Српска академија на науките и уметностите

Српска академија на науките и уметностите

Кратенка	САНУ
Основана	1 ноември 1886; пред 138 години (1886-11-01)
Укината	активна
Вид	национална академија
Цел	Наука, уметност, академици
Седиште	ул. „Кнез Михаилова“ бр. 35, Белград, Србија
Претседател	Владимир Костиќ
Буџет	€5.72 милиони
Мреж. место	sanu.ac.rs

Српската академија на науките и уметностите (САНУ) — највисоката научна и уметничка институција во Србија. Официјалниот ден на формирање на академијата е 19 ноември 1841 година.

Таа била позната под името Кралска српска академија од 1886 година, потоа Српска кралска академија до 1947 година, кога била преименувана во Српска академија на науките. Подоцна, со закон од 1960 година, таа го променила своето име во Српската академија на науките и уметностите.

Податотека:MilanMilicevic.jpg

Академијата била основана со закон од 1 ноември 1886 година што го изгласал Собранието и го прогласил кралот Милан Обреновиќ во Ниш.^[1] Овој закон бил наречен Основен закон на Кралската српска академија и пропишувал дека првите академци треба да бидат избрани од страна на кралот, а потоа академиците би избрале нови членови. Задачата на академијата била „да ги обработи и да ги унапреди науките; да се постават и одржуваат цврсти темели за научниот суд; да ги открие и предизвикува научните истражувања во природата, општеството и историските споменици; поддршка на припитоменоста и развојот на високите уметности; преку здружување на силите да се постигне унапредување на образованието, и го извршува она за што посебната сила не е доволна“.^[2]

Првите академици, 16 од нив, ги назначил кралот Милан на 5 април 1887 година. Во тоа време имало 4 одделенија на Академијата, или како што се нарекувале „професионални академии“, а секое од нив првично добил 4 полноправни членови. Тие биле:

Академија за природни науки

• Јосиф Панчиќ
• Димитрије Нешиќ
• Јован Жујовиќ
• Љубомир Клериќ

Академија за филозофски науки

• Стојан Новаковиќ
• Милан Кујунџиќ Абердар
• Светислав Вуловиќ
• Светомир Николаевиќ

Академија за општествени науки

• Чедомиљ Мијатовиќ
• Милан Миличевиќ
• Љубомир Ковачевиќ
• Панта Среќковиќ

Академија за уметности

• Љубомир Ненадовиќ
• Матија Бан
• Михаило Валтровиќ
• Даворин Јенко

Првиот претседател на академијата бил Јосиф Панчиќ, а секретар бил Јован Зујовиќ.

Бројот на дописни членови бил двапати поголем од редовните членови. Сите членови биле избирани од самата академија врз основа на обемот на работа и исправноста, независноста и совеста во својата работа. Законот за основање на Српската кралска академија паднал под управа на Националната библиотека и Музејот на српските земји . Од 22/1 1901 година Српската кралска академија само ја надгледувала Библиотеката и добивала годишен извештај од неа и раководството на Музејот. Првиот претседател на Српската кралска академија (три години) бил Јосиф Панчиќ, а по него следеле Чедомиљ Мијатовиќ, М. Ѓ Миличевиќ , Јован Мишковиќ, Ѓорѓе Нешиќ, Јован Ристиќ, Сима Лозаниќ, Стојан Новаковиќ, Јован Жујовиќ, Јован Цвијиќ .

Српската кралска академија се споила со српското научно општество во 1892 година според решението на министерот за образование од 9/4 1891 година и добило прилично голема архива на стари документи и прилично голема библиотека. Во Академијата во 1893 година бил основан лексикографскиот дел (работа на „Речник“) и етнографскиот дел (работа на проучување на српските села). Покрај тоа, главната работа на С. К. А. Н. се состоела во научна работа на нејзините членови и во работата на објавување на нивни и други научни дела. Во оваа смисла С. К. А. Н. ги издавала:

• 1 Глас на српската кралска академија  :
  • а) I: содржи дискусии во природните и математичките науки;
  • б) II: дискусии во филозофските, лингвистичките, правните и историските науки;
• 2. Споменик (I и II);
• 3. Зборникот на српските етнографски постапки, содржи:
  • а) Разни етнографски материјали,
  • б) Населувања на српските земји,
  • в) обичаите на српскиот народ,
  • г) српски национални игри,
  • д) храна и пијалаци на српската национална припадност;
• 4. Зборник на трудови од историјата, јазикот и литературата на српскиот народ
  • I оддел: Споменици на српски јазик;
  • II. оддел: Споменици на странски јазици);
• 5. Дијалектолошки постапки;
• 6. Специјални изданија.

