Aqbeż għall-kontentut

Baħar ta' Wadden

Minn Wikipedija, l-enċiklopedija l-ħielsa
Il-Gżejjer Frisjani tat-Tramuntana fil-Baħar ta' Wadden

Il-Baħar ta' Wadden (bl-Olandiż: Waddenzee [ˈʋɑdə(n)zeː]; bil-Ġermaniż: Wattenmeer; bil-Ġermaniż kollokjali: Wattensee jew Waddenzee; bid-Daniż: Vadehavet; bil-Frisjan tal-Punent: Waadsee; bil-Frisjan tat-Tramuntana: di Heef) huwa żona intermareali fix-Xlokk tal-Baħar tat-Tramuntana. Jinsab bejn il-kosta tal-Majjistral tal-Ewropa kontinentali u l-firxa ta' Gżejjer Frisjani baxxi, u jifforma korp tal-ilma baxx b'artijiet mareali u b'artijiet mistagħdra. Il-Baħar ta' Wadden għandu diversità bijoloġika rikka u huwa żona importanti għat-tnissil u għall-passa tal-għasafar. Fl-2009, il-partijiet tal-Baħar ta' Wadden li jagħmlu man-Netherlands u mal-Ġermanja tniżżlu fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO u l-parti li tagħmel mad-Danimarka ġiet miżjuda f'Ġunju 2014.[1][2][3]

Il-Baħar ta' Wadden jestendi minn Den Helder, fil-Majjistral tan-Netherlands, ikompli tul l-estwarji l-kbar tax-xmajjar tal-Ġermanja, u jibqa' sejjer sal-konfini tat-Tramuntana ta' Skallingen fid-Danimarka, tul kosta totali ta' xi 500 kilometru u erja totali ta' madwar 10,000 km2. Fi ħdan in-Netherlands, il-Baħar ta' Wadden huwa kkonfinat mill-Ijsselmeer permezz tal-Afsluitdijk. Storikament, ir-reġjuni kostali spiss kienu soġġetti għal għargħar kbar, li rriżultaw f'eluf ta' mwiet, inkluż l-għargħar ta' San Marcellus tal-1219, l-għargħar ta' Burchardi tal-1634 u l-għargħar tal-Milied tal-1717. Uħud minn dawn l-għargħar bidlu l-kosta b'mod sinifikanti.[4][5] Bosta digi[6] u diversi mogħdijiet għoljin inbnew u bis-saħħa tagħhom kien hemm ftit li xejn fatalitajiet fl-aħħar għargħar[7] (anke jekk xi digi xi drabi, f'episodji rari reċenti, ma kinux biżżejjed). B'hekk il-Baħar ta' Wadden huwa fost l-iktar ħabitats mibdula mill-bniedem fil-pjaneta.[8]

Ambjent

[immodifika | immodifika s-sors]
L-artijiet mareali bit-tajn ta' Pilsumer Watt qrib Greetsiel, il-Ġermanja

Il-kelma wad hija kelma Frisjana u Olandiża li tfisser "art mareali bit-tajn" (bil-Ġermaniż: Watt, bid-Daniż: Vade). Iż-żona hija kkaratterizzata minn artijiet mareali bit-tajn estensivi, trinek mareali iktar fondi (qaliet mareali) u gżejjer, f'reġjun f'taqbida bejn l-art u l-baħar.[9]

Il-pajsaġġ fil-biċċa l-kbira tiegħu fforma permezz ta' mareat tat-tempesti fis-sekli 10 sa 14, li ħakmu ħafna raba' bil-peat wara d-duni kostali. Il-gżejjer attwali huma fdalijiet tad-duni kostali preċedenti.

Lejn il-Baħar tat-Tramuntana, il-gżejjer għandhom bosta duni bajjiet wesgħin bir-ramel, u lejn il-Baħar ta' Wadden, il-gżejjer għandhom kosta mareali baxxa. L-impatt tal-mewġ u l-kurrenti li jġorru magħhom is-sedimenti bil-mod il-mod qed jibdlu kemm il-mases tal-art kif ukoll il-kosta. Pereżempju, il-gżejjer ta' Vlieland u Ameland resqu lejn il-Lvant matul is-sekli, u tilfu l-art minn naħa u żiduha min-naħa l-oħra.

