kultury Jakutów, wciąż istniejące na Syberii[p]. Badania „nowego animizmu” rozpoczął amerykański antropolog, Irving Hallowell (1892–1974)[54]. Były prowadzone w Kanadzie, w społeczności Ojibwe. Odżibwejowie i Irokezi wierzą, że zwierzęta, rośliny lub kamienie są osobami, jak ludzie (kości zwierząt, w których zamieszkuje duch, są z szacunkiem rozwieszane na drzewach, aby mogły one odzyskać ciało i życie)[q]. Podobne są wierzenia Polinezyjczyków (zob. mana).

Zobacz też;

Yuval Noah Harari, „Od zwierząt do bogów. Krótka historia ludzkości”[56], Prawa religii: Zmuszając owce do milczenia ... ... [57][58]

Ewolucyjna geneza ludzkiego zmysłu moralnego

[edytuj | edytuj kod]
Ataku bielika na kolonię nurzyków nie oceniamy w kategoriach etycznych. Działaniem instynktowym nazywamy też obronne postawy członków kolonii ptaków lub gniazdowanie kooperatywne.
Przykład instynktowego zachowania trzciniaczka, karmiącego pisklę kukułki (pasożytnictwo lęgowe nie może być rozpatrywane w kategoriach egoizm–altruizm)
Altruizm zwierząt

Według Karola Darwina etyka zwierząt odegrała ważną rolę w ewolucji człowieka, czego dowody znalazł Paul Ekman przygotowując The Expression of the Emotions in Man and Animals do wznowienia w roku 1998. Najbardziej oczywiste przykłady zachowań prospołecznych dotyczą zwierząt stadnych (troska o inne osobniki, a przede wszystkim o potomstwo, zwiększa dostosowanie). Podobne myśli zawiera książka XIV Dalajlamy Etyka na nowe tysiąclecie[59] lub publikacje holenderskiego prymatologa, Fransa de Waala[60][r].

De Waal obserwował liczne zachowania prospołeczne – np. współdziałanie przy zdobywaniu pożywienia – nie tylko wśród naczelnych[s]. Wielokrotnie powtarzano eksperyment, wykonany wspólnie z Sarą Brosnan, potwierdzający znaczenie sprawiedliwości dla kapucynek. W czasie eksperymentu dwie małpki, wykonujące to samo zadanie, otrzymywały jako nagrodę kawałki ogórka. Ta, która zobaczyła, że drugiej zaczęto podawać winogrona, gwałtownie wyraziła swoje oburzenie i odmówiła dalszego współdziałania z prowadzącą eksperyment. Komentatorzy wyników doświadczenia zwracali uwagę, że w obronie małpki „pokrzywdzonej” nie wystąpiła druga z nich[60].

Zachowania altruistyczne de Waal obserwował m.in. w doświadczeniu, któremu poddał dwa makaki. Każdy z nich mógł korzystać z pożywienia po pociągnięciu odpowiedniej linki, powodowało to jednak, że drugi był boleśnie rażony prądem. Zwierzęta zrezygnowały z pożywienia, aby nie powodować tego bólu. Jedno z nich głodowało przez 12 dni, drugie – przez pięć. W kolejnych eksperymentach stwierdzono, że czas głodówki jest krótszy, jeżeli małpy nie kontaktowały się wcześniej[64][t].

Otaczanie ramieniem i przytulanie są zachowaniami często stosowanymi w grupach szympansów. Umożliwiają rozładowanie negatywnych emocji w grupie.
Nie ma zgodnej odpowiedzi na pytania: Czy to tylko zachowanie instynktowe, czy dowód posiadania teorii umysłów innych członków stada?

Wśród różnych gatunków jest obserwowane „pocieszanie” zmartwionych członków grup szympansów. Świadczy ono o umiejętności odczytywania emocji innych (np. na podstawie mowy ciała, zob. teoria umysłu[66]). Świadek walki między szympansami często przytula zwyciężonego, co szybko przerywa skowyt ofiary i inne objawy udręki[64]. Wewnętrzna potrzeba okazywania współczucia jest u tych człowiekowatych bardzo silna. Od ponad stu lat znane są opublikowane przez Nadię Kots (rosyjska zoopsycholog, 1889–1963)[67] obserwacje młodego szympansa, którego wychowywała[68]. Niekiedy uciekał on na dach domu; nie poddawał się wówczas próbom zwabienia np. bananami, natomiast szybko pojawiał się obok opiekunki, aby ją przytulić, gdy ta symulowała płacz (jego mimika przypominała wyraz twarzy dziecka, które próbuje pocieszyć zasmuconych rodziców)[69].

Różne zachowania altruistyczne szympansów, tj. dzielenie się jedzeniem, występują przede wszystkim w stosunku do tych członków stada, którzy częściej okazują troskę o innych, np. iskając im futro (zob. przykład z Wysp Japońskich – Macaca fuscata), co daje przyjemność i odprężenie[70][u])[69]. Taki rodzaj altruizmu odwzajemnionego (zob. też strategia ewolucyjnie stabilna) przypomina stosowanie się do złotej reguły etycznej: „Traktuj innych tak, jak sam chciałbyś być traktowany”.

Wśród bardzo pokojowo usposobionych i uchodzących za bardzo szczęśliwe egalitarnych grup bonobo obserwowano podobne formy kontaktów międzyosobniczych (np. wzajemne iskanie, okazywanie troski i współczucia, różne formy zabawy). Specyficzną cechą gatunku są częste zachowania seksualne (przypominające seksualność człowieka), np. w czasie powitań, rozładowywania agresji, „godzenia się” po bójkach, „podziękowań” za pożywienie (bonobo nie utrzymują stałych związków rodzinnych). Według Susan Savage-Rumbaugh, wieloletniej opiekunki szympansów o imionach Kanzi i Panbanisha, mają one samoświadomość (np. zdają test lustra). Chętnie uczą się przez naśladowanie, np. korzystają z gier komputerowych lub grają na prostych instrumentach muzycznych). Mają zdolności językowe – potrafią przekazywać informacje korzystając z tablicy 400–500 symboli geometrycznych (znaków leksygraficznych, przedstawiających m.in. ogólne pojęcia[74]); nie jest wykluczone, że na wolności porozumiewają się głosem. Ich opiekunka zachęca do zastanowienia się nad tym, w jakim stopniu ich cechy determinuje biologia (genetyka), a w jakim kontakt z kulturą[75].