Српската кралска академија не била прва институција од ваков вид кај Србите. Директни претходници биле Друштвото на српското творештво (ДСС) и Српското научно друштво (СУД). Друштвото на српското творештво било основано на 31 мај 1842 година и тоа постоело до 27 јануари 1864 година кога принцот Михаило Обреновиќ го укинал со негова уредба. Потоа, на 29 јули 1864 година било основано Српското научно друштво, што всушност претставувало обнова на Друштвото на српското творештво. Сите членови на ДСС биле во можност писмено да изјаснат до министерот дека членството во СУД е прифатено.

Слична судбина се случила и со Српското научно друштво, поради конфликт со министерот за образование, неговата работа била прекината на 13 мај 1886 година. Со законот од 1 ноември 1886 година била основана Српската кралска академија (СКА), на која припаѓале Библиотеката, архивите, збирките и имотот на СУД. Конфликтите биле решени па инсттуцијата повторно започнала да работи на 25 јули 1887 година. Спорот бил решен со предлог на министерот за образование да ги обедини и тоа било сторено во 1892 година. Во тоа време, 8 члена на СУД биле избрани за редовни членови на СКА и сите други биле прогласени за почесни членови.

По цели 60 години под ова име, Српската кралска академија го променила своето име со закон на 30 јуни 1947 година. Бидејќи државниот систем бил сменет и веќе не владеел кралот, академијата едноставно била наречена Српска академија на науките. Овој закон ја сменил и структурата на академијата, така што наместо 4 стручни академии, имало 6 оддели:

1. природно-математички науки,
2. технички науки,
3. медицински науки,
4. литература и јазик (подоцна: јазик и книжевност),
5. општествени науки и
6. ликовна уметност и музика.

Од 1998 година, академијата има 8 одделенија затоа што Катедрата за природно-математички науки била поделена на две одделенија: Оддел за математика, физика и геологија и оддел за хемиски и биолошки науки, а пред тоа Катедрата за општествени науки исто така била поделена на два дела, еден дел го задржала истото име и другото било наречено катедра за историски науки.

Академијата од околу 1909 година до 1952 година се наоѓала на улицата Бранкова број 15. Оваа зграда за жал била срушена во 1963 година . година. После тоа, Академијата била преместена на ул. Кнез Михајлова 35, прекрасна зграда во центарот на градот, каде сè уште се наоѓа.

Зградата на Српската академија на науките и уметностите (САНУ), највисоката научна установа во Србија, ја украсува улицата „принц Михаило“ ^[3] скоро еден век, доведувајќи го духот на францускиот декорализам и отстапување во белградската архитектура.^[4] Скици, предлози и проекти за подигнување на оваа прекрасна палата биле создадени уште од првите денови на неговото основање во 1886 година . Сепак, седиштето било преместено во денешниот објект дури во 1952 година.

Веднаш по основањето на Академијата во 1886 година било разгледано барањето за изградба на зграда на парцела на претставителна локација на улицата Кнез Михајлова, донирана од Кнез Михајло Обреновиќ III за образовни цели.^[5] Бидејќи Српската кралска академија (СКА) на почетокот немала други финансиски средства, се сметало дека ќе подигне привремена зграда на приземје сè додека не се достигнат условите за изградба на претставителна зграда, во која имало уште две важни. национални институции: Музеј на српската земја и Националната библиотека. Во наредните години, СКА барала различни начини на стекнување на финансиски средства за изградба на својата зграда. Акционерскиот фонд на СКА, Националната библиотека и Музејот на српската земја бил формиран во 1896 година со Кралската Уредба, така што со почетниот капитал и нејзината сопствена плата, Академијата би можела да му пристапи на прашањето на градежништвото. Константин Јовановиќ бил ангажиран во 1900 година за да го дизајнира прелиминарниот дизајн^[6] Ова бил прв од низата проекти што останале нереализирани: од молби до еминентни архитекти како Андри Стевановиќ,^[7] Никола Несторовиќ,^[8] Милан Капетановиќ и Драгутин Ѓорѓевиќ,^[9] што изработиле идејни дизајни, преку неуспешни повици за тендер., во обид да се формира проект моделиран по изградбата на Југословенската академија на науките и уметностите во Загреб ^[10] и нови дизајни на архитектот Константин Јовановиќ. Во исто време со напорите да се добие соодветен проект, варијабилен карактер бил интересот на трите институции за изградба на заедничка зграда. Решавајќи го прашањето за постојано сместување во1908 година, СКА добила простор за употреба во зградата на фондацијата „ Симе Игуманов “ ^[11] во Бранкова бр. 15.^[12]