Fawna

[immodifika | immodifika s-sors]

Il-Baħar ta' Wadden huwa famuż għall-flora u l-fawna rikka tiegħu, speċjalment l-għasafar. Mijiet ta' eluf ta' għasafar tal-kosta, papri u wiżż jużaw iż-żona bħala post fejn jieqfu jistrieħu waqt il-passa jew fix-xitwa. Huwa wkoll ħabitat rikk għall-gawwi u għaċ-ċirlewwi[10], kif ukoll għal diversi speċijiet ta' russetti, paletti u għasafar tal-priża, inkluż popolazzjoni żgħira u li qed tiżdied ta' ajkli tad-denb abjad li qed jitnisslu fiż-żona.[11] Madankollu, il-bijodiversità tal-Baħar ta' Wadden qed tonqos meta mqabbla mal-imgħoddi; fir-rigward tal-għasafar, fl-imgħoddi kienu komuni wkoll il-fjamingi u l-pellikani tad-Dalmazji, mill-inqas fiż-żmien ottimali tal-Oloċen meta l-klima kienet iktar sħuna.[12][13] Minħabba l-attività tal-bniedem u t-tibdil fl-ambjent, xi speċijiet ġew estinti, filwaqt li oħrajn mistennija jibdew ipassu hemmhekk.[14][15]

Għadd ta' foki jitbasktu fuq ramla fil-Baħar ta' Wadden, qrib Terschelling, in-Netherlands

Fost il-ħut il-kbir hemm ir-rebekkini, is-salamun tal-Atlantiku u t-trota tal-baħar li għadhom preżenti f'diversi sezzjonijiet tal-Baħar ta' Wadden, iżda oħrajn bħall-isturjun Ewropew għadhom jgħixu fir-reġjun bis-saħħa ta' proġett ta' introduzzjoni mill-ġdid. L-unika popolazzjoni naturali ta' houting (Coregonus oxyrhynchus) li għad fadal fid-dinja għadha tgħix fil-parti Daniża tal-Baħar ta' Wadden u ntużat bħala l-bażi għal introduzzjonijiet mill-ġdid iktar lejn in-Nofsinhar, iżda għad hemm konfużjoni tassonomika konsiderevoli dwar l-istatus tal-ispeċi (jekk hijiex l-istess bħall-houting li xi darba kienet tgħix iktar lejn in-Nofsinhar fil-Baħar ta' Wadden).[16][17] Il-gajdri Ewropej xi darba kienu jiffurmaw saffi kbar sħaħ fir-reġjun u kienu għadhom jeżistu sa xi ftit deċennji ilu, meta nqerdu għalkollox minħabba kombinament ta' mard u l-firxa invażiva kontinwa tal-gajdri tal-Paċifiku, li ħadet post il-gajdri Ewropej fil-Baħar ta' Wadden.[18] Speċjalment il-parti tal-Lbiċ tal-Baħar ta' Wadden naqset ferm. Storikament, ir-Renu kien bil-bosta l-iktar xmara importanti li kienet tnixxi f'din is-sezzjoni, iżda naqset ferm minħabba d-digi. B'riżultat ta' dan, madwar 90 % tal-ispeċijiet kollha li storikament kienu jgħixu f'dik il-parti tal-Baħar ta' Wadden jinsabu f'riskju.[19]