Elementy psychologii ewolucyjnej

Przedstawiciele różnych dyscyplin, wspólnie tworzących neuroetykę, nie mają uzgodnionej odpowiedzi na powyższe pytanie. Trwają socjobiologiczne badania prospołecznych zachowań w grupach ludzi i innych naczelnych (np. struktury społeczne szympansów). Nie zostały ostatecznie wyjaśnione mechanizmy doboru krewniaczego lub altruizmu krewniaczego i odwzajemnionego. Obiektem obserwacji są owady społeczne, m.in. zjawisko eusocjalności (opisane po raz pierwszy w roku 1966 przez Suzanne Batra[76]) – tworzenie trwałych, co najmniej dwupokoleniowych kolonii, których członkowie wykonują prace na rzecz grupy. Zjawisko zostało spopularyzowane przez E.O. Wilsona[77], który wciąż nie odrzuca kontrowersyjnej koncepcji doboru grupowego[78].

Koncepcje psychologów ewolucyjnych[78] są krytykowane m.in. przez antropologów kulturowych. Marvin Harris zarzucał socjobiologom redukcjonizm biologiczny dowodząc, że genotyp nie wyjaśnia wszystkich zmienności w fenotypie behawioralnym, a Marshall Sahlins wskazywał np. przepaść między agresją a wojną, seksualnością a społecznymi zasadami zawierania małżeństw, altruizmem odwzajemnionym a kulturą darów (zob. ewolucjonizm kulturowy)[v].

Dotychczas nie uzgodniono, kiedy i dlaczego na Ziemi pojawił się człowiek rozumny, ze swoją naturą – takimi cechami jak świadomość, wolna wola, moralność, kreatywność, kooperacja i zaufanie, język, myślenie symboliczne, systemy wierzeń. Nie ma zgodności, w jakim stopniu są to cechy specyficzne dla naszego gatunku. Przedstawiciele psychologii ewolucyjnej wskazują ciągłość zmian budowy anatomicznej, w tym wielkości i struktury mózgu (bardzo szybkich w okresie ostatnich 2 mln lat). Przedstawiciele nauk ścisłych (neurobiolodzy, biochemicy, biofizycy) często podkreślają podobieństwa między gatunkami. Jerzy Vetulani, porównując role empatii i agresji w społecznościach zwierzęcych i ludzkich dowodzi, że były i nadal są „destruktywną mieszanką, która rządzi światem”[84]. Jak wielu przedstawicieli neuronauki główną przyczynę przewagi umysłów Homo sapiens nad zwierzęcymi dostrzega nie w wielkości mózgów, lecz w liczbie neuronów i ich specyficznych połączeń – powstaniu sprawnego i nieustannie adaptującego się systemu (zapewniającego np. wzrost IQ)[w][85].

Trzydniowy makak królewski naśladuje mimikę człowieka (zob. wideo 1 i 2)[x]

Vilayanur S. Ramachandran twierdzi, że rozwój ludzkiej kultury rozpoczął się stosunkowo nagle, ok. 75–100 tysięcy lat temu, dzięki powstaniu wyrafinowanego systemu neuronów lustrzanych. Umożliwił on nie tyko szybkie uczenie się, np. przyswajanie języka lub kolejnych użytecznych umiejętności[y]. Pozwolił też rozumieć myśli drugiego człowieka i jego emocje, interpretować jego zachowania – stał się neurobiologicznym mechanizmem empatii. Ramachadran argumentuje swoją hipotezę, podając m.in. przykłady dotyczące bodźców dotykowych i odczuwania bólu: patrząc na kogoś doznającego urazu ręki wiemy, jaki ból czuje i współczujemy mu, nie odczuwamy jednak tego bólu – zapewnia to nasz system interpretacji znaczenia sygnałów z neuronów lustrzanych. Ten ból możemy zacząć odczuwać jak własny po znieczuleniu naszej ręki, uniemożliwiającym dotarcie sygnału, że pobudzenie ośrodka bólu dotyczy osoby obserwowanej, a nie naszego ciała (zjawisko analogiczne do bólu fantomu)[87].

1
A
2
B
Struktura wewnętrznych części obu mózgów człowieka i szympansa jest bardzo podobna. Poszukiwana jest odpowiedź na pytanie, czy przedstawiciele obu gatunków podobnie odczuwają empatię poznawczą i emocjonalną[z].

A – mózgowia kręgowców według J.A. Thomsona (1922)[aa]
B – Homo sapiens ma mniejszy mózg niż szympans o tym samym wzroście;
większa jest powierzchnia bardziej pofałdowanej kory mózgu (T.H. Huxley, 1904)ː
a – móżdżek, b – komora boczna, c – istota szara rdzenia kręgowego, ramię tylne rogu tylnego (łac. cornu posterius),
x – hippocampus minor

Współczesne definicje homeostazy socjokulturowej

[edytuj | edytuj kod]
Wychodząc szeroko – ponad samo pytanie, istotną staje się kwestia pochodzenia samej moralności. Czy możliwe bowiem jest, żeby to rozum skonstruował intuicje moralne, wierzenia, konwencje i zasady? A może moralność narodziła się jeszcze przed rozumem? W tej kwestii nie ma wątpliwości. Coraz większy zakres dowodów naukowych pokazuje, że większość zachowań, które określamy mianem moralnych, ma swoje podłoże w automatycznych, nieracjonalnych procesach, zaobserwowanych nie tylko wśród ludzi, ale także innych gatunków. Zebrane dowody są dość rozległe w świecie ssaków, zwłaszcza u naczelnych i ssaków morskich, które dzielą wiele części wspólnych z mózgami ludzi.
… … … W przybliżeniu zatem moralność wywodzi się z czasów przedrozumowych. Jednak nie ma powodów, żeby nie dostrzec, iż ludzka kreatywność i rozum doprowadziły nas od zachowań irracjonalnych i emocjonalnych (a także wierzeń i intuicji, które im towarzyszyły) do stworzenia konwencji moralnych i systemu zasad oraz wartości. Niezależnie od tego, jak bardzo inspirowaliśmy się pradawnymi procesami neurobiologicznymi, te konwencje i wartości są wytworami naszej kultury. Są rezultatem ubierania pierwotnych intuicji i instynktów w konkretne cele i odrzucanie niektórych z tych wierzeń i intuicji.
Antonio Damasio, Czy zachowania moralne należą do rozumu?
Marcin Kania, Twórczość jako składnik biologicznej ewolucji i homeostazy, Recenzja: Antonio Damasio, Self Comes to Mind. Constructing the Conscious Brain (2010)], Jak umysł zyskał jaźń. Konstruowanie świadomego mózgu (2011)

