Радишани

Радишани
Поглед на дел од населбата Радишани од запад
Радишани Местоположба на Радишани во Македонија Радишани на карта
Координати 42°3′39″N 21°26′52″E / 42.06083° СГШ; 21.44778° ИГД / 42.06083; 21.44778
Општина	Бутел
Население	6.066 жит. (поп. 2021)[1]
Шифра на КО	25110
Надм. вис.	350-430 м
Радишани на општинската карта Атарот на Радишани во рамките на општината
Радишани на Ризницата

Радишани — населба во Општина Бутел, во околината на градот Скопје. Има урбан и рурален дел.

Радишани се наоѓа во северниот дел од Скопје (средиштен дел на Општина Бутел), на 8 километри оддалеченост од центарот на градот Скопје. Населбата е сместена во долината од двете страни на реката Серава (надморска височина од околу 430 метри), со што таа има ридско-долински карактер. Атарот на Радишани зафаќа простор од 6,1 км², од кои 497 ха се обработливо земјиште, а пасиштата зафаќаат 38 ха^[2]. Низ Радишани минува патот за повеќе села во подножјето на планината Скопска Црна Гора, конкретно селата Љубанци и Побожје, како и патот за помалите села Бел Камен и Кучевишка Бара кој се поврзува со локалниот пат кон Бањани. На атарот на населбата Радишани избива изворот Жегровец^[3].

Во XIX век, населбата е дел од нахијата Кара Даг во Скопската каза во Отоманското Царство.

Познато е дека подрачјето околу населбата е населено уште од антиката, за што сведочат остатоците од римска населба пронајдени во руралниот ��ел^[4], недалеку од десниот брег на Серава.

Постојат претпоставки дека населба на местото од Радишани постоела уште од времето на Крале Марко (XIV век). Наведување за оваа претпоставка е постоењето на црквите „Св. Никола“ и „Св. Ѓорѓија“ кои потекнуваат токму од овој период (XIII-XIV век). На просторот на Радишани од старини се пронајдени доцноантичка некропола во месноста Радишко, како и еден осамен римски наод на надгробна плоча со латински натпис од I век во месноста Голем Град (Река) на левиот брег на Серава^[5].

Радишани спаѓа во старите села во Скопската Котлина. Првите пишани податоци за Радишани потекнуваат од втората половина на XV век, кога селото било завештано од Јахја-паша на неговата истоимена џамија во Скопје^[3]. Ваквата положба која ја имале мал број на села (завештани на џамии во XV век биле и Драчево и Булачани) била доста поволна бидејќи селаните биле слободни и имале своја сопствена земја (не биле чифлици на бегови) и имале единствена обврска да дел од своите земјоделски производи ги даваат на џамијата. Првите податоци за население се наоѓаат во турските пописи од XV век каде што се попишани околу 20 христијански семејства со име на мажот на семејството и името на неговиот татко. Народното предание наведува дека Радишани било големо село со „триста куќи“^[6]. За време на отоманското владеење, во периодот на Карпошовото востание и Австриско-турската војна во 1689, еден дел од населението настрадал, а друг дел се иселил, при што од тоа старо население останале само три македонски христијански родови: Ѓоклинци, Масинчеви и Трпановци^[6]. На почетокот на XIX век, во Радишани биле основани неколку чифлици на кои земјата ја обработувале доселени Македонци, додека пак, останатите три старинечки родови имале своја сопствена земја^[7]. До крајот на отоманското владеење во Радишани имало 5 чифлици. Населението на Радишани се ослободило од чифлигарството во периодот од 1912 до 1925 кога земјата преминала во сопственост на Македонците кои живееле во селото (дел со откупување, а дел преку аграрна реформа^[6]).

По катастрофалниот Скопски земјотрес во 1963 г., донесена е одлука за планска урбана изградба на 11 приградски населби со монтажна градба на бараки, при што една од тие населби била изградена на ридот западно од селото Радишани. Радишани доживеало голем подем во почетокот на осумдесеттите години на минатиот век, кога биле изградени училиштето, градинката, трговскиот центар, зградитеи бројните бараки. Со тоа истото преминува во населба. Во тој период започнало да се доселува население од сите краишта на Македонија, како и од околните места, а овој процес трае сè до денес со доселување на бројни побогати македонски семејства од Скопје и од скопските населби Чаир, Бутел и Топанско Поле кои градат куќи во прекрасната природна околина на Радишани.

