Инфляци

Инфляци буюу Үнийн өсөлт, мөн мөнгөний үнэгүйдэл (Англи: inflation; Орос: инфляция; латин. inflatio «хөөрөгдөл») гэдэг нь бараа, үйлчилгээний ерөнхий үнэ өсөхийг хэлнэ. Улмаар мөнгөний ханш буурах үйл явц юм. Эсрэг утга нь "Дефляци" гэнэ.

Инфляци өсөхийн хэрээр мөнгө таваарын гүйлгээ, төлбөр хийх үүргээ алддаг. Инфляци мөнгөний зах зээлийн тэнцвэр алдагдахад үүсч бий болох ба улмаар үйлдвэрлэл хэрэглээг бүхэлд нь хамарч байдаг. Инфляци хүчтэй болох тутам төрөөс түүний эсрэг зохицуулалтын арга хэмжээг хэрэгжүүлэхэд улам бүр хүндрэлтэй болдог. Үүнд мөнгөний зах зээл, төрийн санхүү, хөрөнгө оруулалт, хэрэглээ зэрэг эдийн засгийн бусад салбарыг хамарсан гиперинфляцийн үед түүний эсрэг тэмцэх нь төрийн маш чухал бодлого болно. Энэ үед эдийн засгийг хөгжүүлэх тухай асуудал нь хоёрдугаар зэрэгт тавигддаг. Инфляци буурч багасах, нэмэгдэх хэлбэртэй байдаг. Жишээ нь: үнийн тасралтгүй өсөлтөөс үүссэн нээлттэй инфляци нь таваарын зах зээлийг сэргээж үйлдвэрлэл ба ажил эрхлэлтийг нэмэгдүүлж, хувьцааны эрэлтийг өсгөдөг. 1960-аад оноос 1970-аад оны эх хүртэл олон хөгжингүй орны засгийн газар эдийн засгийн богино хугацааны тохируулгын хэрэгсэл болгон зохиомол албадмал инфляцийг ашигласан. Албадмал инфляци нь таваарын хомсдолд оруулж барааг бараагаар солих (бартер) хэмжээнд хүргэж эдийн засгийг ухраахад хүргэдэг. Чухамхүү ингэж мөнгө өөрийнхөө үүргийг үлэмж ихээр алдахад гиперинфляци (жолоодлогогүй) үүсдэг. Зохиомол инфляци нь зах зээлийн механизмыг гажуудуулж эдийн засгийн үр ашгийг бууруулдаг.

Жишээ нь: Хувьцааны эрэлт өсч, түүний үнэ нэмэгдэж хадгаламж эзэмшигчид түүнийг олж авахыг эрмэлздэг. Инфляциас хамаарч хэрэгцээ өөрчлөгдөхгүй, бүтцийн өөрчлөлт хийгдэхгүйд хүрдэг. Албадмал инфляци удаан үргэлжилбэл зогсонги байдал үүсдэг. Гэхдээ инфляцигүй эдийн засаг гэж байдаггүй. Дараах тохиолдолд инфляцигүй эдийн засаг байдаг.

1. Улсын төсвийн алдагдалгүй үед инфляцигүй эдийн засаг байж болно.
2. Төв банк нь эдийн засгийн инфляцигүй хөгжлийг хангах үүргээ биелүүлсэн үед инфляцигүй эдийн засаг байж чадна. Бодит байдалд төв банк нь богино хугацааны мөнгөний бодлого явуулж буй үедээ инфляциас зугтаах бололцоо хүнд юм.
3. Мөнгөний нийлүүлэлтийг зохицуулахад төв банкны монополь арилсан үед эдийн засагт инфляци байхгүй байж болно. Монополийн нөхцөлд мөнгөний нийлүүлэх хязгаарыг тогтооход заавал алдаа гардаг. Төв банк мөнгөний гаралтыг зогсоовол тэдгээрийн зах зээл өрсөлдөөнтэй байж чадахгүй.
4. Хөрөнгө оруулалтын эрэлт, хадгаламжийн нийлүүлтийн хоорондын макро эдийн засгийн тэнцвэрийг тотвортой барьсан үед инфляцигүй эдийн засаг байж болох юм. Инфляцийн эрэлт хадгаламжийн нийлүүлэлтээс давж гарсан үед эдийн засагт хөрөнгө оруулалтын болон үйлдвэрлэлийн өсөлт саарч инфляци бий болдог.
5. Нийгмийн гишүүн бүр үнэ өсөхөд түүний цааш хараад суух чадвартай байх ёстой. Энэ нь амьдралд хэзээ ч биелэгдэхгүй. Энэ бүхнээс үзвэл орчин үеийн эдийн засаг нь өөрийн дотоод байгууламжийнхаа хувьд гарцаагүй инфляцийн эдийн засаг байна. Гэвч инфляцийн эсрэг тохируулга төрийн өдөр тутмын үүрэг байх ёстой.

