Diakritisch teken

Een diakritisch teken is een schriftteken dat boven, onder of door een letter gezet wordt ter aanduiding van de uitspraak.

Met diakritische tekens kunnen verschillende aspecten van de uitspraak worden aangegeven:

• een geheel andere klank dan bij dezelfde letter zonder het diakritische teken (zoals bij de umlaut in het Duits);
• de lengte van de klank (het accent aigu en accent grave in het Frans);
• de lengte van de klinker (de enkele of dubbele streepjes boven de ó, ő, ú, ű en andere klinkers in het Hongaars);^[1]
• de klemtoon van een woord (accent aigu in het Nederlands en in diverse Romaanse talen bv. Spaans: Gaudí, Álvarez, Cádiz, Martínez, García Márquez);
• verschillende toonhoogten in Aziatische toontalen zoals het Standaardmandarijn en Vietnamees;
• het apart uitspreken van de letter (het trema in het Nederlands, Afrikaans, Frans, Spaans en Grieks).

Soms is een diakritisch teken niet (of niet meer) nodig voor de uitspraak maar wordt het alleen gebruikt om etymologische redenen, bijvoorbeeld het accent circonflexe in het Franse woord maître, of om homografen te onderscheiden, bijvoorbeeld het accent grave in het Franse woordpaar ou (of) en où (waar).

Diakritische tekens kunnen in verschillende talen een verschillende status hebben:

• Een letter met een diakritisch teken is een aparte letter met een eigen plaats in het alfabet van de desbetreffende taal. Dit is onder andere het geval met het Poolse alfabet, waar de ł na de l komt en het Spaanse alfabet, met de ñ na de n. In de Scandinavische talen volgen na de letter z nog de æ, ø, å, ä en ö. In een woordpuzzel, zoals een kruiswoordraadsel, is het ondenkbaar dat letters met en zonder diakriet als identiek worden beschouwd, wat in de hierna volgende situaties wél kan.
• Het diakritische teken levert geen nieuwe letter op, de letter met en zonder diakritisch teken staan dus op dezelfde plek in alfabetische volgorde. Het diakritische teken mag niet weggelaten worden. Dit is het geval met de Duitse umlaut en in het Iers met de síneadh.
• Het diakritische teken levert geen nieuwe letter op en het diakritische teken moet soms weggelaten worden. Dit is het geval bij het trema in het Nederlands: direct na een woordafbreking vervalt het trema, dus:^[2] officiële, offici-ele.
• Het diakritische teken wordt in de praktijk soms weggelaten, vooral op hoofdletters. Volgens sommigen is het zelfs correct de tekens op hoofdletters weg te laten. In het Frans is dit vaak de praktijk, hoewel volgens de officiële regels van de Académie française ook op hoofdletters diakritische tekens verplicht zijn.^[3] Ook Spaanse schrijvers staan erom bekend dat ze zich weinig gelegen laten liggen aan de juiste plaatsing van de accentjes (ñ is daarop een uitzondering, want dat is een aparte letter). In het Nederlands worden officieel ook geen accenten op hoofdletters geschreven (behalve als het woord volledig in hoofdletters is geschreven^[4]), maar in de praktijk gebeurt dit vaak wel (Één in plaats van Eén).
• Het diakritische teken hoort niet bij het woord, maar wordt geschreven om nadruk te geven, de klemtoon aan te geven of te verplaatsen, of om verwarring met andere woorden te voorkomen. Dit wordt in het Nederlands nogal eens gebruikt: vóórkomen versus voorkómen, alléén.

Een letter met diakritisch teken kan een ligatuur zijn. Zo is de Duitse ä eigenlijk een combinatie van a en e. Er zijn ook ligaturen die niet als letter met diakritisch teken beschouwd kunnen worden, zoals æ en ß.

In vreemde namen wordt een diakriet vaak niet geschreven, vooral als het een diakriet is die plaatselijk niet bekend is. Zo treft men in Noord-Amerika vaak namen als Fernandez aan (oorspronkelijk Fernández). Bekend is ook het ruimtevaartcentrum Cape Canaveral, oorspronkelijk Cabo Cañaveral. Ook in het Nederlands komt dit voor: hotel, controle, marechaussee.