Од етнографски аспект, сè до крајот на Втората светска војна и педесеттите години на XX век, селото Радишани заедно со селото Раштак, според говорот, народната носија и народните обичаи, претставувале две крајни (последни) села на етно-географската област Блатија, односно биле сметани за „блатиски села“ кои лежеле на границата спрема селата од жупата во Скопска Црна Гора^[3]. Со зголемениот развој по ослободувањето од отоманското владеење, воедно и по Втората светска војна, започнало да се доселува сѐ поголем број на население од селата на Скопска Црна Гора. Сѐ почесто започнале да се склопуваат и брачни врски со ова население при што етнографските одлики на Радишани доста се измешале^[6].

Поради поволната положба, Радишани има доста голема економска развиеност и активност на населението. Во населбата се застапени разни секундарни и терциерни стопански дејности. Радишани има многу поволна географска местоположба за земјоделство, односно одгледување на суви култури на долинските падини и влажни култури на долинското дно крај Серава^[3]. Во минатото земјоделството било главна стопанска гранка. Најмногу се одгледувале жито, тутун, лубеници и винова лоза, а најголеми приходи населението остварувало од продажбата на тутунот и лубениците^[8]. Еден помал дел од населението и денес се занимава со земјоделство, а најмногу се одгледуваат пченица и јачмен од житните култури, и домати, пиперки, краставица, млади кромитчиња, марула и зелка од градинарските култури кои се одгледуваат и под пластеници и на отворено. Во рамничарскиот предел на влезот (јужно) на Радишани од кај Расадник и кон Љуботенски Пат се одгледуваат и лубеници, дињи и тикви. На ридските предели се застапени и лозарството и овоштарството. Со земјоделство се занимава претежно населението што живее во делот на селото Радишани, односно куќите околу црквата „Св. Наум“, од десната страна на главната улица по течението на Серава. Денес земјоделството најмногу се одгледува за сопствени потреби, а еден дел се продава и на пазарите во Скопје и во населбата Радишани. Како голема градска населба и централна за повеќе околни места во Радишани работи трговски центар со голем број продавници, трговски дуќани, пекарници, ресторани, берберници и занаетчиски работилници. Во Радишани работат повеќе автомеханичарски и вулканизерски сервиси, две бензински пумпи и отпад за метални производи. Од индустријата застапени се производствени погони како што се: ливница за метали и метални конструкции, бетонска база и блокара за производство на градежни материјали, салони за изработка и продажба на мебел. Во населбата работат и големите ресторани и угостителски објекти за свадбени прослави „Олимпија“ и „Александар“, големи супермаркети и дисконти, приватни здравствени ординации, спортски обложувалници, пицерии, кафе-барови и друго. Голем дел од населението работи во фирми во центарот или во другите делови на Скопје.

Во Радишани работи и мултимедијалното претпријатие „Кругот“.

Население во минатото

Година Нас. ±% 1948 188 —     1953 299 +59.0% 1961 436 +45.8% 1971 765 +75.5% 1981 1.956 +155.7%	Година Нас. ±% 1991 6.688 +241.9% 1994 7.579 +13.3% 2002 9.123 +20.4% 2021 6.066 −33.5%

Според опширните османлиски дефтери за населението на Скопската Каза од 1832/33 година, селото било христијанско, каде имало 40 христијански домаќинства. На овој попис биле забележани 127 мажи христијани, со 4 новороденчиња. Се проценува дека селото во тој период имало 262 жители.^[9]

Стефан Верковиќ во 1857 го бележи со 228 жители.^[10]

Според германска карта издадена во 1941 година, а заснована на пописот на Кралство Југославија во 1931 година, селото имало 150 Македонци.^[11]

На пописот од 2002 година, во Радишани има 9.123 жители, од кои 8.084 Македонци, 50 Албанци, 35 Турци, 160 Роми, 52 Власи, 363 Срби, 49 Бошњаци и 180 останати.^[12]

Како привлечно место за живеење, Радишани бележи постојан пораст на бројот на своите жители. Во 1961 година живееле 436 жители, во 1994 година живееле 7579 жители^[2], а денес бројот на население се движи помеѓу 11 и 12 илјади жители.

