Wbrew łacińskiemu źródłosłowowi wschodnia medytacja niekoniecznie ma coś wspólnego z namysłem, często jest nawet jego przeciwieństwem, w niektórych szkołach filozoficznych wręcz zaleca się oczyszczenie umysłu z jakichkolwiek myśli i wyobrażeń, np. JogasutryPatańdźalego w ten sposób definiują praktyki jogi: yogaś ćitta vritti nirodhah (joga to zatrzymanie aktywności umysłu). Ten rodzaj medytacji stanowi rodzaj spokojnej obserwacji, a jej nazwy nawiązują do "patrzenia": dhjana (od czasownika "dhiyate" (patrzeć umysłem), vipassana (od "vi-paśyate" - obserwować). Z kolei inne techniki polegają na aktywnej wizualizacji: bhawana (tworzenie), kalpana (budowanie). Wizualizacje są metodą szczególnie często wykorzystywaną w buddyzmie tybetańskim.
Cele medytacji
Medytacji nadawane są rozmaite cele:
Poprawa zdrowia fizycznego i psychicznego.
Rozwinięcie mistrzostwa w określonych sztukach bądź rzemiosłach. W tym właśnie celu praktykowali medytację samurajowie.
Przećwiczenie procesu umierania i nauczenie się kontroli nad nim (np. medytacja phowa znana z buddyzmu tybetańskiego).
Usunięcie lęku przed śmiercią.
Cele powyższe wydają się być niekiedy sprzeczne, na przykład kontrola swojego umysłu propagowana w jodze wydaje się być całkowicie przeciwstawna do "stopniowego odpuszczania" i nabierania spontaniczności znanego w zen.
Istnieją zatem różne odmiany medytacji, stosowne do różnych jej celów.
Najważniejsze odmiany medytacji
Koncentracja na pojedynczym obiekcie, takim jak kwiat albo świeca, albo oddech. Do tego rodzaju medytacji należy na przykład:
Jhana, czyli rozwijanie koncentracji na pojedynczym przedmiocie takim, jak na przykład oddech, doznania w ciele, przedmiot kasina i innych w BuddyzmieTherawady.
Satipatthana, czyli rozwijanie uważności (lub przytomności umysłu) oparta na czterech przedmiotach: (1) ciele (kayā), (2) uczuciach (vedanā), (3) świadomości (cittā) i (4)zjawiskach umysłu (dhammā).
Podstawą większości odmian medytacji jest praca z umysłem.
Istnieją tu dwa główne (i przeciwstawne) sposoby wykonywania tej pracy:
Medytacje zwrócone do wewnątrz - mają zwykle na celu zagłębienie się w swej osobowości, w celu dokonania zmian, wyciszenia lub wzmocnienia różnych jej aspektów, uzyskania pewnych odpowiedzi, lub wzajemnego uzgodnienia różnych elementów osobowości. Do tej grupy zaliczają się np. wszelkie techniki transowe, hipnotyczne, wizualizacyjne, mantry, tai-chi, joga. Czasem (szczególnie w przypadku transu i wizualizacji) są one wykonywane z zamkniętymi oczami.
Medytacje zwrócone na zewnątrz - mają zwykle na celu zwiększenie czujności i poprawienie koncentracji oraz spontaniczności. Pozwalają żyć "tu i teraz" z mniejszym bagażem przeszłości i przyszłości. Do tej grupy zalicza się na przykład większość technik zen. Na ogół są wykonywane z otwartymi oczami. Wiele spośród medytacji z tej grupy można wykonywać w trakcie codziennych zajęć (istnieje nawet porzekadło: "zen jest twoim codziennym umysłem").
Pozycje medytacyjne
Najbardziej rozwinięty system pozycji medytacyjnych napotykamy w jodze.
W buddyzmie pozycje medytacyjne mają mniejsze znaczenie niż sposób pracy z umysłem. Siedząc w lotosie z rozbieganym umysłem uzyskamy mniej niż ćwicząc uważność w tłoku w tramwaju.
Buddyzm proponuje następujące pozycje (w kolejności od najlepszej do najgorszej): lotos, półlotos, pozycja ćwierćlotosu, pozycja birmańska, siad skrzyżny, przysiad na piętach, siedzenie na krześle, leżenie (pozycja "trupa" lub inaczej "martwe ciało").