Эрэлтийн тал дахь эдийн засгийн цаг үеийн гажилт нь үнийг тасралтгүй дээшлүүлэхэд хүргэх ба түүний өсөлтийн хурдаар инфляцийн түвшин нь хэмжигддэг. Гэвч үнийн тогтмол өсөлт бол инфляцийн ганц шинж тэмдэг биш. Инфляцийг хоёр хуваадаг:

1. Таваар байгаа үед үнэ тогтмол өсөх явдлыг харуулдаг нээлттэй инфляци.
2. Таваарын хомсдолтой үед төрөөс үнийг зохицуулах хүчээр дарсан алвадмал инфляци гэж хоёр хуваана.

Инфляцын эсрэг үйл явц буюу бараа, үйлчилгээний үнэ буурахыг Дефляци гэдэг. Дефляц нь удаан үргэлжилдэггүй гол төлөв улирлын чанартай байдаг. Жишээ нь: намар ургац хураах үед буудай, ногооны үнэ буурдаг.

Инфляци бол мөнгөний зах зээл дээр үүсч төрдөг. Мөнгөн гүйлгээний гажилт нь олон шалтгаантай.

1. Төв банкны гүйлгээний хүрээн дэх мөнгөний бодлогын буруугаас болж мөнгөний массыг таваараар хангаж чадахгүй бол инфляци үүсдэг. Эдийн засагт богино хугацаанд явуулах мөнгөний бодлого нь дараахь асуудлыг багтаана. Үүнд: Хүүгийн нормыг зохицуулах замаар түүнийг хөрөнгө оруулалтын эрэлт бий болгоход үйлчлүүлэх асуудал юм. Эдийн засгийн уналтыг зогсоох фондын бирж дээрх хувьцааны үнийг дэвшилттэйгээр бууруулахын тулд төв банк нь мөнгөний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлж эхэлдэг. Үүний тулд хүүгийн нормыг хямдруулж, хөрөнгө оруулалтын эрэлтийг нэмэгдүүлдэг. Гэхдээ богино хугацааны мөнгөний бодлого нь урт хугацааны инфляцигүй бодлогын хүрээнд хэрэгжих ёстой.
2. Төсвийн алдагдал инфляцийг хөтөлж байдаг. Гэвч түүний хурд нь төсвийн алдагдлыг арилгах ажлын зохион байгуулалтаас хамаардаг. Төв банк мөнгөний нийлүүлэлтийг аль болох бага байлгаж чадвал инфляцийн хурд харьцангуй бага байна.
3. Төв банкнаас засгийн газар тогтмол зээл авах явдал гарцаагүй гарч байдаг нь инфляцийн бас нэг шалтгаан юм. Засгийн газрын зээлийг гол төлөв улирлын бүхий үйлдвэр ялангуяа хүн амын хүнсний хангамжийн зориулалттай ХАА-н салбарыг ажиллуулах шаардлагаас гардаг юм. Түүний нэг нь орон, гадаадын иргэд, корпораци, арилжааны банк, олон улсын сангаас мөнгө зээлэх явдал байдаг. Энэ бол түр зуур төсвийн алдагдалыг арилгах арга болдог боловч цаашдаа инфляцийг нэмж байдаг нэг шалтгаан юм. Зах зээл дээрх бизнесийн ба засгийн газар хоорондын өрсөлдөөн нь эдийн засагт тэнцвэрт бус байдлыг бий болгодог. Үүний үр дүнд хөрөнгө оруулалтыг санхүүжүүлэх бололцоог бас нэмдэг.
4. Эдийн засгийг цэрэгжүүлэх нь инфляцийг бий болгох гол нөхцөл байдаг. Цэргийн аж үйлдвэрийг хөгжүүлэх нь улсын төсвийн зарлагыг нэмэгдүүлдэг. Энэ нь төсвийн алдагдлыг нэмж инфляцийг түргэсгэдэг. Үүнийг цэрэгжүүлэлтийн улмаас үүсэх инфляцийн нэгдүгээр дагавар гэж үздэг. Цэргийн эдийн засаг нь материал, боловсон хүчин болон бусад нөөцийг татан ашигладаг. Үүний улмаас иргэний үйлдвэрлэлд хохирол болдог, зах зээлийн эрэлт нийлүүлэлтийн тэнцвэр алдагддаг. Үүнийг цэрэгжүүлэлтийн улмаас үүсэх инфляцийн 2-р дахь үр дагавар гэдэг.
5. Зах зээлийг монопольчлох нь инфляцийн процессыг эрүүлжүүлэхэд нөлөөлдөг. Инфляци түргэн нэмэгдэж буй эдийн засагт зах зээлийн монополчлол өндөр түвшинд байдаг. Гэвч монополь нь инфляцийг төрүүлдэггүй харин үргэлжлүүлж хүчтэй болгоход нөлөөлдөг. Зах зээл дээр өөрийн зонхилох байр сууриа хадгалахын тулд монополиуд нь зах зээл дээр өндөр үнэ тогтоох, хадгалан барихын төлөө тэмцдэг. Түүнчлэн үйлдвэрлэлийн хэмжээгээ багасгаж таваарын нийлүүлэлтийг хорогдуулдаг. Зах зээлийн механизмыг зөрчиж буй үнийн нийлүүлэлтийн мэдрэмжийг багасгаж инфляцийн эрэлт хэлбэлзэхэд үйлдвэрлэлийн зүгээс үзүүлэх нөлөөг бууруулдаг.
6. Гадаад эдийн засгийн хүчин зүйл инфляцид нөлөө үзүүлж байдаг. Дэлхийн худалдааны сувгаар инфляци зөөгдөн ирж байдаг. Үүний улмаас түүхий эд, эрчим хүчний үнэ өсч инфляцийн механизмд шинэ түлхэц болж байдаг. Мөн хилийн чанадаас хамгийн өндөр хүүтэй зөөгдөн ирж буй богино хугацааны капиталын урсгал нь инфляцид багагүй нөлөөлдөг.