Il-Baħar ta' Wadden huwa ħabitat importanti għall-foki komuni u għall-foki griżi. Id-dniefel suwed u d-dniefel ta' geddumhom abjad huma l-unika ċetaċji residenti tal-Baħar ta' Wadden. Kien hemm żmien fejn kienu estinti fil-parti tan-Nofsinhar iżda reġgħu kkolonizzaw iż-żona mill-ġdid.[20] Bosta ċetaċji oħra jżuru l-baħar staġonalment, jew okkażjonalment.[21][22] Fl-istorja reċenti, il-balieni tat-Tramuntana tal-Atlantiku u l-balieni griżi (issa estinti fit-Tramuntana tal-Atlantiku)[23] kienu preżenti fir-reġjun, u x'aktarx kienu jużaw l-ilmijiet kalmi u baxxi għall-ikel u għat-tnissil tagħhom. Kien hemm teorija li kienet tgħid li dawn iċ-ċetaċji ġew ikkaċċjati mill-kaċċaturi tal-balieni tul il-kosta fi żminijiet Medjevali.[24][25] Ġeneralment kienu ilhom meqjusa estinti fir-reġjun, iżda fin-Netherlands x'aktarx li baliena tat-Tramuntana tal-Atlantiku ġiet osservata qrib il-bajjiet tal-gżira ta' Texel, waħda mill-Gżejjer Frisjani tal-Punent u lil hinn minn Steenbanken, Schouwen-Duiveland f'Lulju 2005.[26] Żidiet reċenti fl-għadd ta' balieni tal-ġwienaħ kbar jew megatteri u balenotteri żgħar tat-Tramuntana tal-Atlantiku jaf irriżultaw f'iktar żjarat u possibbilment f'kolonizzazzjoni mill-ġdid mill-ispeċijiet fiż-żoni speċjalment madwar Marsdiep.[27][28] Huwa mistenni wkoll li fil-ġejjieni jiġu rkuprati d-dniefel geddumhom qasir lokali li kienu estinti.[20]

Konservazzjoni

[immodifika | immodifika s-sors]
Żjarat turistiċi fl-artijiet mareali bit-tajn tal-Baħar ta' Wadden

Għadd ta' speċijiet invażivi introdotti mill-bniedem, inkluż algi, pjanti, u organiżmi iżgħar, qed jikkawżaw effetti negattivi fuq l-ispeċijiet indiġeni.[29]

It-tliet pajjiżi li jmiss magħhom il-Baħar ta' Wadden għandhom siti Ramsar fir-reġjun.

Għalkemm il-Baħar ta' Wadden għadu mhux elenkat bħala sit Ramsar transkonfinali, parti kbira mill-Baħar ta' Wadden huwa protett b'kooperazzjoni bejn it-tliet pajjiżi. Il-gvernijiet tan-Netherlands, tad-Danimarka u tal-Ġermanja ilhom jaħdmu flimkien mill-1978 għall-protezzjoni u għall-konservazzjoni tal-Baħar ta' Wadden. Il-kooperazzjoni tkopri l-ġestjoni, il-monitoraġġ u r-riċerka, kif ukoll kwistjonijiet politiċi. Barra minn hekk, fl-1982, intlaħaq qbil fuq Dikjarazzjoni Konġunta dwar il-Protezzjoni tal-Baħar ta' Wadden sabiex jiġu kkoordinati l-attivitajiet u l-miżuri għall-protezzjoni tal-Baħar ta' Wadden. Fl-1997 ġie adottat Pjan Trilaterali dwar il-Baħar ta' Wadden.[30][31][32]

Fl-1986, iż-Żona tal-Baħar ta' Wadden ġiet iddikjarata bħala riżerva ta' bijosfera mill-UNESCO.[33]

Sit ta' Wirt Dinji

[immodifika | immodifika s-sors]
Parti mill-Baħar ta' Wadden li tagħmel mal-Ġermanja

F'Ġunju 2009, il-Baħar ta' Wadden (il-partijiet taż-Żona ta' Konservazzjoni Olandiża tal-Baħar ta' Wadden u l-Parks Nazzjonali Ġermaniżi tal-Baħar ta' Wadden ta' Niedersachsen u ta' Schleswig-Holstein) ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.[34] Modifika minuri fil-konfini fl-2011 żiedet il-Park Nazzjonali tal-Baħar ta' Wadden f'Hamburg, u fl-2014 ġiet miżjuda l-parti li tagħmel mad-Danimarka.[3]