Bezpieczeństwo medytacji
Medytacje są generalnie bezpieczne. Są one wykorzystywane w psychoterapii. Medytacja prowadzi bowiem do "lepszego wglądu w siebie". Problemy mogą zaistnieć jedynie w przypadku praktykowania medytacji przez niektórych psychotyków albo osoby, dla których kontakt z własną podświadomością i emocjami może być niebezpieczny (np. cierpiący na ciężką depresję albo lęki).
Praktykowanie medytacji może jednak również zwielokrotnić działanie niektórych leków,[potrzebny przypis] szczególnie przeciwlękowych i zmniejszających ciśnienie krwi. W takim przypadku dozowanie tych leków musi być monitorowane przez lekarza.
W istocie wszystkie tradycyjne szkoły medytacyjne przestrzegają przed zwracaniem uwagi na wizje i stany transowe (makio). Zaleca się traktowanie ich jako kolejnego wrażenia, na którym nie należy się koncentrować lecz podążać za medytacją.
Medytacja może być niekiedy niebezpieczna dla osób ciężko chorych psychicznie. Według prof. Richarda P. Hayesa[2] stan schizofreników podczas medytacji na ogół pogarsza się, gdyż wpadają w kompletną dezorientację co wzmaga ich wewnętrzny chaos.
Również u cyklofreników medytacja jest odradzana, gdyż może gwałtownie przerzucić ich z manii do depresji, albo zwiększyć amplitudę ich emocjonalnych wahań.
U osób z zaburzeniem obsesyjno-kompulsyjnym pragnienie zdobycia oświecenia może być tak duże, że blokuje dalszą praktykę, a następnie prowadzi do psychicznego załamania się z powodu niepowodzenia. Zdarzali się też obsesyjni mnisi, którzy próbowali wbrew słowom Buddy dojść do oświecenia przez samobójstwo.
Należy podkreślić, że odnotowano jedynie nieliczne przypadki niekorzystnego wpływu medytacji i to wyłącznie wśród osób zaburzonych psychicznie.
Zmniejszenie stężenia kwasu mlekowego we krwi (związane z redukcją lęku).
Zwiększenie oporu elektrycznego skóry (związane z głębokim relaksem)
W medytacjach zwróconych na zewnątrz zanikanie efektu habituacji, szczególnie słuchowej.
Wszystkie efekty oprócz ostatniego obserwowane są również podczas snu, jednak w czasie prawidłowej medytacji człowiek zachowuje, a nawet wzmacnia świadomość.
W długim okresie medytacja na ogół powoduje szersze skutki:
Fizjologiczne
Trwałe różnice pomiędzy częstotliwościami fal mózgowych w przedniej i tylnej części mózgu
Zwiększoną obiektywność (zdolność do nieosądzania sytuacji ze swojego punktu widzenia)
Łatwiejszy dostęp do emocji
Poprawę zdolności do empatii
Obniżenie poziomu lęku, także przed śmiercią
Zmniejszenie zaburzeń psychosomatycznych
Zwiększenie poczucia kontroli wewnętrznej
Większą spontaniczność
Duża liczba badań dotyczy medytacji transcendentalnej jednak te badania nie są zbyt wiarygodne, gdyż w olbrzymiej większości są finansowane przez organizację oferującą kursy medytacji transcendentalnej.
Przeprowadzano też z powodzeniem próby nauczenia więźniów kontroli emocjonalnej przy użyciu medytacji vipassany[3]. Więźniowie ci byli bardziej skorzy do współpracy z władzami, mieli mniejszą skłonność do narkotyków i znacząco rzadziej wracali do więzienia po wyjściu na wolność. Podobny projekt istnieje też w Polsce, a praktyka (stan z 2005) odbywa się w kilku dolnośląskich więzieniach[4].
Medytacja a zdrowie
W Harwardzkiej Klinice Ciała i Umysłu (ang. Harvard’s Mind/Body Clinic) przeprowadzano badania nad medytacją jako metodą leczenia.