Според последниот попис од 2021 година, во селото живееле 6.066 жители, од кои 4.904 Македонци, 216 Албанци, 27 Турци, 138 Роми, 12 Власи, 204 Срби, 103 Бошњаци, 72 останати и 390 лица без податоци.^[13]

Во табелата во продолжение е направен преглед на населението во сите пописни години:

Година	1900	1905	1948	1953	1961	1971	1981	1991	1994	2002	2021
Население	190	120	188	299	436	765	1.956	6.688	7.579	9.123	6.066

Извор за 1900 г.: Македонија. Етнографија и статистика.^[14]; за 1905 г.: La Macédoine et sa Population Chrétienne.^[15]; за 1948-2002 г.: Државен завод за статистика на РМ.^[16]; за 2021 г.: Државен завод за статистика на РМ.^[17]

Мнозинско и најдоминатно населени во Радишани отсекогаш, па сè до денес, се Македонците со православна христијанска вероисповед. Според староста на потеклото, македонските родови може да се поделат на старинечки, доселеници за време на отоманското владење, доселеници по отоманското владеење и најнови доселеници по Втората светска војна и изградбата на селото Радишани сè до денес. Старинечки родови во Радишани се: Ѓоклинци, Масинчеви и Трпановци^[6]. Доселеници за време на отоманското владеење се: Латински (од с. Паливоденица во Качаничката Клисура), Тоневци и Ангелковци (двата рода од с. Волково поранешно Вучи Дол), Гинини (од с. Лисиче - Скопско). Доселеници по отоманското владеење се: Пискови (од с. Љубанци), Џајкови и Тенови (двата рода од с. Кучевиште), Стајкови, Зенговци, Ќоќоровци и Пешовски (сите од с. Побожје), Барџовци од (с. Бутел), Радичевци (од с. Радуша, преминале во Побожје, па во Радишани)^[6]. За некои од овие родови доселени од селата на Скопска Црна Гора, како што се Ќоќоровци, постои предание дека тие потекнуваат од староседелското население на Радишани, кои веројатно за време на пустошот и несигурноста по Карпошовото востание се иселиле на Скопска Црна Гора каде било посигурно, за потоа повторно да се доселат во Радишани^[18]. Со изградбата на селото се доселило население од сите краишта на Македонија (Кривопаланечко, Кумановско, Прилепско, Охридско, Кочанско, Битолско), а се доселило население со потекло од Косово и јужниот дел на Србија (околината на Босилеград). Воедно, забележани се турскиот род Јајовски и трите ромски родови: Амитови, Шабанови и Раифови^[8].

Во Радишани работи основното училиште „Ацо Шопов“, како и детска градинка. Од десната страна на главната улица се наоѓа црквата „Св. Наум Охридски - Чудотворец“, каде што во 1996-та е погребан архиепископот г.г. Гаврил, а три години подоцна и архиепископот на МПЦ - г.г. Михаил.

Цркви

• „Св. Никола“
• „Св. Ѓорѓи“
• „Св. Наум Охридски“

Училишта и градинки

• ОУ „Ацо Шопов“ — основно училиште;
• „Ташко Караџа“ — градинка;
• „11 Октомври“ — градинка;

Градоначалник на општината Бутел во чиј склоп е и населбата и селото Радишани е Дарко Костовски. Радишани претставува месна заедница во рамките на Општина Бутел. Поголем број на советници во советот на Општината Бутел се од Радишани.

