Mosel

De Mosel (franzöösch:Moselle [mɔ.ˈzɛl], luxemborgsch: Musel^[1]) is mit 544 km Fleetstrecke de tweetlangste Nebenstroom vun den Rhien. De Born vun den Stroom entspringt in den Vogesen un floot dör Frankriek, Luxemborg as ok in Düütschland mit 231,5 km^[2] Fleetstrecke dör dat Saarland un Rhienland-Palz un münd in Koblenz in den Middelrhien.

As typisch för dat Moseldaal gellt de stark wunnen Ünnerloop, de Wienbargen an deelwies düchtig steil Hängen prägen. De Stroom wurr vun sien Anliggerstaaten af 1958 bit Neuves-Maisons in' Rahmen vun de Moselkanaliseeren kanaliseert un dormit to en Grootschippfohrtstraat utbaut. De is nah den Rhien de tweetwichtigst Schippfohrtstraat vun Düütschland un tellt to de an' meesten befohren Waterstraaten in Europa. De Bewahner an de Mosel nömmen sück (ironisch) Moselaner.^[3]

De Naam leit sück vun de keltisch Naamsform Mosea över dat latiensch Mosella af, en Form vun en lütt Mosa, de latiensch Beteeken vun de anfangs parallel flooten Maas.

Eerstmals wurr de Mosel vun Tacitus in Book 13 vun de Annalen^[4] un in Book 4 vun de Historien^[5] nömmt.

De röömsch Dichter Decimius Magnus Ausonius hett hör all in dat 4. Johrhunnert en literarisch Denkmal sett. In sien 371 entstahn Gedicht Mosella, in 483 Hexametern verfaat, beschrifft de laatantike Dichter un Lehrer an' Trierer Kaiserhoff en Reis vun Bingen över den Hunsrück an de Mosel un deren Verloop folgend, nah Trier (Ausoniusstraße). Ausonius beschrifft bleuen un riek Landschapen an den Stroom un in dat Daal vun de Mosel, de se nich toletzt de Politik vun de laatantiken Herrscher verdanken.

Die Mosel entspringt in den südlichen Vogesen dicht bi den Col de Bussang up etwa 715 m Hööcht un münd in Koblenz an dat Düütsch Eck, de sien Nordnordostenn up 64 m Hööcht liggt, up en Hööcht vun 59.7 m}^[6] vun Westen in den Rhien. De mittlere Afflooten an den Münnen bedrocht 328 m³/s,^[7] womit de Mosel nah Aare (560 m³/s) un vör Main un Neckar de tweetgröttste Nebenstroom vun den Rhien is.^[8]

De Moselafsnitt vun dat düütsch-franzöösch-luxemborgsch Dreelännereck bit to de Inmünnen vun de Saar bi Konz kört vör Trier wurrd in Düütschland (geographisch inkorrekt) as Bövermosel beteekent. De Beriek vun Trier bit Pünderich wurrd Middelmosel, de Afsnitt tüschen Pünderich un de Münnen in Koblenz Ünnermosel oder ok Terrassenmosel nömmt. Charakteristisch för Middel- un Ünnermosel sünd de deep in de Hoochflachen vun dat Rhiensch Schiefergebirge insneeden Daalmäander, deren markantester de Cochemer Krampen tüschen Bremm un Cochem is, as ok de Wienbargterrassen.

Af dat Dreelännereck markeert de Mosel de gesamte saarländsch-luxemborgsch Grenz.

Dat Intoogrebeet vun de Mosel bedrocht 28.153,275 km².^[9] De franzöösch Deel maakt mit 15.360 km² etwa 54,5 Perzent vun dat Gesamtrebeet ut. Up Rhienland entfallen 6.980 km², up dat Saarland 2.569 km², up Luxemborg 2.521 km², up Wallonien (Belgien) 767 km² un up Noordrhien-Westfalen 88 km².

De dree gröttsten Nebenströöms vun de Mosel sünd nahnanner Meurthe, Saar un Sauer. De Meurthe weer de old Böverloop vun de Mosel, bit disse de instigen Böverloop vun de Maas anzapft un övernommen harr, de an den Toosommenfloot aber blots wenig mehr Water führt as de Meurthe. De Saar is vun allen Toflooten sowohl de waterriekste (78,2 m³/s) as ok de längste (246 km). De Sauer is gröttst linker Nebenstroom un treckt dat Water vun beid Sieden vun de düütsch-luxemborgsch Grenz. De an' Münnenspunkt relativ to de Mosel gröttste Nebenstroom is de Moselotte, de etwa 40 % waterrieker is un dormit den Hööftstrang vun dat Mosel-System dorstellt. An hör eegen Münnen führt de Mosel 328 m³/s den Rhien to.

