Evangèlis

Dins lo cristianisme, los Evangèlis constituisson lo nuclèu d'origina e fondamental d'aquela fe. S'agís d'escrits que contan la vida e lo messatge de Jèsus de Nazaret, nomenat pels crestians Jesus Crist. Pendent los primièrs sègles del cristianisme se n'escriguèron diferentas versions, mas solament quatre foguèron retenudas coma canonicas: los evangèlis diches de Matèu, Marc, Luc e Joan; e las autras los son nomenadas evangèlis apocrifs. Ara lo tèrme s'emplega sovent mostrar çò qu'es essencial dins lo messatge crestian en relacion amb çò que s'apondèt amb lo temps.^[1]

«Evangèli» deriva del grèc ευαγγέλιον, evangelion (eu, 'bon', angelion, 'messatge'). A l'origina designava la recompensa ofèrta al messatgièr portaire de bonas nòvas. En plural, indicava las ofrendas presentadas als dieus en gratitud per una bona novèla recebuda. Puèi venguèt a designar la quita novèla, gaireben totjorn una victòria militara. I a de testimònis que tanben nomenavan «evangèli» la naissença d'un emperaire roman o son accès al tròn. Dins l'anciana version grèga de la tanakh, coneguda coma Los Setanta, lo tèrme apareis sièis còps, parlant sempre d'un messatge joiós o de la recompensa percebuda per l'aver transmés. Mas jamai, a pas un sens religiós.

Lo cristianisme utiliza tanben lo tèrme «evangèli» per exprimir qu'una realitat es comunicada e que provòca jòia en qui la recep. Pels crestians, aquel evangèli es la bona notícia de la salvacion de Dieu, anonciada e realizada per Jèsus de Nazaret, lo Senhor, lo Messias, lo Filh de Dieu. «Evangèli» equival, doncas, a l'ensems del messatge crestian.

Los evangelistas utilizan pas jamai lo tèrme «evangèli» per indicar los libres que coneissèm ara coma Evangèlis. Dins la pensada dels autors del Nòu Testament, lo tèrme conten un sens triple. Designa, en primièr luòc, l'anóncia de Jèsus sul Reialme de Dieu. Ven après a designar tota la vida de Jèsus e lo sieu messatge: la persona de Jèsus es la bona novèla que cal anonciar. Mai tard, al sègle II, lo tèrme «evangèli» indica los tèxtes que se deu organizar en material de la tradicion al respècte de çò Jèsus diguèt e faguèt. L'objectiu dels quatre evangèlis es, doncas, d'ofrir als lectors una presentacion dels eveniments màger que dessenhan la vida e l'òbra de Jèsus, e los far alara viure en acòrdi damb son messatge.

Dempuèi las originas de la Glèisa, los discípols de Jèsus conservan l'ensenhament del Mèstre. Pasmens pareisson, seguent las nòrmas literàrias de l'epòca, diferentas tradicions oralas que se desvolòpan segon los besonhs de cada comunautat. Mai tard, aquelas tradicions se pausèron per escrit, qu'es una demanda amb lo creissement de las glèisas e lo prètzfach d'instruccion pels convertits: sorgisson de recuèlhs de parabòlas, de miracles e de paraulas, e d'episòdis de la vida de Jèsus, e tanben lo raconta de la passion, que servisson de basa a la predicacion e a la catequèsi.

Dins la presentacion del messatge crestian, la vida e l'activitat de Jèsus son un ponch de referéncia constant. Pasmens quand naisson los evangèlis. Los autors trabalhan a partir del material recebut de la tradicion, que se mòstran amb el fòrça respectuosos; aquò es una pròva de l'importança que deviá aver entre las comunitats aquela paraula viva, sorgida del quita Jèsus, capabla d'alimentar l'existéncia dels nòus crestians e de satisfar las sieunas exigéncias. Mas los autors dels evangèlis s'arrestan pas a reculhir lo material literari e l'organizar en un tèxte plan estructurat, mas, i apondon d'informacions pròprias, elabòran d'òbras qu'an una nautor teològica e una configuracion literària particulara.