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Objaśnienia barwnych obszarów kory mózgu – zob. legenda w bazie Commons
  2. ↑ W czasie dyskusji z Paulem Ekmanem (Świadomość –emocjonalna, rozdz. 5[1]) XIV Dalajlama mówił m.in.: „Według mnie etykę należy definiować w kategoriach podstawowych stanów umysłu, które motywują działania przyczyniające się do dobrego samopoczucia jednostki. Lub społeczeństwa. Lub wspólnoty, w której żyje ta osoba. … jest to działanie i motywacja, które ostatecznie przynoszą szczęście lub komfort psychiczny. To wszystko.” (uwaga tłumacza: można być szczęśliwym tylko wówczas, gdy inni również są szczęśliwi)[2].
  3. ↑ Definicja współczucia nie jest jednoznaczna. W czasie dyskusji XIV Dalajlamy z Paulem Ekmanem (Świadomość emocjonalna, rozdz. 5[1]) rozmówcy byli zgodni, że emocje rozwijają się spontanicznie, stosunkowo szybko mijają, a ponadto okresowo zmieniają postrzeganie rzeczywistości. Współczucie nie należy do tej kategorii. Jest stanem umysłu lub nastrojem, który wymaga wypracowania poprzez myślenie (medytacja Śamatha Bodhisattwa[3]), po czym staje się trwałą cechą osobowości. Chęć niesienia pomocy pojawia się wtedy mimowolnie (nie może już być zignorowana). Mimo dolegliwości nie zakłóca postrzegania rzeczywistości[3].
  4. ↑ Oburzenie – silne zdenerwowanie (zob. złość, gniew, irytacja, wściekłość) spowodowane czyimś nieodpowiednim / niewłaściwym / niesprawiedliwym zachowaniem (zob. sprawiedliwość, zachowanie antyspołeczne).
  5. ↑ Piotr Lichacz (magisterium w roku 2002 w Kolegium Filozoficzno-Teologicznym OO. Dominikanów w Krakowie, licencjat w roku 2003 w Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, doktorat w roku 2008 na Uniwersytecie Fryburskim) jest pracownikiem Zakładu Historii Filozofii Starożytnej i Średniowiecznej IFiS PAN, członkiem Instytutu Tomistycznego, w latach 2013–2016 – wykonawcą grantu „Opus” Narodowego Centrum Nauki nt. Neuroetyka a Tomasz z Akwinu. O użyteczności filozofii średniowiecznej we współczesnych debatach etycznych (zob. Tomasz z Akwinu – poglądy), autorem licznych publikacji o zbliżonej tematyce[6], m.in. pracy Neuroethics and the History of Moral Thought (2015)[4] lub artykułu o życiu i twórczości o. Servais-Théodore’a Pinckaersa OP (1925-2008)[7].
  6. ↑ Komentarz Jerzego Vetulaniego: Czy zmysł moralny jest późnym osiągnięciem ewolucji? Przekaz biblijny nie pozostawia wątpliwości. Zgodnie z nim człowiek został stworzony bez tego zmysłu…[12].
  7. ↑ Krótki przegląd zagadnień opracowano na podstawie artykułów, zamieszczonych w Wikipedii (zob. źródła przytoczone w tych artykułach).
  8. ↑ Na temat dobra i zła Leszek Kołakowski pisał m.in.[14]:

    Że orzeczniki „dobre” i „złe” są tylko przebraniem, za pomocą którego chcemy powiedzieć naprawdę „przyjemne” albo „przykre”, „pożyteczne” albo „szkodliwe”, czy też że słowa te wyrażają emocje, jest to myśl wiele razy, począwszy od sofistów greckich wypowiadana […]. Krytyka ta nie jest wiarygodna, a nieraz wręcz prostacka. Nasze sądy o tym, co dobre i złe, częściej chyba mają funkcję przeciwną […] są sposobami wzajemnego utwierdzania się ludzi w godziwości zachowań, którym ich potrzeba przyjemności lub pożytku się sprzeciwia […] Credo moje zakłada, że odróżnienie dobra i zła jest dziełem intuicji moralnej i że, co więcej, jest to odróżnienie odnoszące się do tego, co w rzeczy samej w świecie ludzkim zachodzi. […] przyswajamy sobie wiedzę moralną nie przez to, że ktoś nas przekona, że Kant lub Husserl, lub Platon mieli rację, lecz przez to, że jesteśmy zdolni do poczucia winy i rzeczywiście go doświadczamy, gdy gwałcimy reguły, o których wiemy, że są prawomocne.

    Miniwykłady o maxi-sprawach; O tym, co dobre i co prawdziwe, s. 84-88

    Od kiedy ludzie myśl swoją zapisywali, nie pytali „po co życie?” lecz „po co zło?”; zarówno moralne zło, jak cierpienie chcieli wytłumaczyć […] w celowym porządku świata umieścić. Dla naturalisty, empirysty, materialisty, pozytywisty to głupie pytania […] nie ma […] „zła” ani „dobra” w sensie własności prawdziwie rzeczom i zdarzeniom przysługujących, są tylko przyjemności i przykrości jako stany psychiczne. W świetle wszystkich tych doktryn świat nie staje się milszy, ale staje się prostszy, a nawet znacznie prostszy.

