Helgolaands

t Helgolaands (eigen naeme: Halunder) is t Noordfriese dialekt van t eilaand Helgolaand (Helgolaands: Lunn). Omdebi'j n darde van de Helgolaanders praot Helgolaands, dat bin omdebi'j de 500 meensken. t Dialekt wordt dan ok mit uutstarven bedreigd. Toch bin der nog altied kiender die t praoten en is der op t eilaand n protte andacht veur t Helgolaands.

Helgolaand was wiedweg t eerste eilaand dat tiedens de Friese expansie in de middelieuwen koloniseerd wordde - de rest van Noordfrieslaand volgde laeter pas. t Dialekt van Helgolaand liekt, ondaanks t grote isolement waorin de eilaanders verkeerden, redelik op 'e dialekten van Föhr, Amrum en Sylt (t Fering, Öömrang en Sölring) die tegere t Eilaand-Noordfries vörmen. Meer as aandere Eilaand-Noordfriese dialekten is t Helgolaands deur t Duuts beïnvloed. Dit zal grootkaans mit de tragiese geskiedenis van t eilaand van doen hebben. t Eilaand is tot twie keer toe ontruumd tiedens beide wereldoorlogen en de Helgolaanders hebben op t vaastelaand in ballingskop leefd. Hierdeur kreeg t Hoogduuts al vroeg n belangrieke posisie in de Helgolaander gemienskop.

Butelings zeggen vaeke dat Helgolaands "Deens" klinkt. De korte, krachtige klaanken van t dialekt wordt niet deur iederiene skier vunnen. t Helgolaands is veerder n redelik normaol Noordfries dialekt. t Is niet biezunder konservatief. t Onderskeidt him wel van de aandere Noordfriese dialekten deur t behoold van de uutgangen -e en -en.

In de uutspraoke van t Helgolaands valen n peer dingen op. Zo as in vule Friese dialekten bin der onder de klinkers stiegende twieklaanken, bi'jgelieks in tuaan (ti'je), dat ongeveer klinkt as "twaan". Veerder typies is dat bepaolde slotklaanken vort laoten worden (-r en -d) of inkeld deur de neuze uut te spreken (-n). n Groet as "mogge", skreven as gud mooin, wordt zo meerstal uutspreuken as gu mooin. Veerder typies bin de twieklaanken oa in bg. hoad, heufd, die ongeveer klinkt as "owa", en eä, bg. in meär (meer), die zwat klinkt as oeë of uhhe.

Bi'j mitklinkers moeten sprekers van t Duuts heur dervan bewust wezen dat kombinaosies as sp- en st- gewoon as in t Nederlaands uutspreuken worden, dus zonder de karakteristieke Hoogduutse palaterisering. Veerder opvalend, mar niet verrassend veur n Fries dialekt, is t veurkommen van sk- in plak van sch-, ok in lienwoorden, dus skeff veur "skip" (liend van t Duutse Schiff).

Helgolaandse woorden kunnen in t enkelvoold of meervoold staon. Meervoolden in t Helgolaands kunnen op verskillende manieren tot staand brocht worden. t Gebrukelikst is -e of -en (-n) as aachtervoegsel: suaak (wange) wordt suaaken, teän (taand) wordt teäne en tuaan (ti'je) wordt tuaan'n. Veerder bin der n protte meervoolden op -er: hoad - hoader (heufd - heufden), iaarem - iaaremer (aarm - aarms) en t onriegelmaotige kin - künner (kiend - kiender). Ok aandere onriegelmaotigheden kommen veur; t meervoold van man (man) is zo mansli (liek as t Stellingwarfs en t Friese manlju).

n Biezunder kenmark van t Helgolaands is t aachtervoegsel -mens, bi'jgelieks in mundaimens: op maondag, maondags. Op 'e zelfde maniere zeggen ze ok taisdaimens enzovoort.

