Келагаи

Традиционална уметност и симболика на Келагаи, правење и носење женски свилени шамии
УНЕСКО — нематеријално културно наследство
Девојка од Азербејџан облечена во келагаи
Поврзница	669
Област	Европа
Историја на впишувањето
Впишување	2014 (9th сесија)

Келагаи — традиционална азербејџанска женска покривка за глава.^[1] Станува збор за свилена марама за на глава во форма на квадрат со посебни принтови на неа. Во ноември 2014 година, на 9-то заседание на традиционалната уметност на УНЕСКО и симболиката на Келагаи, неговото производство и носење биле вклучени во листата на нематеријално културно наследство на УНЕСКО.^[2]

Келагаи се среќава во различни дијалекти на азербејџански и турски, познати како калагаз во Истанбул. Според Роберт Данкоф, келагаи бил позајмен од ерменскиот термин k'alałay , што значи „свилена марама“ или „градско-модна женска покривка за глава“. Ерменскиот термин најверојатно потекнува од персискиот kalāx, што значи „газа за покривање на главата“.^[3]

Келагаи е шал со четири агли, исткаен од свилен конец и кој го носат Азербејџанките како симбол на целомудрие, почит и посветеност.^[1] На разбој се плетат тенки свилени нишки, а потоа се варат и се сушат на квадрати. Т��е се обоени со растителни бои, а занаетчиите користат дрвени блокови и масла за печат на шарите.^[1] Свилата го одржува корисникот ладен во лето и топол во зима. Процесот на изработка на келагаи трае два дена и четворица одделни занаетчии: ткајач, бојаџија, калап (декоратор) и украсен мајстор. Традиционално, сите вклучени занаетчии се мажи.^[4]

Боите и моделите на келагаи често имаат значење и важност за настани како свадби, веридби, периоди на жалост и секојдневниот живот. Има старосни и социјални разлики во неговото носење: постарите жени носат келагаи со потемни бои, главно црни и темно сини, додека помладите жени се одлучуваат за посветли, како бела, беж, светло сина итн. Ако жената му дала келагаи на маж, тоа значело дека таа го прифатила неговиот предлог за брак. Таа потоа носелацрвен келагаи на нивната забава со кана.^[4]

Келагаи може да се врзува на различни начини, во зависност од регионот.^[5] На некои места, келагаи бил врзуван преку триаголна шамија на главата, откако ја собирале косата со парче газа. Како резултат на тоа, ќе има три работи кои се носат истовремено: прво, џуна (газа), потоа келагаи и на крајот триаголна шамија наречена касаба, сарандаз или зарбаб.^[6]

Производството на Келагаи е концентрирано во два града во Азербејџан, градот Шеки и населбата Басгал во Исмаили.^[2] Традицијата се пренесува преку неформално стажирање, првенствено преку семејна работа.^[2]

Одгледувањето свилени буби во Азербејџан датира од периодите пред христијанството.  Шеки е центар на одгледувањето свилени буби во Азербејџан, а исто така и на Кавказ трае многу години. Во 20 век, најголемата фабрика за одгледување свилена буба била основана во Шеки. За време на владеењето на Николај II, свилата Шеки се користела за правење нови петстотини белешки во Руската империја. Во 1862 година, свилата Шеки била наградена со медал на меѓународната изложба отворена во Лондон. Претпријатието „Сент Етјен“ од Лион, Франција била еден од постојаните купувачи на свилата Шеки. Затоа, за своите успеси постигнати во областа на одгледувањето свилени буби, Шеки бил наречен „Кавкаски лав“. Облеката, фините иглички и шаловите од свила Шеки биле високо ценети. Поради оваа причина, локалното население кое се занимавало со производство на келагаи произведувало свила во Шеки и создавало келагаи во Багал.^[7] Затоа, и покрај одредена оддалеченост меѓу два региони, тие се поврзувале еден со друг со „врски со конец“.

Водечката сила во производството на шалот се смета за бојадисувањето. Бидејќи е потребна напорна работа, мајсторска вештина и деликатно чувство за да се обои готовиот келагаи во врелото тенџере. Главно, сумакот, берберисот, дивото јаболко, шафранот, рибизлата и други растенија се користат за боење на келагаи со димензии 150x150 см и 160x160 см.

Орнаментите на келагаи се направени со дрвени или метални калапи. Рабовите на келагаи, а понекогаш и неговиот централен дел (хонча) се украсени со геометриски или набати орнаменти. Моделите рефлектирани во келагаи имаат големо значење и останале непроменети стотици години. Бутасите преовладуваат над другите модели и тие се еден од најраспространетите украсни елементи во азербејџанската уметност. Истражувачите ја сметаат бута како модел кој припаѓа на периодот на обожавање на оганот.

Келагајите од секој регион се разликуваат едни од други со нивните модели на рабовите. Индивидуалните форми и мотиви рефлектирани во келагаи се земени од секојдневниот живот на населението.

Овој шал често се среќава во азербејџанскиот фолклор, поезијата, како и во ликовната и декоративната уметност. Секако, сите горенаведени предизвикале да се одразуваат келагајските орнаменти во уметноста на многу светски народи.

Понекогаш, кога човек ќе починел, тој бил покриван со црн келагаи. Тоа продолжувало дури и до погребната церемонија. Тоа значело дека келагаји цел живот го придружува азербејџанскиот народ. Овој шал преживува и мирна мисија. За време на конфликти кои произлегувале од различни причини, луѓето ја прекинувале борбата кога келагаи ќе бил фрлен од жена.

Келагаи се чува на посебно место во куќата. Можно е да се види во домот на Азербејџанците кои живеат надвор од земјата. Бидејќи келагаи е сила која ги штити семејните традиции.

Келагаи е таков вид шалови што се бара секогаш. Ткајачите на Келагаи мислат дека орнаментите и дизајнот на келагаите се споредуваат со азербејџанските мугами. Тие веруваат дека употребата на седум бои е поврзана со бројот на мугами. Иако модата се менува толку брзо, големината и дезените на келагаите остануваат исти. Може да се смета за еден од долговечните шалови.

Побарувачката за келагаи и во Азербејџан и во странство ја преживеал оваа уметност до сега. Денес, династиите кои го продолжуваат овој вид уметност произведуваат келагаи со задоволство во градот Шеки и населбата Басгал. Во различни години мајсторите од Басгал и Шеки го основале производството на келагаи не само во другите региони на Азербејџан, туку и во Грузија, Туркменистан, Иран, Русија и Узбекистан.

Иницијатива на научната организација „Инкишаф“ (Развој), Центарот „Келагаји“ работи во Багал. Сите традиции на келагаи биле обновени овде. Исто така, во Басгал бил основан уникатен интерактивен музеј „Келагаји“. Посетителите не само што се запознаени со историјата и традициите на келагаи, туку имаат можност и да го набљудуваат процесот на производство, дури и учествуваат во изработката на производот.

Келагаи е воведен како суштински елемент кој игра важна улога во модата и секојдневниот живот на азербејџанскиот народ, и е претставен не само во музејот кој елоциран во Басгал, туку и во Државниот музеј за ориентална уметност во Москва, Националниот музеј за историја во Баку и Национален уметнички музеј на Азербејџан.