En umfaaten Upstellung, de ok lütt Toströöms entholt, find sück in de List vun Toströöms to de Mosel.

• in Frankriek: Remiremont, Épinal, Toul, Pont-à-Mousson, Metz, Thionville, Cattenom
• in Luxemborg: Schengen, Remich, Grevenmacher, Wasserbillig
• in Düütschland: Perl, Konz, Trier, Schweich, Neumagen-Dhron, Piesport, Bernkastel-Kues, Traben-Trarbach, Zell, Cochem, Treis-Karden, Kobern-Gondorf, Koblenz.

Vun Trier an afwärts trennt de Mosel de beid Middelgebirge Eifel (nordwestlich) un Hunsrück (südöstlich).

Vör etwa 50 Millionen Johren entstunnen de Vogesen, da hüüdige Bornrebeet vun de Mosel. In' Miozän un in' Pliozän weer de Oormosel all en Nebenströöm vun den Oor-Rhien. As in dat Quartär dat Rhiensch Schiefergebirge langsam upsteeg, entstunnen de Mäander vun de Mosel tüschen dat Trierer Daal un dat Neuwieder Becken.

Hööchste Schippfohrtswaterstand (HSW) bi 695 cm un Normalstau (NSt) bi 200 cm an' Pegel Trier.

Hoochwater:

• 11,28 m, Pegel Trier an' 21. Dezember 1993
• 10,56 m, Pegel Trier an' 28. Mai 1983
• 10,33 m, Pegel Trier an' 23. Januar 1995
• 10,26 m, Pegel Trier an' 12. April 1983
• 09,92 m, Pegel Trier an' 27. Februar 1997

Leegwater: 00,47 m in Bernkastel an' 28. Juli 1921

Nah den Tweeten Weltkrieg hett Frankriek dorup drängt, de Mosel mit grötter Scheep befohren to können, um de lothringsch Industrierebeeden anbinne to können. As sück denn 1955 de Bevölkerung an de Saar för de Bundsrepubliek Düütschland entscheeden harr, forder Frankriek as Entschädigung den Utbau vun de Mosel. Frankriek is in' Moselverdrag van' 27. Oktober 1956 mit de Bundsrepubliek Düütschland un Luxemborg överinkommen de Moselkanaliseeren dörtoführen un hett Düütschland in' Gegenzug de so nömmt Schlingenlösung an' Böverrhien togestahn (anstatt en Wiederbau vun den Rhiensiedenkanal över Breisach herut). 1958 fungen de Bauarbeiten an un all an' 26. Mai 1964 kunn de Mosel vun Metz bit Koblenz as staugeregelt Grootschippfohrtsstraat 14 Staustufen offiziell freegeeven wurrn. Frankriek hett bit 1979 den Utbau bit nah Neuves-Maisons vörandreeven. Dormit sünd bit hüüd 394 km vun de Mosel mit all tosommen 28 Staustufen utbaut wurrn. In de Johren 1992 bit 1999 wurr de Fohrgööt vun 2,7 m up 3,00 m deeper maakt, wat en 1500-Tonnen-Frachter en etwa 20 % Mehr an Ladung bringt. De Fohrgööt hett en Breedt vun 40 m, in Kurven noch breeder. För de Schippfohrt is de 1962 grünnd Internatschonale Moselkommission (IMK) mit Sitt in Trier tostännig. De vun hör utarbeit Moselschifffahrtspolizeiverordnung gellt in all dree Anliggerstaaten, also vun Metz bit Koblenz.