Ne venen alara als tèxtes coneguts abitualament jol nom d'evangèlis: quatre recits que, seguent lo fil conductor de la vida de Jèsus, expausan l'ensems de la fe crestiana. Aquò explica fòrça los problèmas que se prepausan al lector. Los evangèlis, que fan testimòni de la fe de las primièras comunautats crestianas, foguèron escrichs per d'autors que daissèron l'emprenta de sa personalitat e de sas preocupacions. E los cal legir atal. Los quatre evangèlis dessenhan la tradicion orala e los recuèlhs escrichs precedents (p. Ex., La font Q); aquò explica lo fach que dins lo tèxt evangelic se tròban de pichonas unitats narrativas o d'ensems mai elaborats, independents los uns dels autres, que sonque la man del darrièr redactorconceptualisèt fins a se vei a l'ora d'ara.

Cal concebre Jèsus mejans la tradicion de çò que diguèt e faguèt; e la tradicion, per definicion, interprèta los eveniments que relata. Pasmens, dins aqueles eveniments i a lo resson segur de la persona istorica de Jèsus de Nazaret. Cada pagina de l'evangèli dona testimòni del personatge de Jèsus, que nasquèt e demorèt en Palestina al començament la nòstra èra e moriguèt clavat a la crotz a Jerusalèm, aquel que la comunautat confessa coma èsser lo Messias e Senhor. Doncas, s'es pas possible de conéisser totas e caduna de las paraulas e accions concrètas de Jèsus, los quatre evangèlis apòrtan de donadas sufisentas per dessenhar los elements fondamentals del sièu messatge; d'autre costat, los evangèlis menan a la fe en Jèsus Crist ressuscitat, viscuda e proclamada per la comunautat crestiana.

Dels evangèlis, dins lo sens literari, que foguèron escrichs los primièrs sègles de la nòstra èra, quatre foguèron acceptats per las autoritats eclesiasticas coma partida del canon del Nòu Testament. L'insisténcia de conservar solament quatre libres canonics foguèt l'òbra centrala de Irenèu de Lion v. 185. Per defendre los quatre evangèlis canonics, declarèt qu' "es pas possible qu'i aja ni mai ni mens de quatre", e presentèt una analogia amb lo libre d'Ezequièl, de las quatre creaturas amb las quatre caras: d'un òme, d'un leon, d'un buòu, e d'una agla. Aquel es l'origina dels simbòls convencionals, subretot dins lo catolicisme, dels evangelistas, es a dire, los escrivans dels evangèlis canonics:

• Evangèli segon Matèu
• Evangèli segon Marc
• Evangèli segon Luc
• Evangèli segon Joan

E mai se totes los evangèlis son seqüencials, Matèu e Luc començan la narracion dempuèi la naissença de Jèsus; Marc e Joan o fan amb lo començament de lo sieu Ministèri. Mas, Matèu, Marc e Luc contan de passatges fòrça similars de la vida de Jèsus, e utilizan sovent de paraulas identicas. Joan, d'autre costat, es escrich dins un estil diferent, e fa de relacions amb la majoritat dels incidents de manièra diferent, amb mai de messatges teologics e filosofics. Joan es aquel que presenta Jèsus coma Dieu encarnat.

Lo parallelisme dels tres primièrs evangèlis es estat estudiat per nombroses filològs e teològs. L'alemand J.J. Griesbach (1776) ordenèt los recits dels tres primièrs evangèlis en una taula de tres colomnas nomenadas "sinpòsi". Al final de son estudi, aqueles evangèlis venguèron èsser coneguts coma "evangèlis sinoptics", e la question de la similitud es coneguda coma lo "Problèma Sinoptic". I a de diferenta teorias qu'explican la similitud d'aqueles tres evangèlis:

• Los primièrs crestians cresián que los evangèlis foguèron escrichs dins l'òrdre de la Bíblia: Matèu, Marc e après Luc..
• Après las luses, los filològs prepausèron qu'aquel de Marc foguèt lo primièr evangèli, e que Matèu e Luc l'utilizèron coma referéncia, e tanben un autre evangèli que s'es perdut dins l'istòria, que los filològs an nomenat l'evangèli "Q" (de l'alemand Quelle, que significa "font"). a causa qu'utilizan las meteissas fonts, los primièrs tres evangèlis son fòrça similara.
• Una autra teoria es l'"Ipotèsi de Farrer". Aquela teoria prepausa que lo primièr evangèli foguèt aquel de Marc, que foguèt utilizat coma referéncia per Luc e Matèu, mas, qu'existís pas l'evangèli "Q".
• Fin finala, d'autras suggerisson que los evangèlis sinòptics foguèron escrichs per un sol autor, per diferents destinataris, e alara son fòrça similars.