Soms is een alternatieve schrijfwijze mogelijk:

• In het Duits kan in plaats van een umlaut een e achter de klinker worden gezet. In de praktijk gebeurt dat alleen in noodgevallen, als het gebruikte lettertype geen umlaut toelaat. Het komt ook voor bij internetdomeinen, zoals maerklin.de. In namen van personen en steden ligt het iets anders, sommige namen behoren met een umlaut, andere met een e te worden geschreven zoals blijkt uit Göring en Goebbels, München en Bad Oeynhausen.
• In het Ierse lettertype schrijft men een punt boven sommige medeklinkers. In het Latijnse lettertype wordt die punt vervangen door een h achter de letter. Dit kan resulteren in een andere alfabetische volgorde: in een modern woordenboek in Latijns lettertype komt comhrá (conversatie) vóór compás, in Iers lettertype komt compás vóór coṁrá of coṁráḋ.

In het Engels komen diakritische tekens weinig voor. Een voorbeeld is résumé, maar dat wordt ook gespeld resume.

Diakritische tekens komen vooral veel voor in talen die vroeger in een ander schrift werden geschreven, zoals het Turks, dat vroeger in het Arabische en tegenwoordig in het Latijns schrift wordt geschreven. Ook het Quốc ngữ in Vietnam, het Tsjechisch en het Pools zijn hier voorbeelden van.

Het Latijnse schrift kent een heel scala aan diakritische tekens. Ook het Arabische, het cyrillische, het Griekse, het Hebreeuwse en het Thaise schrift maken gebruik van diakritische tekens.

Het hanyu pinyin, het transliteratiesysteem van het Chinees schrift, gebruikt diakritische tekens om de toon van het woord aan te geven.

In het Nederlands komen diakritische tekens niet zo heel vaak voor, en vanouds maakten scholieren er vaak pas kennis mee als ze Frans leerden. Dat zou kunnen verklaren waarom ze, ook in het Nederlands, meestal met de Franse naam worden aangeduid. Typografen gebruiken Nederlandse namen (kuut, graaf) die van de Franse zijn afgeleid. De umlaut is natuurlijk vooral uit het Duits bekend. In de Limburgse dialecten komen diakritische tekens veel vaker voor. Zo bevat het Maastrichts in vrijwel iedere zin een diakritisch teken.

Soms hebben twee tekens vrijwel hetzelfde uiterlijk, terwijl ze van oorsprong zeer verschillend zijn. Dat is het geval met het trema en de umlaut: twee puntjes of twee streepjes. In zeer verzorgd drukwerk wordt onderscheid gemaakt, maar in digitale tekencoderingen zijn er geen aparte codes voor.

Onderstaande tabel geeft een deel van de mogelijke diakritische tekens.

• Wat er in de kolom Afk staat is de manier om het teken samen te stellen in het typesettingpakket LaTeX dat vooral voor (technisch) wetenschappelijke teksten wordt gebruikt. LaTeX bouwt voort op TeX als een verzameling macro's.
• In HTML gebeurt dat met:
  • & (een ampersand), gevolgd door een naam (zoals agrave) en daarna een puntkomma.
  • &# (een ampersand en een hekje), gevolgd door het decimale Unicodenummer van het teken en daarna een puntkomma.
  • &#x (een ampersand en een hekje en de letter x), gevolgd door het hexadecimale Unicodenummer van het teken en daarna een puntkomma.
• In Windows kan dat door de Alt-toets (zie de kolom Alt) vast te houden terwijl men de cijfers op het numerieke eiland (NumLock áán) intoetst.
• UTF-8 is een methode om Unicode in bytes te coderen. Wordt dit door de software geïnterpreteerd als ISO 8859-1, maar dan zonder teken voor bytes die hexadecimaal geschreven beginnen met 8 of 9, dan verschijnen de tekens die in de kolom "verkeerde weergave" staan.
• De kolom cp geeft met een 1 aan dat de tekens in de in Nederland gebruikelijke Latin-1-codepagina beschikbaar is. De A geeft aan dat hiervoor een andere codering nodig is.^[5]
• In de laatste kolom staat een zo mogelijk Nederlandse vertaling van de benaming.

Diakritische tekens worden soms weggelaten in bijvoorbeeld URL's, e-mailadressen, en transactiegegevens in het betalingsverkeer (naam rekeninghouder en omschrijving transactie). Soms zijn ze technisch niet mogelijk, en anders kunnen ze vaak complicaties geven, met name in de genoemde voorbeelden van communicatie, waar andere partijen met uiteenlopende software bij betrokken zijn. Zie ook Eenvoudige tekensets.

De verschillende coderingen kunnen resulteren in een verkeerde weergave. In 2015 stond in een advertentie het woord prandeacute, wat in geen enkel woordenboek stond. Bedoeld was pré, wat in HTML geschreven werd als pré. Kennelijk had een applicatie het teken & veranderd in and, wat in het merkwaardige woord resulteerde.^[6]

• Punt (diakritisch teken)

• Unicode pagina's met afbeeldingen en coderingen van symbolen