De Mosel (Mo) weer siet 1921 Riekswaterstraate^[10], hüüd wurrd se as Bundswaterstraat^[11] vun Apach an dat Dreelännereck bit to hör Münnen in den Rhien bi Rhien-km 592,29^[12] in Koblenz up 242 Kilometer^[12] Längt vun de Water un Schippfohrtsämter Trier un Koblenz verwalt. Se is as europääsch Waterstraat Vb instuuft. Hör Kilometreeren fangt an de Münn mit km 0 un löppt gegen Ströömricht upwärts. Vun Apach an bild se up 36 km^[12] Läng siet 1816 en Kondominium, en gemeenschaplich düütsch-luxemborgsch Hoheitsrebeet, för dat de Upgavenverdeelen siet 1976 in en Afkommen regelt is. De 1957 tonächst för dat Betahlen vun den Utbau grünnd Internatschonale Moselsellschopp verwalt de Schippfohrtsafgaven un de dorut to decken Kösten för Bedriev un Ünnerhollen.

All 1970 wurrn mehr as 10 Millionen Tonnen Göder up de Mosel transporteert, en groot Deel mit Schuuvverbänden; to Barg hööftsächlich Brennstoffe un Erze, to Daal Saaken ut Stahl, Kies un Steen. En Haben befind sück in Trier, en Ümslagplatz in Zell (Mosel); wiederhen gifft dat Habens in Mertert, Thionville, Metz un Frouard. Neben de Göderschippfohrt verkehren Utfloogsscheep tüschen de touristisch deelwies bannig intensiv erslooten Wiendörper un lüttje Städer vun de Middel- un Ünnermosel. Yacht- oder Sporthabens gifft dat an folgen Öörd: Koblenz, Winningen, Brodenbach, Burgen, Löf, Hatzenport, Senheim, Treis, Traben-Trarbach, Kues, Neumagen, Pölich, Schweich, Trier un Konz. De Mosel is bi Toul över den Canal de la Marne au Rhin ünner annern mit de Maas, de Saône un de Rhone verbunnen. Över wiedere Kanäle sünd de Noordsee un ok de Middellannsche See to recken.

Insgesamt 28 Staustufen gifft dat längs de Mosel.

• 16 in Frankriek bi Neuves-Maisons, Villey-le-Sec, Toul, Fontenoy-sur-Moselle, Aingeray, Frouard-Pompey, Custines, Blénod-lès-Pont-à-Mousson, Pagny-sur-Moselle, Ars-sur-Moselle, Metz, Talange, Richemont, Thionville, Kœnigsmacker un Apach
• 2 tüschen Luxemborg un Düütschland bi Stadtbredimus-Palzem un Grevenmacher-Wellen
• 10 in Düütschland bi Trier, Detzem, Wintrich, Zeltingen, Enkirch, St. Aldegund, Fankel, Müden, Lehmen un Koblenz. De Staustuuf bi Detzem hett mit 9 Metern de gröttste Fallhööcht un mit 29 Kilometern de längste Stauhollen; se is de eenzige Staustuuf mit en Schlüüskanal.

Mit Utnahm in Detzem sünd all Bauwarken vun en Staustuuf nebennanner anordnt, wobi sück de Schippsschlüüs an en Ufer, dat Wehr in' Midden vun den Stroom un dat Waterkraftwark an dat anner Ufer befinnen deiht. Tüschen Schippsschlüüs un Wehr liggen Bootsschleppe/Bootsgasse un Bootsschlüüs, tüschen Wehr un Kraftwark liggt de Fischtrapp. De Bauwarken sünd dör leeg Upbauten in de Landschap inpasst; dat wurr dör de Wahl vun Sektorwehrverslüssen as ok Hubsenkdoren in de Böverhäupter un Stemmdoren in de Ünnerhäupter vun de Schippsschlüüs reckt. De Staudeelen un Waterkraftwarken wurrn vun de Zentralwarte vun de RWE Power AG bi Fankel stüert.

In dat Moseldaal verloopen de Moselweinstraße un de Mosel-Radweg, de vun Metz in Frankriek över Trier bit nah Koblenz an' Rhien up 311 Kilometer befohrbar is. Tüschen Koblenz un Trier sünd groot Deelen absiets vun Autolärm un Afgasen up de Trasse vun de ehmalge Moseldaalbahn führt. Jedes Johr an' Sönndag nah Pingsten is dat up de 140 Kilometer tüschen Schweich un Cochem ok autofree in' Rahmen vun den Happy Mosel-Dag mögelk.

En Reeg vun bemarkenswert Borgen un Ruinen zieren de Hööchten över dat Modeldaal, ok en Besichtigungstour per Schipp lohnt sück.