Археолошки наоѓалишта

Околу Радишани има неколку археолошки наоѓалишта:^[4]

• Во Селото — осамен наод од римско време
• Голем Град — осамен наод од римско време
• Катастарска Парцела 781 — населба од римско време
• Радишко — некропола од доцноантичко време

Црковна слава во Радишани е Ѓурѓовден (6 мај), додека за празникот Св. Никола, жителите одржуваат собор во средновековната црква посветена на овој светец^[3]. Кај големата црква посветена на св. Наум се одржуваат големи општонародни собири за три празници: на денот на Св. Наум, на Крстовден и една недела пред Ѓурѓовден^[3]. Во поново време црквата Св. Наум е најпосетувана за Велигден.

• Блажо Митревски (1923 - 1946) — партизан, борец за слобода на Македонија и учесник во НОВ
• Гого Ивановски — поет
• Васка Илиева — пејачка
• Гоце Николовски — пејач
• Јован Јованов — пејач и композитор
• Андријана Јаневска — пејачка
• Јанко Узунов — музичар
• Дејан Китановиќ — револуционер
• Петре Латиновски — градоначалник на Општина Бутел
• Никола Јовановски — музичар
• Ненад Марковиќ — универзитетски професор
• Миле Димитровски — истакнат универзитетски професор
• Софе Штерјоски — писател

Спортот и културата се доста развиени во Радишани. Во Радишани постои новоизградена спротска сала „Иван Хаџи-Николов“ со капацитет за 500 гледачи, а има повеќе фудбалски и кошаркарски игралишта во училиштето „Ацо Шопов“ и низ населбата. На врвот на ридот над населбата отворена е приватно ергеле - мал хиподром за коњи.

Во минатото не се забележани поголеми иселувања од Радишани. Иселеници во поново време се забележани во Скопје и во странство: САД, Канада, Австралија, Германија.

• Радишани на Ризницата ^?
• Портал на Радишани^{[мртва врска]}

п р у Населени места во Општина Бутел, Скопје Урбани Бутел I Бутел II Љуботенски Пат Радишани (нас.) Скопје Север Рурални Визбегово Љубанци Љуботен Радишани (село) Историски Јазирци

п р у Села во Скопско Општина Аеродром Долно Лисиче Општина Арачиново Арачиново Грушино Мојанци Орланци Општина Бутел Визбегово Љубанци Љуботен Радишани Општина Гази Баба Брњарци Булачани Виниче Гоце Делчев Идризово Инџиково Јурумлери Колонија Раштак Синѓелиќ Смилковци Стајковци Страчинци Трубарево Црешево Општина Ѓорче Петров Волково Грачани Кисела Јабука Кучково Никиштане Ново Село Орман Општина Зелениково Вражале Градовци Гумалево Дејковец Добрино Зелениково Ново Село Орешани Пакошево Палиград Смесница Страхојадица Таор Тисовица Општина Илинден Ајватовци Бујковци Бунарџик Бучинци Дељадровци Илинден Кадино Марино Миладиновци Мралино Мршевци Текија Општина Карпош Бардовци Горно Нерези Општина Кисела Вода Драчево Усје Општина Петровец Бадар Блаце Брезица Горно Коњари Градманци Дивле Долно Коњари Катланово Кожле Летевци Огњанци Петровец ’Ржаничино Средно Коњари Сушица Ќојлија Чифлик Општина Сарај Арнакија Бојане Буковиќ Глумово Горна Арнакија Горно Свиларе Грчец Дворце Долно Свиларе Кондово Копаница Крушопек Ласкарци Љубин Матка Паничари Радуша Раовиќ Рашче Рудник Радуша Семениште Чајлане Шишево Општина Сопиште Барово Говрлево Горно Соње Добри Дол Долно Соње Држилово Јаболци Нова Брезница Патишка Река Ракотинци Света Петка Сопиште Чифлик Општина Студеничани Алдинци Батинци Вртекица Горно Количани Долно Количани Драчевица Елово Калдирец Малчиште Маркова Сушица Морани Осинчани Пагаруша Рамни Габер Студеничани Умово Цветово Црвена Вода Црн Врв Општина Чучер-Сандево Бањане Блаце Бразда Брест Бродец Глуво Горњане Кучевиште Мирковци Побожје Танушевци Чучер-Сандево Општина Шуто Оризари Горно Оризари