Las estimacions de las datas dels evangèlis vàrian significativament, qu'existís pauc de pròva. La majoritat dels filològs accèpta las seguentas datas:

• Matèu, v. 70 - 100.
• Marc, v. 68 - 73.
• Luc, v. 80 - 100.
• Joan, c. 90 - 110.

Lo consens general es que los quatre evangèlis canonics foguèron escrichs originalment en grèc, la lingua franca, de l'Orient de l'Empèri Roman. Pasmens, foguèt prepausa que Matèu foguèt escrich originalment en aramèu, e que foguèt conegut coma l'Evangèli als ebrieus, mas se trobèt pas cap de tèxte original dins aquela lenga.

Los quatre evangèlis canonics presentan una granda armonia o de passatges similars. Los mai importants son los seguents:

• Genealogia De Jèsus = Mt, 1:17 e Lc, 3:23
• Naissença de Jèsus = Mt, 1:25 e Lc, 2:1
• Gèstas de Joan Baptista = Mt, 3:1 e Jn, 1:19
• Baptisme De Jèsus = Mt, 3: 13; Mc, 1:9 e Lc, 3:21
• Temptacion de Crist = Mt, 4:1; Mc, 1:12 e Lc, 4:1
• Exorcisme De Cafarnaom = Mc, 1:21 e Lc, 4:31
• Primièrs discípols de Jèsus = Mt, 4:18; Mc, 1:16 e Jn, 1:35
• Beatituds = Mt, 5:3 e Lc, 6:20
• Paire nòstre = Mt, 6:9 e Lc, 11:2
• Paràbola dels dos ostals = Mt, 7:24 e Lc, 6:46
• Miracle de la garison del leprós = Mt, 8:1; Mc, 1:40 e Lc, 5:12
• Garison de la sògra de Pèire = Mt, 8:14; Mc, 1:29 e Lc, 4:38
• Dominar la tempèsta = Mt, 8:23; Mc, 4:35 e Lc, 8:22
• Crida de Matèu apòstl = Mt, 9:9; Mc, 2:13 e Lc 5:27
• Causida dels 12 = Mt, 10:2; Mc, 3:13 e Lc, 6:12
• Parabòla del gran de mostardaa = Mt, 13:31; Mc, 4:13 e Lc, 13:18
• Decapitació De Joan Baptista = Mt, 14:6 e Mc, 6:21
• Multiplicacion dels pans e peissons = Mt, 14:13; Mc, 6:31; Lc, 9:10 e Jn,6:5
• Caminar sus las aigas = Mt, 14:13; Mc, 6:45 e Jn, 6:16
• Transfiguracion de Jèsus = M7, 17:1; Mc, 9:2 e Lc, 9:28
• Parabòla De la feda perduda = Mt, 18:10 e Lc, 15:4
• Prediccion de la mòrt de Jèsus = Mt, 20:17; Mc, 10:32 e Lc, 18:31
• Dimenge dels Rams = Mt, 21:1; Mc, 11:1, Lc 19:29 e Jn, 12:12
• Parabòla Dels talents = Mt, 25:14 e Lc, 19:12
• Oncion de Jèsus = Mt, 26:1; Mc, 14:3 e Jn, 12:2
• Las monedas de Judàs = Mt, 26:14; Mc, 14:10 e Lc, 22:1
• Santa cena = Mt, 26:26; Mc, 14:18; Lc, 22:17 e Jn, 13:1
• Lo bais de Judàs = Mt, 26:47; Mc, 14:43; Lc, 22:47 e Jn, 18:2
• Jutjament de Jèsus = Mt, 26:57; Mc, 14:53; Lc, 22:63 e Jn, 18:12
• Crucifixion = Mt, 27:27; Mc, 15:1; Lc, 23:25 e Jn, 19:1
• Cavòt vuèg = Mt, 28:2; Mc, 16:2; Lc, 24,2 e Jn, 20:1
• Sul camin de Emaús = Mc, 16:12 e Lc, 24:13
• Mission dels apòstols = Mt, 28:16; Mc, 16:16; Lc, 24:44 e Jn, 20:21
• Ascension de Jèsus = Mc, 16:19 e Lc, 24:50

En mai dels quatre evangèlis canonics, i a d'autres evangèlis que foguèron pas incorporats al canon del Nòu Testament. Unes foguèron escrichs après los canonics, e foguèron acceptats solament per pichons grops de la comunautat crestiana de la Glèisa Primitiva. Una partida del contengut dels evangèlis non canonics foguèt declarat eretic per la majoritat de las brancas del cristianisme, e uns d'aqueles foguèron objècte de persecucion de la part de la Glèisa Catolica.