    Miniwykłady o maxi-sprawach; Udręczenie, s. 104-105
    .
  9. ↑ Przedstawiciele hedonizmu etycznego za cel działań człowieka uważają szczęście (własne lub cudze) i chwilowe przyjemności; nie wskazują sposobów osiągania tego celu. Myśl pochodzi ze szkoły Arystypa z Cyreny (IV wiek p.n.e.); była później wielokrotnie przekształcana.
  10. ↑ Taiji – najwyższa ostateczność, stan wszechświata, podzielonego na Yin i yang: „yin” – siła, aktywność, radość, ciepło, lato,… symbolizuje męski aspekt natury, dusza hun; „yang” – bierność, uległość, smutek, chłód, zima,… symbolizuje żeński aspekt natury, dusza po.
  11. ↑ Współczucie bywa uznawane za część ludzkiej natury – wynik ewolucji biologicznej i kulturowej[25].
  12. ↑ . Inny krakowski lekarz i filozof medycyny, Julian Aleksandrowicz (1908–1988) – autor książki „Sumienie ekologiczne” – apelował, aby działalność lekarska dotyczyła nie tylko chorego narządu i chorego człowieka–osoby – żeby obejmowała również jego otoczenie, środowisko życia[35]. Takie problemy nie są dotychczas ujęte w treści Przyrzeczenia Lekarskiego i w Kodeksie Etyki Lekarskiej.
  13. ↑ We wprowadzeniu do polskiego wydania Rozprawy o metodzie dobrego powodowania swoim rozumem i szukania prawdy w naukachBoy (tłumacz) napisał:
    Któryż będzie mistrzem w swojej sztuce; czy ten, który, po mnóstwie wstępów i przygotowań, dźwiga swój ciężar, pocąc się i sapiąc, tak że zdajemy sobie sprawę z całej jego wagi i z całej sumy włożonej w to pracy, czy ten, który, z doskonałą swobodą ruchów, z żartobliwym uśmiechem, przerzuca z ręki do ręki stufuntowe kule, tak jakby to były ciężarki z tektury?
    Mimo woli ciśnie się na usta początek wielkiego monologu Fausta:: Habe nun ach! Philosophie, Juristerei und Medizin, Und, leider! auch…
    Wstaje przed nami ów legendarny mędrzec obleczony w ciało… Tylko — w prostej, spokojnej opowieści Descartes'a nie znaleźlibyśmy ani jednego słowa goryczy i zwątpienia; tylko, kiedy znalazł się na tej zawrotnej przełęczy, był nie podeszłym starcem, ale genialnym dwudziestoparoletnim chłopcem, i zamiast przy dźwiękach muzyki Gounoda sprzedawać diabłu duszę za spódnicę Małgorzatki, skupił wszystkie ludzkie siły, aby wydać walkę Duchowi ciemności, i walkę tę — o ile to w ogóle w mocy człowieka — wygrał...
  14. ↑ O funkcjach szyszynki niewiele wiedziano w czasach Galena i Kartezjusza, który twierdził, że kontroluje ona „przepływ sił duchowych”. Po upływie piętnastu wieków wiemy, że odgrywa w organizmie ważną rolę[42]. W szyszynce – gruczole, który w procesie ewolucji zastąpił oko ciemieniowe – jest wytwarzana melatonina – hormon snu[43] – oraz silnie halucynogenna dimetylotryptamina[44][45][46][47].
  15. ↑ Jan Paweł II ogłosił św. Franciszka patronem ekologów, co wywołało filozoficzne dysputy[48].
    Cytat z artykułu o. Hipolita Lipińskiego:
    Św. Franciszek mówi, że Jezus Chrystus, przychodząc na świat, dopuścił do udziału w pokoju i miłości Bożej nie tylko „ludzi dobrej woli”, ale również „ziemię…, morze i to, co je napełnia…, pola i wszystko co na nich się znajduje” (Pisma św. Franciszka s.290)[48] podczas gdy w chrześcijaństwie Miłość Boża jest łaską (por. Rz 5,5), która jest dostępna wyłącznie osobom (personalizm chrześcijański). Jest źródłem miłości bliźniego (por. 1 J 1,3), również nieprzyjaciół (por. Mt 25,31-46; 5,44).
  16. ↑ Kultura szamańska Jakutów jest w Polsce dobrze znana m.in. dzięki zesłańcom-Sybirakom – Bronisławowi Piłsudskiemu i Wacławowi Sieroszewskiemu[51]. Szamańska kultura Jakutów prawdopodobnie silnie oddziaływała na kulturę grecką w VII wieku p.n.e. – mogła wywrzeć znaczący wpływ na poglądy pitagorejczyków i rozwój idealizmu platońskiego i plotyńskiego. Mit o Orfeuszu, wędrującym do królestwa Hadesa po ukochaną Eurydykę, przypomina wędrówki szamanów do zaświatów[51] (bohaterowie utworów powstałych wcześniej, np. Iliady i Odyseji, nie wędrowali do królestwa cieni po dusze zmarłych[52]. Homerycka psyché-dusza była mentalnym odpowiednikiem ciała człowieka, w którym przebywała do jego śmierci. Dopiero ok. V wieku p.n.e. – prawdopodobnie pod wpływem kultury szamańskiej – przyjęto, że ciało i dusza są rozłączne (uznano nawet, że uwolniona dusza może się odradzać w innym ciele, może też trwać nieskończenie, zgodnie z koncepcją wiecznego powrotu). Zamiast szamańskich wędrówek w zaświaty po dusze opuszczające chore ciała Grecy wprowadzili katharsis (gr. oczyszczenie). Przywrócenie zdrowia nie wymagało już przeniesienia duszy w zaświaty. Wystarczało pozbycie się zła – dzięki sztuce, jeżeli mieściło się ono w duszy, lub dzięki medycynie, jeśli w chorobie ciała[53].
  17. ↑ Najważniejszym z duchów Irokezów jest Orenda[55] (zob. Joseph Boyden, autor powieści The Orenda).
  18. ↑ Frans de Waal, On the Possibility of Animal Empathy. Fillings and Emotions (Amsterdam Symposium „Studies in Emotion and Social Interaction”, 2004, s. 381–401) i inne np. Moral behavior in animals (TED 2011)[61].
  19. ↑ Frans de Waal (cytat wykładu)[61]:

    Opinia obecna w naukach politycznych, humanistycznych, ekonomii i filozofii, mówi, że człowiek jest człowiekowi wilkiem. Że jesteśmy z natury źli. To bardzo niesprawiedliwy obraz wilka.