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (viii) "Eżempju straordinarju li jirrappreżenta stadji importanti tal-istorja tad-dinja, inkluż it-trapass tal-ħajja, il-proċessi ġeoloġiċi kontinwi sinifikanti fl-iżvilupp tat-tipi differenti ta' art, jew il-karatteristiċi ġeomorfiċi jew fiżjografiċi sinifikanti"; il-kriterju (ix) "Eżempju straordinarju li jirrappreżenta proċessi ekoloġiċi u bijoloġiċi kontinwi sinifikanti fl-evoluzzjoni u fl-iżvilupp ta' ekosistemi u ta' komunitajiet ta' pjanti u ta' annimali terrestri, tal-ilma ħelu, kostali u tal-baħar"; u l-kriterju (x) "Post fejn hemm l-iktar ħabitats naturali importanti u sinifikanti għall-konservazzjoni fil-post tad-diversità bijoloġika, inkluż fejn hemm speċijiet mhedda ta' valur universali straordinarju mill-perspettiva tax-xjenza jew tal-konservazzjoni".[3]

Rikreazzjoni

[immodifika | immodifika s-sors]
Nies fil-bajja ta' Borkum, il-Ġermanja

Ħafna mill-gżejjer ilhom postijiet popolari għall-baħar u għall-bajjiet mis-seklu 19.

Iż-żjarat turistiċi fl-artijiet mareali bit-tajn, fejn dak li jkun imur jimxi fuq ir-ramel imtajjen meta l-marea tkun baxxa, saru popolari fil-Baħar ta' Wadden.[35]

Ir-reġjun huwa popolari wkoll ma' dawk li jħobbu l-opri tal-baħar rikreattivi.

Letteratura

[immodifika | immodifika s-sors]

Il-parti Ġermaniża tal-Baħar ta' Wadden intużat bħala l-pajsaġġ għar-rumanz tal-1903 ta' Erskine Childers, The Riddle of the Sands u għar-rumanz tal-1915 ta' Else Ury, Nesthäkchen in the Children's Sanitorium.

