Katsaka

Ny katsaka dia zavamaniry volena mba hahazoana voany (mitambatra ho babiny) izay atao sakafon’ ny olombelona sy ny biby fiompy, sy mba hahazoana ny raviny sy ny tahony hohahin’ ny biby fiompy. Anisan' ny zavamaniry be mpamboly maneran-tany, toy ny vary sy ny varimbazaha, ny katsaka. Ny anarana siantifikan' ny katsaka famboly dia Zea mays, fa ny katsakadia kosa, izay hita tao Meksika kosa dia atao hoe Zea diploperennis.

Zavamaniry ao amin' ny fianankavian' ny Poaceae ny katsaka. Sokajiana ho anisan' ny voamadinika ny katsaka. Maniry amin' ny faritra maro eran' izao tontolo izao izy.

Zavamaniry tsy mandavan-taona fa volena isan-taona ny katsaka. Mijoro mahitsy ny tahony. Miovaova ny haavony, ka misy ny zeny izay mirefy 60 sm rehefa lehibe, nefa misy ny lava dia lava izay mety mihoatra 600 sm. Mirefy 250 sm ny salan-kalavan’ ny katsaka. Lava ny raviny. Tsy hita amin' ny foto-katsaka iray ny lahimbony sy ny vavimbonin' ny katsaka fa entin' ny foto-katsaka samy hafa.

Eny amin' ny tendron' ny tahoben' ny katsaka no ipoiran' ny tamba-boniny izay fitambarana vony maro mitondra ny tsirinaina lahy. Ny tamba-bony vavy kosa (ilay ho lasa babin-katsaka), dia tokana sady mety ahitana hatramin' ny voany arivo any ho any. Voafono anaty ravina ny babin-katsaka. Misy tsiraka toy ny volo (volon-katsaka) mivoaka avy amin' ny tsirinaina vavy ka mipoitra amin' ny tendron' ny babin-katsaka. Entin' ny rivotra hatreny amin' ny volon-katsaka amin' ny vavimbony ny vovo-bonin' ny katsaka miparitaka avy amin' ny lahimbony, ka eo izy no mitsimoka sady midina ao anaty volon-katsaka hatrany amin' ny tsirinaina vavy. Mivoatra ny tsirinaina vavy mitsimoka rehetra ka lasa voan-katsaka.

Heverin' ny mpikaroka ho avy any Amerika Afovoany sy Atsimo ny katsaka, izay foto-tsakafon' ny mponina tao amin' ireo faritra ireo nandritra ny taonjato maro talohan' ny fahatongavan' ny Eorôpeana. Efa nisy tany amin' ny faritra atsimo-andrefan' i Etazonia tany amin' ny 3 000 taona lasa any ho any, farafaha-tarany, ny katsaka famboly. Naniry tany amin' ny lohasahan' i Tehuacán, ao amin' ny faritra atsimon' i Meksika, ny katsakadia, tany amin' ny taona 7 000 any ho any, nefa namaritra ny fisehoan' ny katsaka tao amin' io faritra io ho tamin' ny 4 600 taona any ho any ny fikarohana taty aoriana. Tsy misy fiavahany firy loatra amin' ny katsaka famboly ny katsakadia.

Maro karazana ny katsaka famboly, ka samy maneho toetra mampiavaka azy ny karazana tsirairay. Ny sasany dia efa azo otazana ao anatin' ny roa volana, ny hafa hatrany amin' ny iraika ambin' ny folo volana vao azo otazana. Miova arakaraka ny karazana koa ny lokon' ny ravin-katsaka, ka miova eo anelanelan' ny maitso tanora sy ny maitso antitra izany ary mety hisy faritra miloko mena na volomparasy. Eo anelanelan' ny 7,5 sm sy 50 sm na mihoatra ny halavan' ny babin' ny katsaka. Eo anelanelan' ny valo sy enina amby telompolo na mihoatra ny isan' ny andalam-boany.

Niteraka fandrosoana lehibe teo amin' ny fambolena katsaka ny fampiasana ny masomboly nohatsaraina (amin' ny alalan' ny fampivadiana karazan-katsaka samy hafa) tamin' ny taona 1933. Karazan-katsaka an' arivony no novokarin' ny mpikaroka momba ny zavamaniry mba hampitomboana ny vokatra amin' ny faritra maro eto amin' izao tontolo izao. Nampitombo ny vokatra 25 % hatramin' ny 50 % ny fampiasana masomboly vokatry ny fampivadina ny karazan-katsaka sasany. Mitahiry gliosida betsaka ny katsaka nefa kely sady tsy tena tsara ny prôteinina ao aminy. Raha ny katsaka no atao sakafo fototra dia tsy maintsy ampiarahina amin' ny sakafo hafa misy prôteinina mba hahatomombana ny fitombon' ny vatana.

Maro ny bibikely sy ny katsentsitra manimba ny katsaka. Misy karazany maro ny holatra mpanimba ny fakan' ny katsaka sy ny tahony ary ny babiny, izay miteraka ny fahalovany ka mampihena ny habe sy ny hatsaran' ny voan-katsaka. Indreto ny aretina sasany vokatry ny holatra mahazo ny katsaka, dia ny aretina ateraky ny Fusarium roseum sy ny Helminthosporium turcicum, ary ny Ustilago zeae, izay miteraka fibontsinana amin' ny babin-katsaka sy ny tahony ary ny voniny. Mihamainty izany rehefa antitra. Miteraka fihenan' ny vokatra izany. Misy koa aretina vokatry ny virosy izay manabotry ny katsaka. Afaka mifindra ireo aretina ireo. Misy koa ny bibikely mihinana ny fakan' ny katsaka.

Tamin' ny taona 1980 dia nitombo 40 % ny vokatra noho ny fampiasana zezika sy fanafody famonoana ahitra. Tamin' ny fiandohan' ny taona 1990 dia nahatratra 469 tapitrisa taonina ny vokatra katsaka maneran-tany. I Etazonia no firenena mpamokatra katsaka betsaka indrindra eran-tany (miantoka ny 40 %n' ny vokatra), ka ao amin' ny faritra Middle West atao hoe Corn Belt no ivangongoan' izany. Mamokatra katsaka betsaka koa i Sina, i Brezily, i Meksika ary i Frantsa.

• Ampemba
• Vary
• Varimbazaha

Mbola ambangovangony  amin'ny resaka Katsaka ity lahatsoratra ity ary tokony hofenoina. Azonao atao ny mandray anjara eto amin'ny Wikipedia amin'ny alàlan'ny fanitarana azy. Jereo koa ny pejy Ahoana ny manao takelaka rehefa te-hijery hoe ahoana no fanaovana azy.