    De Waal zwraca uwagę, że moralność przestała być domeną jedynie filozofii, a zaczęła być coraz wnikliwiej analizowana prze ewolucjonistów, m.in. dzięki postępom neurobiologii (stwierdzono np. że dylematy moralne aktywizują obszary mózgu, które wykształciły się u gatunków starszych niż człowiek (nie tylko korę przedczołową). Przytacza przykład myszy, które intensywniej reagują na ból, jeżeli wcześniej widziały cierpienie innej myszy[62] (Social modulation of pain as evidence for empathy in mice[63]).
  20. ↑ Frans de Waal jest autorem wielu publikacji, m.in. książek Primates and Philosophers: How Morality Evolved, The Bonobo and the Atheist: In Search of Humanism Among the Primates, The Age of Empathy: Nature's Lessons for a Kinder Society, Peacemaking among Primates i innych[65].
  21. ↑ O społecznych zabawach młodych zwierząt (m.in. bonobo) i dorosłych ludzi, w tym o roli beta-endorfiny pisali m.in. M. Gazzaniga oraz Elisabetta Palagi i współpracownicy, autorzy m.in. Reconciliation and consolation in captive bonobos (Pan paniscus) (2004)[71], Aggression and reconciliation in two captive groups of Lemur catta (2005)[72], The Season for Peace: Reconciliation in a Despotic Species (Lemur catta) (2015)[73].
  22. ↑ Wojciech Załuski (prof. UJ, Katedra Filozofii Prawa i Etyki Prawniczej na Wydziale Prawa i Administracji[79]) zastosował model doboru grupowego w czasie interpretacji wyników badań historii chrześcijaństwa. W pracy pt. O teorii kulturowego doboru grupowego na przykładzie analizy rozwoju chrześcijaństwa w cesarstwie rzymskim wykazał, że teoria KGD ułatwia zrozumienie przyczyn sukcesu grup wczesnochrześcijańskich nad grupami niechrześcijańskimi[80] (teorię KDG najszerzej rozwinął Friedrich Hayek; zob. pojęcie porządku naturalnego). Do sukcesu przyczyniły się: prokreacyjna etyka seksualna (z doktryną o świętości rodziny i małżeństwa), doktryna o równości kobiet i mężczyzn, zakaz aborcji i dzieciobójstwa, otwarty charakter oraz etyka miłosierdzia, ułatwiająca m.in. przetrwanie kolejnych epidemii (zob. przyczyny rozwoju chrześcijaństwa). Więziami społecznymi we współczesnych grupach ludzi, wyznawców różnych religii, zajmuje się również m.in. psycholog Jonathan Haidt (autor The Righteous Mind. Why Good People are Divided by Politics and Religion[81], The Happiness Hypothesis: Finding Modern Truth in Ancient Wisdom[82] i in.), który za podstawową zasadę człowieczeństwa uznaje „rozmywanie się jaźni” (odczuwanie ekstazy, uniesienia, uwznioślenia) w sytuacjach, w których ludzie tworzą moralnie spójne społeczności, np. w czasie wojen, innych wielkich wspólnych zagrożeń lub wspólnych radości (mniej skupiamy się wówczas na osobistych korzyściach i czujemy się lepsi, szlachetniejsi, „uwzniośleni”)[83].
  23. ↑ Jerzy Vetulani wyraża opinię, że nie należy odrzucać farmakologicznych możliwości usprawniania umysłów współczesnych ludzi (że stosowanie substancji psychoaktywnych, np. marihuany lub amfetaminy, nie powinno być zabronione)[85].
  24. ↑ Z: Ferrari P, Visalberghi E, Paukner A, Fogassi L, Ruggiero A, Suomi S. "Neonatal Imitation in Rhesus Macaques". PLOS Biology. DOI:10.1371/journal.pbio.0040302. PMID 16953662. PMC: 1560174]
  25. ↑ Ważną umiejętnością było korzystania z ognia w czasie pieczenia mięsa, co zwiększało przyswajalność białka i skrobi i zapewniało zaspokojenie coraz większych energetycznych potrzeb szybko rosnącego mózgu[86].
  26. ↑ Empatia może mieć charakter poznawczy (rozumienie przekonań, uczuć, zamiarów; zdolność do przyjmowania cudzej perspektywy czyli tworzenia teorii umysłu) lub charakter emocjonalny (zaangażowanie neuronów lustrzanych)[88]
  27. ↑ Kolejno od góry: ryby, gady, ptaki, ssaki, naczelne, człowiek