Referenzi

[immodifika | immodifika s-sors]
  1. ^ "Wadden Sea |". waddensea-worldheritage.org. Miġbur 2021-10-24.
  2. ^ Centre, UNESCO World Heritage. "Six new sites inscribed on World Heritage List". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2021-10-24.
  3. ^ a b ċ Centre, UNESCO World Heritage. "Wadden Sea". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2021-10-24.
  4. ^ Christensen, Helena Holmenlund (2019-01-08). "Tusinder af omkomne: Se listen over historiens værste stormfloder". fyens.dk (bid-Daniż). Miġbur 2021-10-24.
  5. ^ "Stormfloder". nationalparkvadehavet.dk (bid-Daniż). Arkivjat minn l-oriġinal fl-2019-02-07. Miġbur 2021-10-24.
  6. ^ "Wadden Sea Dikes" (PDF). Arkivjat minn l-oriġinal (PDF) fl-2021-10-24. Miġbur 2021-10-24.
  7. ^ "Nehring" (PDF). Arkivjat mill-oriġinal fl-2017-05-02. Miġbur 2021-10-24.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
  8. ^ "Wadden Sea - The Encyclopedia of Earth". editors.eol.org. Miġbur 2021-10-24.
  9. ^ Scheffel, Richard L.; Wernet, Susan J., eds. (1980). Natural Wonders of the World. United States of America: Reader's Digest Association, Inc. pp. 408–409. ISBN 0-89577-087-3.
  10. ^ Couzens, Dominic (2008). Top 100 Birding Sites of the World. University of California Press. pp. 27–29. ISBN 978-0-520-25932-4.
  11. ^ "Havørne sætter ny rekord i Danmark". DR (bid-Daniż). 2019-11-20. Miġbur 2021-10-24.
  12. ^ Alanna Mitchell (2009). Seasick. The University of Chicago Press.
  13. ^ Nikulina, E.A.; U. Schmölcke (2015). "First archaeogenetic results verify the mid-Holocene occurrence of Dalmatian pelican Pelecanus crispus far out of present range". Journal of Avian Biology. 46 (4): 344–351.
  14. ^ "Regional Species Extinctions - Examples of regional species extinctions over the last 1000 years and more (PDF)" (PDF). Arkivjat minn l-oriġinal (PDF) fl-2011-04-25. Miġbur 2021-10-24.
  15. ^ Karsten Reise. "A natural history of the Wadden Sea – Riddled by contingencies" (PDF).
  16. ^ Carl, R. and P.R. Møller (2012). Atlas over Danske Ferskvandsfisk. Natural History Museum of Denmark, University of Copenhagen, and DTU Aqua. ISBN 9788787519748.
  17. ^ Borcherding, J.; M. Heynen; T. Jäger-Kleinicke; H. V. Winter; and R. Eckmann (2010). Re-establishment of the North Sea houting in the River Rhine. Fisheries Management and Ecology 17(3): 291–293.
  18. ^ "Vi gider ikke spise unikke danske østers". Politiken (bid-Daniż). 2012-10-23. Miġbur 2021-10-24.
  19. ^ MacKinnon B.J., 2013. The Nature of Nature. The Once and Future World: Nature as It Was, as It Is, as It Could Be. p.100.
  20. ^ a b "Links:". home.kpn.nl. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2021-10-24. Miġbur 2021-10-24.
  21. ^ "Cetaceans | Seaonscreen - ZeeinZicht". archive.ph. 2014-04-05. Miġbur 2021-10-24.
  22. ^ Lotze, Heike K. "Radical changes in the Wadden Sea fauna and flora over the last 2,000 years". Helgoland Marine Research (bl-Ingliż). 59 (1): 71–83.
  23. ^ Mead JG, Mitchell ED (1984). "Atlantic gray whales". In Jones ML, Swartz SL, Leatherwood S (eds.). The Gray Whale. London: Academic Press. pp. 33–53.
  24. ^ Szaro C.R., Johnston W.D., Wolff. J.W. et al. 1996. Biodiversity of the Wadden Sea. Biodiversity in Managed Landscapes: Theory and Practice. pp. 539.
  25. ^ Wolff W. J., 2000. The south-east North Sea: losses of vertebrate fauna during the past 2000 years. Biological Conservation 95: 209-21.
  26. ^ "blank". home.kpn.nl. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2021-10-24. Miġbur 2021-10-24.
  27. ^ "Kees (C.J.) Camphuysen (2007). "Foraging humpback whale (Megaptera novaeangliae)in the Marsdiep area (Wadden Sea), May 2007 and a review of sightings and strandings in the southern North Sea, 2003-2007"" (PDF). Arkivjat minn l-oriġinal (PDF) fl-2014-08-09. Miġbur 2021-10-24.
  28. ^ frank (2008-10-21). "Springende walvis gezien bij Texel" (bl-Olandiż). Arkivjat minn l-oriġinal fl-2021-10-24. Miġbur 2021-10-24.
  29. ^ Wolff W.J., Dankers N., Dilemma' K.S., Reijnders P.J.H., Smit C.J., Chapter 17: Biodiversity of the Wadden Sea (Denmark, Germany, The Netherlands): recent changes and future projections. pp. 342.
  30. ^ "20th Anniversary of the Wadden Sea Plan | Wadden Sea". waddensea-secretariat.org. Miġbur 2021-10-24.
  31. ^ "Trilateral Monitoring and Assessment Programme (TMAP) | Wadden Sea". waddensea-secretariat.org. Miġbur 2021-10-24.
  32. ^ "Trilateral Wadden Sea Cooperation - Introduction". web.archive.org. 2012-02-27. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2012-02-27. Miġbur 2021-10-24.
  33. ^ "Waddensea Area | United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization". web.archive.org. Arkivjat mill-oriġinal fl-2021-06-14. Miġbur 2021-10-24.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
  34. ^ "World heritage sites: slave outpost and Buddhist mountain on the list – but Wales has to wait". the Guardian (bl-Ingliż). 2009-06-26. Miġbur 2021-10-24.
  35. ^ "Your visit | Wadden Sea". www.waddensea-worldheritage.org. Miġbur 2021-10-24.
Miksub minn "https://mt.wikipedia.org/w/index.php?title=Baħar_ta%27_Wadden&oldid=315340"