An de Mosel verlöppt siet 1910 de Moselhöhenweg, en Wanderweg, de up de Eifelseit 185 km un up de Hunsrücksiet 262 km lang is. En besünner Wandern führt vun Ediger-Eller ut över den Calmont-Klautersteeg nah Bremm dör den steilsten Wienbarg vun Europa.

De Mosel weer vör den Bau vun de Staustufen eb beleevt Wanderstroom för Faltböötfohrer, deshalb hemm völ Staustufen Bootsgassen. De Stroom wurr ok hüüd noch vun völ Kanuten befohren, besünners wiels de jedes Johr in' Sömmer stattfinne een Week düern Schlüüssperrungen – denn ahn de Beropsschippfohrt.

In' April 2014 wurr de Moselsteig free geven, de up insgesamt 365 Kilometern vun Perl an de Bövermosel bit nah Koblenz führt. Tallriek Moselsteig-Partnerweeg, de so nömmt Siedensprünge un Dröömpfade, ergänzen dat Wanderangebot in dat Moseldaal.^[13]

De ADAC Rallye Düütschland find siet dat Johr 2000 ok in de Wienbargen an de Mosel statt (Veldenz, Dhron, Piesport, Minheim, Kesten, Trittenheim, Fell, Ruwertal, Trier).

An de Staustuuf Koblenz bütt dat Mosellum Utstellungen över de Fischwanderungen in de Mosel as ok över Gewässerökologie, Schippfohrt un Stroomertüügen. Mit Bau vun dat Besöker- un Informatschonszentrum wurr de modernste Fischpass entlang de Mosel in Bedrriev nommen.

De Moselregion wurr Anfang 2016 as Reiseteel empfahlen in dat Special 52 Places to Go in 2016 vun de New York Times.^[14]

An de Mosel liggt en Wienbaurebeet mit en Anbauflach vun etwa 10.540 Hektar. Den gröttsten Andeel mit aktuell knapp 9.000 ha hemm up dat Rebeet in Düütschland de Bundslänner Rhienland-Palz un Saarland, de luxemborgsch Deel hett en Anbauflach vun etwa 1.300 Hektar. Moselupwärts erstreckt sück in Frankriek de Anbau bit to Seille in dat Rebeet Cotes de Moselle mit en Anbauflach vun 130 Hektar un bis to dat Rebeet um Toul (Cotes de Toul) mit en Anbauflach vun 110 Hektar.

De düütsch Moselwienregion führt, mit all hör Nebenströöms, de Anbau- bzw. Herkunftsbeteeken "Mosel". Ut Vermarktungsgrünnen deelen de Landwertschapskamern de Region in söss Wienbauberieken up.^[15] De Wienliteratur un Fackpresse bruukt dorgegen en Veerdeelen, för de geomorphologische, lüttklimatische un ok historsch Grünnen staht:

1. De Stroomlandschap vun de Bövermosel hörrt mit överwegend Musselkalkboddens geologisch to dat so nömmt Pariser Becken, wat de blots rund 10 % Andeel Riesling (in 2010) un den stiegen Anbau vun witt un root Burgunderreben verkloort. De Hööftrebsoort up de düütsch Siet vun de Mosel is mit etwa 65 % de autochthone Rebsoort Elbling.
2. Um de Stadt Trier un in de Däller vun de Saar un Ruwer mit hör Siedendäller is de Riesling mit över 80 % de vörherrschen Druuv up Schiefergesteensboddens. En klimatisch Besünnerheit vun disse Beriek is de faken Utrichten vun de faken kleendeelig updeelt Lagen in südwest-südöstlicher Utricht, in de de Planten starker köhleren Winden utsett sett, besünners vör de neeere Klimaerwärmung, faken leeger Riepgrade recken, as in dat eng, faken deep insneeden Daal vun Middel- un Terrassenmosel.^[16]
3. Mit rund 6.000 ha Wienbargen is de Middelmoseldeel dat nah de Flach gröttste Anbaurebeet vun de Mosel. Nah de Oordeelen vun de Fackwelt un den Hannel wassen hier, sowohl in Quantität, as ok in Qualität, de "groot" Wiens) vun de Mosel.^[17]
4. In dat Ünnermoseldaal wiest sück de Wienbau vun sien malerischst Siet: Völ Borgen ut dat Middelöller över Fackwarksmückt, lütt Dörper, umgeeven vun lüttterrasseert Steillagen in dat eng un windungsriek Daal. To'n Ankieken is dat good, aber de Arbeitsupwand is besünners hooch un de Erdrääg swoor to erwertschapen. Dorum kann man hier ok faken verlaaten un verfallen Wienbargen sehn.