Хэрвээ макро эдийн засгийн тэнцвэрт бус байдал нь үнийн тогтмол өсөлтөөр илэрч байвал түүнийг нээлттэй (задгай) инфляци гэж нэрлэдэг.

Задгай инфляци зах зээлийн механизмыг эвддэггүй. Учир нь нэг зах зээл дээрх үнийн өсөлттэй нэгэн зэрэг нөгөөхийнх нь үнэ хямдрах явдал ажиглагддаг. Энэ нь эдийн засагт үнийн дохио өгч, хөрөнгө оруулалтыг урамшуулж, үйлдвэрлэлийг өргөтгөх хүчин зүйл болж зах зээлийн механизмыг үргэлжлүүлэн ашиглах бололцоог олгодог. Эдийн засгийн практикт задгай инфляцийн дараахь хэлбэрүүд бий:

Дасгах инфляци

Энэ нь үйлдвэрлэгч, хэрэглэгчийн сэтгэл зүйг инфляцийн нөхцөлд дасган хувиргахтай холбоотой асуудал юм. Үнэ нэмэгдсэн үед хэрэглэгч ойрын ирээдүйд буурна гэж тооцож байдаг ба энэ тохиолдолд Пигуг үр дүнд хүрч байдаг. Пигуг үр дүн гэдэг нь инфляци болоход хувь хүн бэлэн байгаа мөнгөөрөө илүү ашиг олж болох таваар худалдан авч үлдэгдэл мөнгөө банкинд хадгалдаг. Энэ нь чөлөөт зах зээлийн механизмд тэнцвэргүй байдлын улмаас мэдэгдэхүйц үр дүн олдог. Үүнийг Пигугийн үр дүн гэнэ.

Эрэлтийн инфляци

Эрэлтийн инфляци гэдэг ойлголтыг эдийн засагт хэрэглэдэг. Эрэлтийн үсрэлтийн үед үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлийг үлэмж ихээр ашиглаж эхэлдэг. Зах зээлийн хэвийн үед үнэ нэмэгдэх нь хөрөнгө оруулалтын дохио болно. Татварын инфляци гэж бий. Энэ нь төрийн татварын бодлоготой холбогдон гарч ирдэг. Хэрвээ татварын хувь өндөр байвал үйлдвэрлэлийн өсөлтийг хязгаарладаг. Ашгийн ихээхэн хэсгийг нь төсөвт авахад хүрвэл хөрөнгө оруулалтын санхүүжүүлэлтэнд хүнд байдал үүснэ. Үнийн нэмэгдлийн инфляци гэж байна. Эдийн засагт зохион байгуулалтын том хэмжээний өөрчлөлт хийхэд төр уг инфляцийг зориуд бий болгодог.

Албадмал инфляци

Хэрвээ макро эдийн засгийн тэнцвэрийг төрөөс үнийн хяналтаар хангаж байвал түүнийг албадмал инфляци гэнэ.

Хурдтай инфляци гэж