Uzyskano poprawę lub wyleczenie w następujących chorobach:
nadciśnienie,
arytmie serca,
bezpłodność z nieznanych przyczyn (zaburzenia psychosomatyczne),
W pracy ludzie rzadziej korzystali z urlopów chorobowych.
Medytacja a religia
Ta sekcja jest niekompletna. Jeśli możesz, rozbuduj ją.
Medytacje stanowią centralny punkt religii Wschodu, były wykorzystywane także przez mistykówreligii abrahamicznych. Medytacja nie stoi w sprzeczności z nakazami większości religii ani nie wymaga żadnej wiary. Można ją traktować jako formę modlitwy lub ćwiczenie umysłu.
Buddyzm
Osoba praktykująca medytację wyciszenia (sanskryt: shamata; język tybetański: szine) w Buddyzmie przechodzi przez kilka etapów. W czasie tego procesu zmienia się jej sposób postrzegania rzeczywistości (a nierzadko również motywacja do praktyki).
Wyzbycie się pożądań i przywiązania do spraw światowych; niechęć do samsary, determinacja aby się wyzwolić oraz współczucie. To jest wstęp do dalszej praktyki.
Wewnętrzny spokój, skupienie na obiekcie medytacji. Stan ten cechuje też przywiązanie do doświadczeń płynących z głębokiej koncentracji - do błogości, radości i przejrzystości umysłu.
Kiedy wspomniane wyżej lgnięcie ustaje, pozostaje jeszcze subtelne przywiązanie do pustki. Koncentracja zwana jest wówczas "jasno rozróżniającą".
Doskonałość medytacji praktykujący osiąga, gdy tylko spoczywa w rzeczywistości takiej, jaka jest, bez tworzenia czegokolwiek.
Oczywiście jest to model wyidelizowany. W rzeczywistości rzadko zdarza się, że ktoś znajduje się na konkretnym etapie - schemat ten przybliża jednak tendencję zmian, jakie zachodzą w czasie długotrwałej praktyki.
Medytacja wyciszenia nie jest jedynem rodzajem medytacji w teorii buddyzmu. Ostatecznym celem medytacji jest usunięcie całkowite cierpienia i jego przyczyn oraz osiagniecie "Doskonałego Oświecenia". Przyczynami cierpienia są opisane wg Dwunastu Ogniwach Współzależnego Powstawania "niewiedza" oraz "splamienia umysłu" powstające pod jej wpływem dzieki prawu karmy. Owe splamienia są stanami konceptualnymi, które mogą być usunięte przez arhata, aby zrealizować wyzwolenie od cierpienia. Całkowite usunięcie wszystkich błędów wiąże się jeszcze z usunięciem bardziej subtelnych przeszkód, mianowicie zaciemnień od niewiedzy. Zaciemnienia od niewiedzy według nauk mahajany usuwa się dopiero podczas zrealizowania Doskonałego Oświecenia (sanskryt: Anuttara Samjak Sambhodi) w wyniku praktyki bodhisattwy.
W buddyzmie rozpatrując jego różne tradycje można wyróżnić cztery sposoby medytacji na usunięcie splamień:
porzucenie splamień poprzez dożywotnią moralną dyscyplinę odrzucenia niewłaściwych czynów i wykonywania właściwych,
nie podleganie splamieniom poprzez anagażowanie się w stany im zaprzeczające (stosując anditodum) aż do ich usunięcia, np. nie podleganie pożądaniu cielesnemu stosując kontemplacje nad obrzydliwością wnętrza ciała,
użycie splamień jako użytecznych podczas medytacji nad ich naturą jako naturą rzeczywistości i umysłu siunjata aż do osiągnięcia braku splamień,
przekształcenie bezpośrednio splamień w aktywności do oświecenia poprzez praktyki tantryczne w wadżrajanie.
W katolicyzmie medytacja jest wykorzystywana jako rodzaj modlitwy, polegającej na zwracaniu się do Boga w ciszy. Zdaniem o. Jacka Bolewskiego ma ona umożliwić człowiekowi dostrzeżenie i usunięcie "przeszkód tkwiących w jego wnętrzu, a wynikających z egocentryzmu, tworzenia własnego świata trosk i marzeń" i ma prowadzić do wzrostu miłości i pomóc w odkryciu Boga.