Dorto kummt, dat de Wienbau an de düütsch Mosel siet Johrteihnten rücklöpig is. 2005 hemm de Statistiken noch 10.375 Hektar, 2012 noch 8.491 Hektor utwiest.^[18] Besünners de Flachen in extremen Steillagen sünd wegfallen. Besünners rücklöpig is de Tall vun de so nömmt Nebenerwerbswinzer, bzw. de Lütt- un buerlich Familienbedrieven, de noch bit Enn' vun de 1960er Johren de Mehrtall vun de Wienbaubedrieven stellen deen. Vergliekstallen vun de Landwertschapskamer Rhienland-Palz för eenig Wienöörd an de Terrassenmosel to'n Bispeel tellen Anfang vun de 1960er Johren noch 797, Anfang vun de 2000er Jahre blots noch knapp 100 Bedrieven.

En gegenlöpig Tendenz wiest sück in den Kring vun de etableert Traditschonswiengöder un jünger Winzer mit en fundeert Utbillen in Önologie un Bedrievswertschap, de mit de Rekultiveeren vun renommeert, lang vergeeten Lagen, hör Bedriev vergröttern. De Enn' vun dat 20. Johrhunnert "wedder opdeckt" Gebruuk vun den besünnern Terroir^[19] för en Qualitäts- un Wertstiegern, hett to en differenzeert Oordeel över "den" Moselwien führt, de bit vör wenig Johren nach in de Apenlichkeit för Överproduktschoon, Etikettenswindel un Billigangebot stunn.

An' 10. November 2006 wurr in Burg (Mosel) de Regionalinitiative Mosel grünnd.

De Inführen vun de Daakmarke Mosel is nah dat Vörbild vun de Daakmarke Eifel plaant, de Göder un Deenstleistungen ut de Berieken Land- un Forstwertschap, Tourismus, Handwark un Natur umfaat.

Moselschiefer is en Herkunfts- un Hannelsbeteeken för Schiefer ut de Gemarkungen Mayen, Polch, Müllenbach, Trier un Umgegend. Hüüd führen blots noch de Produkte ut de Daakschieferbargwarken Katzenberg un Margareta in Mayen de Beteeken Moselschiefer. De Naam stammt vun den historschen Transportweg vun dissen Schiefer över de Mosel an den Nedderrhien.