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b Gjaco i Ekman 2009 ↓, s. 189-205.
  2. ↑ Gjaco i Ekman 2009 ↓, s. 199.
  3. ↑ a b Gjaco i Ekman 2009 ↓, s. 190-193.
  4. ↑ a b c d e Piotr Lichacz. Neuroethics and the History of Moral Thought. „Studies in Global Ethics and Global Education”, s. 34-43, 2015. DOI: 10.5604/23920890.1187957. ISSN 2392-0890. (ang.). 
  5. ↑ Andrew Pinsent. [w:] Curriculum Vitae [on-line]. www.andrewpinsent.info. [dostęp 2016-08-10]. (ang.).
  6. ↑ dr Piotr Lichacz, adiunkt. [w:] Strona internetowa Zakładu Historii Filozofii Starożytnej i Średniowiecznej IFIS PAN [on-line]. www.ifispan.pl. [dostęp 2016-08-08].
  7. ↑ <ref>Piotr Lichacz OP. Je suis libre! Życie i twórczość o. Servais-Théodore’a Pinckaersa OP (1925-2008). „Przegląd Tomistyczny”. 14, s. 407–421, 2008. ISSN 0860-0015. 
  8. ↑ Alan Donagan, 'The Theory of Morality' (1977). [w:] Informacje bibliograficzne [on-line]. press.uchicago.edu. [dostęp 2016-08-10]. (ang.).
  9. ↑ Prof Terence Irwin. [w:] Strona internetowa Faculty of Philosophy, University of Oxford [on-line]. http://www.philosophy.ox.ac.uk/.+[dostęp 2016-08-10]. (ang.).
  10. ↑ Jerome B. Schneewind (The Johns Hopkins University), 'The Invention of Autonomy A History of Modern Moral Philosophy'. [w:] Dane bibliograficzne [on-line]. Cambridge University Press 2016. [dostęp 2016-08-10]. (ang.).
  11. ↑ Julia Annas. [w:] Homepage [on-line]. www.u.arizona.edu. [dostęp 2016-08-10]. (ang.).
  12. ↑ Jerzy Vetulani. Lustrzana moralność. „Polityka > Nauka”, 3 marca 2008. 
  13. ↑ Norma moralności. [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii; Internetowa wersja encyklopedii - litera N [on-line]. Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu; www.ptta.pl. [dostęp 2016-04-27].
  14. ↑ Leszek Kołakowski: Mini-wykłady o maxi-sprawach. Seria druga. Kraków: Znak, 1999, s. 84, 88, 105.
  15. ↑ a b Etyka. [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii; Internetowa wersja encyklopedii - litera E [on-line]. Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu; www.ptta.pl. [dostęp 2016-04-27].
  16. ↑ Filozofia moralności → Etyka. [w:] Encyklopedia PWN [on-line]. WN PWN SA, 2014. [dostęp 2016-04-27].
  17. ↑ Rafał Masarczyk SDS: Granice relatywizmu w filozofii moralności. [w:] www.opoka.org.pl, wybrane fragmenty książki (ISBN: 978-83-7580-005-0) [on-line]. Wydawnictwo Salwator, 2008. [dostęp 2016-05-18].
  18. ↑ Kordula Świętorzecka; Uniwersytet Kardynała St. Wyszyńskiego w Warszawie, Instytut Filozofii, Katedra Logiki: O dowodach na istnienie Absolutu z punktu widzenia logiki. [w:] Civitas Christiana [on-line]. katedra.uksw.edu.pl, 18 listopada 2010. [dostęp 2016-04-29].
  19. ↑ Leszek Kołakowski: O co pytają nas wielcy filozofowie > Kant. [w:] mailgrupowy.pl [on-line]. Uniwersytet Jagielloński w Krakowie. [dostęp 2016-04-28].
  20. ↑ Baruch Spinoza, tłum. Ignacy Myślicki, oprac. Leszek Kołakowski: Etyka w porządku geometrycznym dowiedziona. Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010, seria: Biblioteka Gazety Wyborczej: Wielcy filozofowie, Tom 12. ISBN 8301162090, 9788301162092.
  21. ↑ Damasio 2005 ↓, s. 155–157.
  22. ↑ Damasio 2005 ↓, s. 248-251.
  23. ↑ Ija Lazari-Pawłowska w wywiadzie z Tomaszem Jaworskim (z archiwalnymi nagraniami wypowiedzi prof. Kotarbińskiego): Prof. Tadeusz Kotarbiński, 'Ku wewnętrznej pogodzie'. [w:] Wywiad w TVP Kultura [on-line]. www.youtube.com, lipiec 2011. [dostęp 2016-05-17].
  24. ↑ "Rozmowa z Tadeuszem Kotarbińskim na temat religijnego i świeckiego wychowania społeczeństwa", Przegląd Kulturalny, 1958, nr 36; przedruk w: Kotarbiński, Pisma etyczne, Ossolineum, Wrocław 1987, s. 470–471.
  25. ↑ Robert Wright (tłum. Maciej Molas): Ewolucja współczucia (Compassion). [w:] TED (konferencja) [on-line]. www.ted.com, październik 2009. [dostęp 2016-05-19].
  26. ↑ The Amsterdam Declaration. [w:] IHEU Congress 2002 [on-line]. International Humanist and Ethical Union (IHEU). [dostęp 2016-04-27].
  27. ↑ The Amsterdam Declaration 1952. [w:] IHEU congress 1952 [on-line]. International Humanist and Ethical Union (IHEU). [dostęp 2016-04-27].
  28. ↑ Deklaracja amsterdamska 2002. [w:] serwis Racjonalista.pl [on-line]. wydawnictwo.racjonalista.pl; Fundacja Wolnej Myśli, Publikacja: 15-07-2002 Ostatnia zmiana: 29-07-2005. [dostęp 2016-04-27].
  29. ↑ Mariusz Agnosiewicz: Dzieje konfliktu religii i nauki. [w:] serwis Racjonalista.pl [on-line]. wydawnictwo.racjonalista.pl; Fundacja Wolnej Myśli. [dostęp 2016-04-28].
  30. ↑ Zbigniew Jacyna-Onyszkiewicz: Pięćdziesiąt lat dyskusji Karola Wojtyły z fizykami. [w:] Referat został wygłoszony 26 kwitnia 2001 na konferencji "Uniwersytet Papieżowi" w Poznaniu [on-line]. Wydział Fizyki UAM. [dostęp 2016-04-27].
  31. ↑ Dialogues with the Dalai Lama. [w:] Strona internetowa 'Mind & Life Institute [on-line]. www.mindandlife.org. [dostęp 2015-12-31]. (ang.).
  32. ↑ Andrzej Kaczyński: Władysław Bartoszewski, "Warto być przyzwoitym". [w:] Culture.pl > Dzieła [on-line]. Instytut Adama Mickiewicza, październik 2010. [dostęp 2016-05-18].
  33. ↑ Kodeks etyczny nauczyciela. [w:] Projekt finansowany jest ze środków Unii Europejskiej(zbiór zasad służących nauczycielowi pomocą w rozstrzyganiu problemów etycznych jego zawodu) [on-line]. ftp.wsap.edu.pl. [dostęp 2016-05-18].
  34. ↑ Szczeklik 2007 ↓.
  35. ↑ Ignacy Stanisław Fiut: Julian Aleksandrowicz i jego etyka "sumienia ekologicznego". [w:] Portal Zielona Kultura [on-line]. www.tvk.wroc.pl. [dostęp 2016-05-04].
  36. ↑ Szczeklik 2007 ↓, s. 25–49.
  37. ↑ Szczeklik 2007 ↓, s. 51–74.
  38. ↑ Szczeklik 2007 ↓, s. 50–74.
  39. ↑ Szczeklik 2007 ↓, s. 95–122.
  40. ↑ René Descartes, A. Bednarczyk: R. Descartes, Człowiek [w: tegoż, Człowiek. Opis ciała ludzkiego, przeł., wstępem i przypisami opatrzył A. Bednarczyk]. [w:] Fragmenty tłumaczenia z przypisami Warszawa [on-line]. www.iphils.uj.edu.pl, 1989. [dostęp 2016-05-02].
  41. ↑ Krzysztof Krupka: Szyszynka a świadomość. [w:] Krzysztof Krupka [on-line]. hiperfizyka.pl, 29 kwietnia 2015. [dostęp 2016-05-02].
  42. ↑ a b Maciej Iłowiecki: Trzecie oko. [w:] Figle naszego wieku [on-line]. [dostęp 2016-05-02].
  43. ↑ Paweł Olszewski, Zbigniew Koter. Cud domniemany. „Wiedza i Życie”, wrzesień 1996. Prószyński Media. ISSN 0137-8929. 
  44. ↑ Rick Strassman (Clinical Associate Professor of Psychiatry at the University of New Mexico School of Medicine): DMT: The Spirit Molecule: A Doctor's Revolutionary Research into the Biology of Near-Death and Mystical Experiences (fragmenty). Inner Traditions / Bear & Co, 2000. ISBN 1594779732, 9781594779732.
  45. ↑ Steven A. Barker, Jimo Borjigin, Izabela Lomnicka, Rick Strassman. LC/MS/MS analysis of the endogenous dimethyltryptamine hallucinogens, their precursors, and major metabolites in rat pineal gland microdialysate. „Biomedical Chromatography”. 27 (12), s. 1690–1700, December 2013. DOI: 10.1002/bmc.2981. (ang.). 