После повеќе од две децении обиди да се добие сопствена зграда, на крајот на 1910 година, Претседателството на СКА одлучило проектот да им го довери на Драгутин Ѓорѓевиќ и Андра Стевановиќ.^[13] Камен-темелникот бил поставен на 27 март 1914 година, од страна на престолонаследникот Александар Караѓорѓевиќ во присуство на академици и министри за градежништво и образование.^[14] Изведувачкиот дел бил доверен на фирмата на Матија Блех, додека фасадната пластика и вајарската програма ги изведувале Јунгман и Сунко. Сепак, изградбата била прекината со избувнувањето на Првата светска војна. Објектот бил завршен во 1924 година. Сепак, поради големите трошоци за изградба, СКА не се преселила во својата нова зграда, туку ја изнајмила целата зграда на други институции.

Сметајќи дека проектот за градење на СКА треба да даде напредни идеи, архитектите Стевановиќ и Ѓорѓевиќ го оствариле проектот кој, по својата просторно функционална структура, не се потпирал на своите претходници. како Големата палата, кој ја опфаќал целата површина на парцелата, новиот план бил дизајниран со станови и продавници за изнајмување и пасуси богато украсени со орнаментни декорации. При решавањето на фасадите, авторите не ги напуштијле целосно академските модели, туку модернизирале една симетрична, трооделна поделба на фасадното платно, со воведување на заоблени агли кои се потенцираат дополнително со паднатите полукружни прозорци. Со воведувањето на елементите во форма на триоделни прозорци, арабеска секундарна пластика, модерно дизајнирани детали за прозорците на приземјето и прозорците на мезанинскиот под, заедно со елементи на францускиот декорализам, постигнале прекрасен изглед на фасадата. Архитектонската пластика во форма на цветни арабески и украси дале нова димензија во формата на целосната скулптура со симболично значење. Во оската на главната фасада, централен мотив е вајарската група Божица Ника, која ја обликува трговијата и индустријата, додека на аглите на централниот ризолит се сместени скоро иста вајарска група на Жени со деца, едната женска фигура која држи луч, а другата гулаб.^[15] Шест од истата група на детски фигури биле подигнати на таванот над аглите на зградата, како и по страничните фасади, формирајќи една од најбогатите вајарски програми од архитектурата пред Втората светска војна.

Крајот на Втората светска војна СКА го пречката во изнајмена зграда на улицата Бранкова. Веднаш по завршувањето на војната, со Закон за српската академија на науките од 1947 година биле направени промени во нејзината структура, кога наместо стручни академии биле формирани шест оддели и голем број институти. Со проширениот опсег на работење, потребните капацитети значително се зголемиле, а главната задача била да се реконструира целата зграда на улицата Кнез Михајлова во канцелариски простор, за што било потребно и широко реновирање. Дизајнот на проектот му бил доверен на архитектот Григори Самоилов,^[16] кој заедно со архитектот Ѓорѓе Смиjanаниќ го трансформирале ентериерот на зградата, притоа остварувајќи еден од неговите најзначајни проекти за внатрешни работи. Самоилов покажал исклучителна вештина да го трансформира постојниот објект во скоро компактен академски објект со централна преткомора, формирајќи двонасочен канцелариски систем, Во исто време, била реновирана церемонијалната сала, која добила галерија и во заоблени ниши од две слики на платното „Наука“ од Петар Лубарда и „Уметност“ од Мило Милуновиќ . Како дел од адаптацијата, биле извршени одредени интервенции.