n Op t eilaand bekend sjibbolet is t onzinzinnechien en en hi en hin hi en her hin hi en en hi. Dat betekent zovule as "n ente had n hond had en heur hond had n ente had." Wi'j hoeven vanzels niet uut te duden dat dit zinnechien weinig leert over de echte grammatika van t Helgolaands. Zinnen as de fremmen froie djam oawer faini wedder iip Lunn ("de gasten verheugen heur in t biestere weer op Helgolaand") geven n eerliker bield. In disse zinne vaalt op dat t lidwoord nao t veurzetsel oawer vortlaoten wordt. Dit verskiensel komt vaeke veur in t Helgolaands. Lidwoorden worden vaeke vortlaoten of verzwakt tot n tussenklaank as -t- (uut deät, t [het]) of -n- (uut en, n [een]).

iaan
tau
tree
schtjuur
fiu
sös
seeben
ach
neägen
tain
elben
twallow

mundai
taisdai
medderweeken
tünnersdai
fraidai
senin
sendai

dollung (vandaege)
mollung (vanmorgen)
illung (vanaovend)

jüster (gister)

mooin (morgen)
oawermooin (overmorgen)

bli (blauw)
road (rood)
giil (geel)
witt (wit)
swaart (zwart)
gri (gries)
green (gruun)

ool'n (oolders)
voor (heit)
mem (memme)
bapi (pappe)
memi (memmie)
oot (grootmoeder)
groovoor (grootvaeder)
oti (beppe)
gogo (pake)

ik, mi (ik, mi'j)
di, di (ie, jow)
hi, hem (hi'j, him)
dji, her (zi'j, heur)
deät (t)

wi, is (wi'j, oons)
djüm (jim)
dja (zi'j)

t Oonzevaeder

Heeregot, ii Foor, dear Di bes uun'e Hemmel!
Haili skel wees Diin Neem.
Diin Rik lat keem,
Diin Wel skel djülle
uun'e Hemmel en iip'e lir.
Ii doagelik Brooad du is dollung,
en ferdjiuw is ii Skül,
as wi ferdjiuw wel din'n uun ii Skül stun.
En feere is ni wech fan Diin Wai.
Foor moake is frai fan Büsterkens!

Amen!

Now volgt t eerste artikel van de Universele Verklaoring van de Rechten van de Meenske in t Helgolaands:

Alle Mensken sen frai, likwörti en med de sallowski Rechten geboorn. Djo hoa Ferstant en Geweeten medfin'n en skul arker as Bruurs uundjintreed.

Alle meensken worden vri'j en geliek in weerdighied en rechten geboren. Ze hebben verstaand en geweten mitkregen, en moeten mekeer as breurs behaandelen.

t Helgolaands wordt deur n minderhied van de Helgolaanders spreuken. t Is dan ok warskienlik dat de tael zal uutstarven. De belangriekste bedreiging is t Hoogduuts, mar ok de Nedersaksiese dialekten van t vaastelaand worden op Helgolaand almar vaeker spreuken deur t volk dat der komt wonen.

Om t uutstarven te veurkommen bin alderhaande inisiatieven op gang kommen rond t Helgolaands. Zo ku'j op t eilaand kursussen in de tael volgen en wordt in t leger onderwies an t Helgolaands extra andacht besteed. De vraoge is of disse maotriegels niet al te laete kommen - van de jongere generaosies hebben der mar n peer angeven dat ze Helgolaands goed te kunnen praoten.

n Aander inisiatief is t saemenstellen van n goed Helgolaander woordeboek. Tot nog toe bin der allienig n nooit voltooid wetenskoppelik woordeboek en inkelde woordeliesten uutbrocht, mar op dit stuit wordt an n briedvoerig haandwoordeboek warkt, dat van t Duuts naor t Helgolaands en van t Helgolaands naor Duuts zal vertaelen.

• Over t Helgolaander woordeboek (Nederlaandstaelig)
• n 19e-ieuwse studie naor t Helgolaands (Nederlaandstaelig)

Dit artikel is skreaven in et stellingwarvsk, in de Algemene Nedersaksiese Schriefwieze.