  46. ↑ Tomek Ozyra: DMT – czyli dimetylotryptamina lub N,N-dimetylotryptamina. [w:] Portal popularnonaukowy Biomist.pl [on-line]. biomist.pl, 2015-09-11. [dostęp 2016-06-12].
  47. ↑ Dimethyltryptamine. www.drugbank.ca, 2007-07-31. [dostęp 2016-06-12]. (ang.).
  48. ↑ a b o. Hipolit Lipiński OFM: Święty Franciszek - patron ekologów i zwiastun pokoju. [dostęp 2016-05-03].
  49. ↑ Etyka postępowania wobec zwierząt fenomenem ludzkim. [w:] Od Redakcji [on-line]. www.ethos.lublin.pl. [dostęp 2016-05-03].
  50. ↑ Gary Snyder (Adam Szostkiewicz, Andrzej Szuba i inni): Dlaczego kierowcy ciężarówek z drewnem wstają wcześniej niż adepci Zen. Kraków: Znak, 2013, s. 57.
  51. ↑ a b Szczeklik 2007 ↓, s. 54–55.
  52. ↑ Szczeklik 2007 ↓, s. 51–52.
  53. ↑ Szczeklik 2007 ↓, s. 52–53.
  54. ↑ A. Irving Hallowell, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2016-05-03] (ang.).
  55. ↑ J.N.B. Hewitt. Orenda and a Definition of Religion. „American Anthropologist, New Series”. 4 (1), s. 33-46, Jan. - Mar. 1902. Wiley. (ang.). 
  56. ↑ Yuval Noah Harari, 'Od zwierząt do bogów (ebook)'. [w:] Informacje bibliograficzne [on-line]. ebookpoint.pl. [dostęp 2016-08-10].
  57. ↑ Harari 2014 ↓, s. 74–78.
  58. ↑ Harari 2014 ↓, s. 257–26O.
  59. ↑ Dalai Lama XIV: [Dalai Lama XIV Ethics for the New Millennium]. [w:] informacja bibliograficzna na goodreads.com [on-line]. Riverhead Books, May 1st 2001. [dostęp 2016-05-07]. (ang.). „Jeżeli z jakiegoś powodu nie możesz pomóc innym, przynajmniej ich nie krzywdź”. pol. wyd. Politeja 2000
  60. ↑ a b Gjaco i Ekman 2009 ↓, s. 193-202.
  61. ↑ a b Frans de Waal: Moral behavior in animals. www.ted.com, Nov 2011. [dostęp 2016-05-07].
  62. ↑ Gjaco i Ekman 2009 ↓, s. 204-205.
  63. ↑ D.J. Langford, S.E. Crager, Z. Shehzad i inni: Social modulation of pain as evidence for empathy in mice (opis bibliograficzny). [w:] Science. ;312(5782): [on-line]. National Center for Biotechnology Information, 30 stycznia 2006. s. 1967-1970. [dostęp 2016-05-10]. (ang.).
  64. ↑ a b Gjaco i Ekman 2009 ↓, s. 208.
  65. ↑ 29 results for Books : "Frans B. M. de Waal". [w:] Wyszukiwarka Amazon.com [on-line]. www.amazon.com. [dostęp 2016-05-08].
  66. ↑ Gazzaniga 2011 ↓, s. 57–63,70,139,201–205, 266–270....
  67. ↑ Ladygina-Kots, Nadezhda Nikolaewna. W: Marilyn Bailey Ogilvie, Joy Dorothy Harvey: The Biographical Dictionary of Women in Science. T. 2: L-Z. Taylor & Francis, 2000, s. 732-733.
  68. ↑ Nadezhda Ladygina-Kohts (ros. Ладыгина-Котс, Надежда Николаевна): Infant Chimpanzee and Human Child : A Classic 1935 Comparative Study of Ape Emotions and Intelligence: A Classic 1935 Comparative Study of Ape Emotions and Intelligence (podgląd fragmentów). Oxford University Press, USA, 2002-02-18.
  69. ↑ a b Gjaco i Ekman 2009 ↓, s. 203–204.
  70. ↑ Gazzaniga 2011 ↓, s. 118–119.
  71. ↑ Elisabetta Palagi, Tommaso Paoli, Silvana Borgognini Tarli. Reconciliation and consolation in captive bonobos (Pan paniscus). „American Journal of Primatology”. 62 (1), s. 15–30, January 2004. DOI: 10.1002/ajp.20000. (ang.). 
  72. ↑ Elisabetta Palagi, Tommaso Paoli, Silvana Borgognini Tarli. Aggression and Reconciliation in Two Captive Groups of Lemur catta. „le International Journal of Primatology”. 26 (2), s. 279-294, April 2005. 
  73. ↑ Elisabetta Palagi, Ivan Norscia. The Season for Peace: Reconciliation in a Despotic Species (Lemur catta). „PLoS ONE”, November 16, 2015. DOI: 10.1371/journal.pone.0142150. 
  74. ↑ Ernst Von Glasersfeld (University of Georgia, Athens Georgia): 'The Yerkish Language For Non-Human Primates' > Similar Papers. [w:] ACL Network > Computational Linguistics Journal [on-line]. clair.eecs.umich.edu. [dostęp 2016-06-12]. (ang.).
  75. ↑ Susan Savage-Rumbaugh (tłum. Joanna Stefanska): The gentle genius of bonobos (Susan Savage-Rumbaugh opowiada o małpach, które piszą). [w:] Wykład na TED [on-line]. www.ted.com, kwiecień 2007. [dostęp 2016-05-10].
  76. ↑ M.C. Perry: Suzanne Wellington Tubby Batra. [w:] Biography [on-line]. www.pwrc.usgs.gov. [dostęp 2016-05-19]. (ang.).
  77. ↑ E.O. Wilson, B. Hölldobler. Eusociality: Origin and consequences. „PNAS”. 102 (38), s. 13367–13371, 2005. DOI: 10.1073/pnas.0505858102. (ang.).  (pdf)
  78. ↑ a b Marcin Rotkiewicz. Spór o ludzką naturę. Ile małpy w człowieku. Jak bardzo teoria ewolucji zmieniła psychologię?. „Polityka > Ja My Oni”, 4 sierpnia 2015. www.polityka.pl. 
  79. ↑ prof. dr hab. Wojciech Załuski. [w:] OPI, Baza Ludzie Nauki [on-line]. Ośrodek Przetwarzania Informacji - Państwowy Instytut Badawczy. [dostęp 2016-05-22].
  80. ↑ Wojciech Załuski. O teorii kulturowego doboru grupowego na przykładzie analizy rozwoju chrześcijaństwa w cesarstwie rzymskim. „Logos i Ethos”. 32 (1), s. 63–79, 2012. ISSN eISSN 2391-6834 0867-8308 eISSN 2391-6834. 
  81. ↑ William Saletan. Why Won’t They Listen? ‘The Righteous Mind,’ by Jonathan Haidt. „The New York Times Sunday Book Review”, 2012-03-23. ISSN 0362-4331. (ang.). 
  82. ↑ Jonathan Haidt (University of Pennsylvania): Recenzje książki The Happiness Hypothesis: Finding Modern Truth in Ancient Wisdom.
  83. ↑ Jonathan Haidt (tłum. Marcin Mituniewicz): Religia, ewolucja i ekstaza autotranscendencji (Religion, evolution, and the ecstasy of self-transcendence). [w:] TED (konferencja) [on-line]. www.ted.com, luty 2012. [dostęp 2016-05-19].
  84. ↑ Jerzy Vetulani: Agresja i empatia - destruktywna mieszanka; Aggression and empathy - a destructive mix. [w:] TEDx Talks Krakow [on-line]. www.youtube.com, 2011-11-22. [dostęp 2016-05-25]. (pol.).
  85. ↑ a b Jerzy Vetulani: Czy mózg można i czy należy usprawniać? What can we do to improve our brains?. [w:] TEDx Talks Krakow [on-line]. www.youtube.com, 2012-10-23. [dostęp 2016-05-25]. (pol.).
  86. ↑ Patricia Churchland: Mózg i moralność. [w:] Wykład gościnny w Copernicus Colleges [on-line]. strona Copernicus Center for Interdisciplinary Studies. [dostęp 2016-06-01].; części: Natura i wartości; Ewolucja uspołecznienia; Natura pojęć i kategorii; Jak powstaje mózg społeczny?; Oksytocyna a troska o innych; Więcej o neurobiologii uspołecznienia; Zaufanie i kooperacja: studium przypadku; Życie w grupie a kultura
  87. ↑ Vilayanur Ramachandran (tłum. Karina Wieczorek ): The neurons that shaped civilization. [w:] Wykład TEDIndia [on-line]. www.ted.com, listopad 2009. [dostęp 2016-05-27].
  88. ↑ Maja Kochanowska: Neurobiologia empatii. [w:] NeuroSkoki (źródło: Kamila Jankowiak-Siuda, Katarzyna Siemieniuk, Anna Grabowska „Neurobiologiczne podstawy empatii” w: Neuropsychiatria i Neuropsychologia, nr 4/2009) [on-line]. neuroskoki.pl, 2010-02-03. [dostęp 2016-05-27].