• Decimius Magnus Ausonius: Mosella [Beschrieven vun en Schippsreis up de Mosel um 371 n. Chr.]
• Jakob Hölscher (Hrsg.): Das Moselthal von Trier bis Coblenz. In malerischen Ansichten, nach der Natur gezeichnet von C. Bodmer, in acqua tinta geätzt von R. Bodmer. 30 Blätter. Koblenz 1831–1833
• Johann August Klein: Moselthal zwischen Koblenz und Konz, gedruckt bei Heriot, Coblenz 1831
• Johann August Klein: Das Moselthal zwischen Koblenz und Zell mit Städten, Ortschaften, Ritterburgen, historisch, topographisch, malerisch. Heriot, Koblenz 1831
• Wilhelm Haag: Ausonius und seine Mosella. Gaertner, Berlin 1900
• Michael Gerhard: Die Mosel, dargestellt in ihrem Lauf, ihrer Entstehung und ihrer Bedeutung für den Menschen. Prüm, 1910. Online-Ausgabe dilibri Rheinland-Pfalz
• Carl Hauptmann: Die Mosel von Cochem bis Bernkastel. Bonn 1910. Online-Ausgabe dilibri Rheinland-Pfalz
• Carl Hauptmann: Die Mosel von Coblenz bis Cochem in Wanderbildern. Bonn 1911. Online-Ausgabe dilibri Rheinland-Pfalz
• Ludwig Mathar: Die Mosel (Die Rheinlande, Bilder von Land, Volk und Kunst, Zweiter Band: Die Mosel) Köln o. J. (um 1925), 607 S. (mit 117 Abbildungen und einer Karte des Moseltals von Trier bis Coblenz)
• Rudolf G. Binding: Moselfahrt aus Liebeskummer – Novelle einer Landschaft, Frankfurt am Main 1933 (51.–75. Tausend)
• Josef Adolf Schmoll gen. Eisenwerth: Die Mosel von der Quelle bis zum Rhein (Deutsche Lande – Deutsche Kunst). 2. Auflage, München/Berlin 1972
• Willy Leson (Hrsg.): Romantische Reise durch das Moseltal-Von Koblenz nach Trier (mit Graphiken vun Carl Bodmer un Texten vun Johann August Klein un Christian von Stramberg), Köln 1978
• Heinz Cüppers, Gérard Collot, Alfons Kolling, Gérard Thill (Red.): Die Römer an Mosel und Saar (Zeugnisse der Römerzeit in Lothringen, in Luxemburg, im Raum Trier und im Saarland), Mainz 1983, Zabern: 2. korrig. Auflage (mit 46 Farb- und 346 swaartwitt-Afbillen)
• Heinz Held: Die Mosel von der Mündung bei Koblenz bis zur Quelle in den Vogesen: Landschaft, Kultur, Geschichte (DuMont-Kunst-Reiseführer). 3. Uplaag, Köln 1989
• M. Eckoldt (Hrsg.), Flüsse und Kanäle, Die Geschichte der deutschen Wasserstraßen, DSV-Verlag 1998
• Ulrich Nonn: Eine Moselreise im 4. Jahrhundert-Decimus Magnus Ausonius und seine "Mosella". In: Koblenzer Beiträge zur Geschichte und Kultur, Bd. 8, Koblenz: Görres-Verlag 2000, S. 8–24 (mit Landkoort un Afbillen)
• Reinhold Schommers: Die Mosel (DuMont-Reise-Taschenbücher). DuMont, Ostfildern 2001, ISBN 3-7701-3741-8
• Ludwin Vogel: Deutschland, Frankreich und die Mosel. Europäische Integrationspolitik in den Montan-Regionen Ruhr, Lothringen, Luxemburg und der Saar. Klartext, Essen 2001, ISBN 3-89861-003-9
• Decimius Magnus Ausonius: Mosella. Lateinisch-deutsch. Herutgeven, översett un kommenteert vun Paul Dräger. Tusculum Studienausgaben. Artemis und Winkler, Düsseldorf 2004, ISBN 3-7608-1380-1
• Uwe Anhäuser: Die Ausoniusstraße. Ein archäologischer Reise- und Wanderführer. Rhein-Mosel, Alf/Mosel 2006, ISBN 3-89801-032-5
• Karl-Josef Gilles: Das Moseltal zwischen Koblenz und Trier 1920 bis 1950 (Reihe Archivbilder), Sutton, Erfurt 2006, ISBN 978-3-89702-943-9.
• Wasser- und Schifffahrtsdirektion Südwest: Kompendium der Wasser- und Schifffahrtsdirektion Südwest. Organisatorische und technische Daten, Binnenschifffahrt, Aufgaben, Wasserstraßen. Eigenverlag, Mainz Juni 2007
• Alexander Thon / Stefan Ulrich: Von den Schauern der Vorwelt umweht... Burgen und Schlösser an der Mosel. Schnell + Steiner, Regensburg 2007, 1. Aufl., 180 S. zahlr. Abb., 2 Moselübersichtskarten
• Wolfgang Lambrecht: Malerische Mosel – Gemälde und Druckgraphik aus 100 Jahren, [Farbbroschüre mit Werken u. a. von Carl Bodmer, Clarkson Stanfield, Rowbotham, Compton, Wolfsberger, Benekkenstein, Burger, Thoma, Nonn, Möhren, Zysing und Bayer, hrsgg. von der Sparkasse Mittelmosel und dem Lions-Förderverein Cochem], Cochem 2007
• Karl-Josef Schäfer und Wolfgang Welter: Ein Jakobsweg von Koblenz-Stolzenfels nach Trier. Der Pilgerwanderführer für den Mosel-Camino. Books on Demand, Norderstedt 2009 (2. aktual. Auflage) ISBN 978-3-8334-9888-6
• Xavier Deru: Die Römer an Maas und Mosel, Zabern-Verlag, Mainz 2010
• Groben, Josef: Mosella. Historisch-kulturelle Monographie, Trier 2011, 311 S., 237 Abb.
• Stefan Barme: Nacktarsch, Viez und Ledertanga – Ausflüge in die Kulturgeschichte des Mosellandes. Stephan Moll Verlag, 2012 (1. Auflage) ISBN 978-3-940760-37-1
• Joachim Gruber: Decimus Magnus Ausonius, <<Mosella>> Kritische Ausgabe, Übersetzung, Kommentar. Walter de Gruyter, Berlin. Reihe: Texte und Kommentare, Band 42, 2013, XI, 370 S.