Зградата била официјално отворена на 24 февруари 1952 година, кога академијата конечно и трајно се преселила во нејзината палата.

Српската академија на науките и уметностите, како најважната научна институција во Србија, дала најголем придонес во унапредувањето на научната мисла, приближувајќи во своите редови многу истакнати имиња на српската, југословенската и светската наука и уметничка креативност. Нејзиниот дворец, подигнат на едно од најрепрезентативните места во Белград, скоро еден век е интегрален дел за вреднување не само на локалното, туку и на националното архитектонско наследство. Имајќи ги предвид неоспорните вредности и значењето на објектот, во 1992 г. била прогласена за споменик на културата .

Под покровителство на САСУ, функционираат следниве институти:

• Балканолошки институт САНУ
• Византиски институт на САНУ
• Географски институт Јован Цвијиќ САНУ
• Етнографски институт САНУ
• Институт за српски јазик САНУ
• Институт за технички науки САНУ
• Математички институт САНУ
• Институт за музикологија САНУ .

У ранијем периоду у оквиру САНУ су били још и Археолошки институт САНУ и Историјски институт САНУ.

Српската академија на науките и уметностите има филијала во Нови Сад и филијала во Ниш .^[17][18] Филијалата во Ниш била основана во 2016 година. За претседател бил избран Нинослав Стојадиновиќ, Милорад Митковиќ бил Потпретседател, Владимир Ракочевиќ секретар, а Никола Хајдин бил избран за почесен претседател.^[19]

Војводинската академија на науките и уметностите била основана во 1979 година а во 1992 година се приклучила кон српската академија на науките и уметностите како филијала во Нови Сад.^[20]

Поранешниот Центар за научни истражувања на САНУ и Универзитетот во Ниш, по една година работа на Комисијата, на 16 септември 2016 година станале филијали на САНУ во Ниш.^[17]

Српската академија на науките и уметностите под свое покровителство го има Центарот за научни истражувања во Крагуевац .

Центарот во Крагујевац и поранешниот центар во Ниш биле основани во соработка со универзитетите во Крагујевац и Ниш.^[17]

На изборните собранија се избираат нови членови на академијата. Од 1985 година собранијата се одржуваат секоја трета година. Претходното изборно собрание се одржало на 8 ноември 2018 година.

Од основањето во 1887 година до денес, претседатели на Српската кралска академија, Српската академија на науките и Српската академија на науките и уметностите биле:

• 1887-1888 година Јосиф Панчиќ
• 1888-1889 Чедомиљ Мијатовиќ
• 1892-1895 Димитрије Нешиќ
• 1896-1899 Милан. Миличевиќ
• 1899 Јован Ристиќ
• 1899-1900 Сима Лозаниќ
• 1900-1903 Јован Мишковиќ
• 1903-1906 година Сима Лозаниќ, по вторпат
• 1906-1915 Стојан Новаковиќ
• 1915-1921 Јован Зујовиќ
• 1921-1927 Јован Цвијајиќ
• 1928-1931 Слободан Јовановиќ
• 1931-1937 Богдан Гавриловиќ
• 1937-1960 Александар Белиќ
• 1960-1965 Илија Ѓуричиќ
• 1965-1971 Велибор Глигориќ
• 1971-1981 Павле Савиќ
• 1981-1994 Душан Каназир
• 1994-1998 Александар Деспиќ
• 1999-2003 Дејан Медаковиќ
• 2003-2015 Никола Хајдин
• 2015- Владимир Костиќ

Заклучно со 2019 година, 20 члена на САНУ добиле Нобелова награда. Меѓу нив се:^[21]

• Лавослав Ружичка - Нобелова награда за хемија 1939 година (полноправен член на САНУ од 1947 година, а надворешен од 1960 година). )
• Иво Андриќ - Нобелова награда за литература во 1961 година (дописник на САНУ од 1926 година, а редовен од 1939 година). )
• Владимир Прелог - Нобелова награда за хемија 1975 година (член на САНУ од 1981 година). )
• Питер Хандке - Нобелова награда за литература 2019 година (член на САНУ од 2012 година))

„Српска академија на науките и уметностите“ на Ризницата ?

• Матична страница