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Andrzej Szczeklik: Kore. O chorych, chorobach i poszukiwaniu duszy medycyny. Kraków: SIW Znak, 2007. ISBN 978-83-240-0863-6.
  • Tenzin Gjaco, Paul Ekman: Świadomość emocjonalna. Źródło wewnętrznej równowagi i zrozumienia (oryg. Emotional Awareness. Overcoming the Obstacles to Psychological Balance and Compassion). Daniel Goleman (wprowadzenie), Marta Borkowska (przekład). Gliwice: Helion, 2009-11-25. ISBN 83-246-2165-2.
  • Vilayanur S. Ramachandran: Neuronauka o podstawach człowieczeństwa: O czym mówi mózg? (oryg. The Tell-Tale Brain: A Neuroscientist's Quest for What Makes Us Human. przełożyli Anna i Marek Binderowie i Elżbieta Józefowicz. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2011. ISBN 978-83-235-0911-0.
  • Michael Gazzaniga: Istota człowieczeństwa. Co sprawia, że jesteśmy wyjątkowi. przełożyła Agnieszka Nowak. Sopot: Smak słowa, 2011. ISBN 978-83-928234-8-3.
  • António Damásio: Błąd Kartezjusza. Emocje, rozum i ludzki mózg (wyd. II). przełożył Maciej Karpiński. Poznań: Rebis, 2013. ISBN 978-83-7510-586-5.
  • António Damásio: W poszukiwaniu Spinozy. Radość, smutek i czujący mózg. przełożył Janusz Szczepański. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2005, seria: Nowe Horyzonty. ISBN 83-7301-432-2.
  • Yuval Noah Harari: Od zwierząt do Bogów. Krótka historia ludzkości. przełożył Justyn Hunia. Warszawa: Dom Wydawniczy PWN, 2014. ISBN 978-83-7705-627-1.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikipedystka:Joanna_Kośmider/Neuroetyka_I&oldid=74084894”