• Moselkommission, up moselkommission.org
• Moselhöhenweg, up outdoorseiten.net
• Gewässergüte der Mosel in Rheinland-Pfalz 1964 bis 2000, bi dat Landesamt für Wasserwirtschaft Rheinland-Pfalz (LfW), Mainz, Februar 2002, auf luwg.rlp.de (PDF; 7,97 MB)
• Bestandsaufnahme Biologische Durchgängigkeit im Einzugsgebiet von Mosel und Saar, Hrsg. Internationale Kommissionen zum Schutze der Mosel und der Saar, 1. Februar 2011, up iksms-cipms.org (PDF; 10,7 MB)
• Internationales Bearbeitungsgebiet „Mosel-Saar“ – Bestandsaufnahme, Hrsg. Internationale Kommissionen zum Schutze der Mosel und der Saar, Juni 2005, up eau.public.lu (PDF; 29,7 MB)
• Die Mosel (dreedeelig 3sat-Dokumentatschoon), up youtube.com:
  • 1. Deel: Von der Quelle bis nach Metz
  • 2. Deel: Drei Länder, ein Fluss
  • 3. Deel: Von Trier bis nach Koblenz

1. ↑ Musel: moselfränkisch Woort för Mosel; wurrd in' Dialekt entlang ok de düütsch Mosel bit nah Koblenz so utspraaken
2. ↑ GeoExplorer vun de Waterwertschapsverwaltung Rhienland-Palz, up geoexplorer-wasser.rlp.de
3. ↑ Alfons Krisam: Deutschland und die Moselaner: heitere Betrachtung mit hintergründigem Ernst, ISBN 978-3-922-81200-5, Deutsche Nationalbibliothek, up portal.dnb.de
4. ↑ Zitat-Fehler: Ungülligen Tag <ref>; is keen Text för Refs mit den Naam PCTacitus1 angeven.
5. ↑ Zitat-Fehler: Ungülligen Tag <ref>; is keen Text för Refs mit den Naam PCTacitus2 angeven.
6. ↑ Zitat-Fehler: Ungülligen Tag <ref>; is keen Text för Refs mit den Naam MüHö angeven.
7. ↑ Zitat-Fehler: Ungülligen Tag <ref>; is keen Text för Refs mit den Naam MQ angeven.
8. ↑ Zitat-Fehler: Ungülligen Tag <ref>; is keen Text för Refs mit den Naam Maas350 angeven.
9. ↑ GeoExplorer vun de Waterwertschapsverwaltung Rhienland-Palz, up geoexplorer-wasser.rlp.de
10. ↑ Zitat-Fehler: Ungülligen Tag <ref>; is keen Text för Refs mit den Naam WSV1 angeven.
11. ↑ Zitat-Fehler: Ungülligen Tag <ref>; is keen Text för Refs mit den Naam WSV2 angeven.
12. ↑ ^{a b c} Zitat-Fehler: Ungülligen Tag <ref>; is keen Text för Refs mit den Naam WSV3 angeven.
13. ↑ Zitat-Fehler: Ungülligen Tag <ref>; is keen Text för Refs mit den Naam Vf26092014 angeven.
14. ↑ Zitat-Fehler: Ungülligen Tag <ref>; is keen Text för Refs mit den Naam RZ08012016 angeven.
15. ↑ Zitat-Fehler: Ungülligen Tag <ref>; is keen Text för Refs mit den Naam HerkBez angeven.
16. ↑ Zitat-Fehler: Ungülligen Tag <ref>; is keen Text för Refs mit den Naam PigottLüer angeven.
17. ↑ Zitat-Fehler: Ungülligen Tag <ref>; is keen Text för Refs mit den Naam DDeckers angeven.
18. ↑ Zitat-Fehler: Ungülligen Tag <ref>; is keen Text för Refs mit den Naam StLRP angeven.
19. ↑ Zitat-Fehler: Ungülligen Tag <ref>; is keen Text för Refs mit den Naam RLöwenstein angeven.