Dins la literatura evangelica apòcrifa pren un ròtle important lo pòble simple. Son imaginacion orientala per tot çò que se presentava coma extraordinari, misteriós e legendari, trobèt la biais d'emplir los vuèg dels evangèlis canonics amb detalhs de la vida de Jèsus.

Los evangèlis apòcrifs mai ancian son l'Evangèli de Tomàs (basat suls dichs de Jèsus) e l'Evangèli de Pèire (una autra raconte de la vida de Jèsus). Al sègle II apareguèron los "Evangèlis de l'enfança" (en grèc protoevangelion), coma l'Evangèli de Jaume, que presenta lo concèpte de la virginitat perpètua de Maria e l'Evangèli de l'Enfança, escrich per Tomàs. Ambedós contenon d'istòrias de miracles fachs per Jèsus quand èra mainat.

D'autres evangèlis apòcrifs son: l'Evangèli de Felip, l'Evangèli de Maria, l'Evangèli dels Egipcians, l'Evangèli dels Ebrièus e l'Evangèli de Judes.

Pendent l'Edat mejana sorgiguèron de nòus evangèlis, coma l'Evangèli de Barnabé, escrich benèu per autors musulmans, doncas s'i anóncia la venguda de Mahomet.^[2][3] Un evangèli recent es l'Evangèli d'Aqüari de Jèsus lo Crist (1908), òbra del predicador american Levi Ora Dowling basada en las 'cronicas de l'Akaixà'.^[4]

Se sap pas istoricament fins quals punt dels episòdis dels Evangèlis se pòdon atribuir a un sol personatge o serián, puslèu, d'actes e d'anecdòtas de la vida de diferents profètas mai o mens contemporanèu que, amb lo temps, s'atribuiguèron a un sol profèta.

D'un punt d'enguarda materialista, los actes contats son plens de fachs "fantastics", que van dempuèi una concepcion virginal (Jèsus seriá nascut d'una maire verge) fins a una resurreccion (Jèsus ressuscitariá après mòrt e son còrs s'auçarà al cèl). Pasmens, i a tota mena de miracles que las diferentas glèisas interpretan coma de fachs istorics e que per los criticas son de legendas de caractèr simbolic qu'amb lo temps foguèron de considerats coma de fachs reals.

Los evangèlis segon Matèu e Luc comprenon de nombrosas referéncias als escrits profetics de l'Ancian Testament ligats a la venguda del messias. Segon los teològs, Matèu, l'evangèli que conten mai referéncias profeticas de l'Ancian Testament, foguèt escrich als ebrièus e l'autor voliá provar que Jèsus de Nazaret èra lo messias qu'auriá complit las profecias messianicas, utilizant fòrça versets de l'Ancian Testament, benlèu de la traduccion de la Septanta. Per d'autres criticas aqueles passatges semblan èsser estat escrichs per adaptar la figura d'un òme al rei profèta qu'èra estat anonciat pels profètas: la naissença d'una maire jove, la pretenuda ascendéncia de Jèsus a la genealogia del rei Dàvid, e quitament la mòrt de Jèsus, poirián èsser de referéncias dels tèxtes que los destinataris de l'evangèli de Matèu (las comunautats josievas qu'esperavan lo messias) coneisserián fòrça plan. Quitament, la naissença virginala de Jèsus es considerat pels criticas naturalistas e per de filològs una conformacion a una "error" de traduccion josieva de la Septanta del passatge d'Isaïas 7:14, que se traduguèt l'ebrèu "almah" (que segon lo Diccionari Strong's pòt significar "gojata jove", "domaisèla" o "verge"), pel grèc "parthenos" (que significa solament "verge").

1. ↑ «Evangèlis», Gran Enciclopèdia Catalana, Barcelona: Edicions 62, en linha.
2. ↑ text integral (fr)
3. ↑ Geneviève Gobillot, « Évangiles », a M. A. Amir-Moezzi, Dictionnaire du Coran, éd.
4. ↑ The Aquarian Gospel of Jesus the Christ