Arnascu

AR	Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese

Arnascu cumün
Panuàmma de Arnascu Gêxa
Localizaçión
Stâto	Itàlia
Región	Liguria
Provìnsa	Savuna
Aministraçión
Scìndico	Matteo Mirone (lista sivica "Insieme per Arnasco") da-o 27-5-2019 (2º mandòu da-o 10-6-2024)
Dæta de instituçión	1861
Teritöio
Coordinæ:	44°04′40.73″N 8°06′25.93″E44°04′40.73″N, 8°06′25.93″E (Arnascu)
Altitùdine	250 m s.l.m.
Superfìcce	6,09 km²
Abitanti	602[3] (30-6-2019)
Denscitæ	98,85 ab./km²
Fraçioìn	Bessu[1], Menôxi[2]
Comùn confinanti	Arbenga, Castregiancu, Cixan, Utuê, Vendùn, Süccaellu
Âtre informaçioìn
CAP	17032
Prefìsso	0182
Fûzo oràrio	UTC+1
Còdice ISTAT	009007
Cod. cadastrâ	A422
Targa	SV
Cl. scìsmica	zöna 3 (sismicitæ bàssa)[4]
Cl. climàtica	zöna D, 2 006 GG[5]
Sànto patrón	A Sùnta
Giórno festîvo	15 aùstu
Cartògrafîa
Arnascu
Pusisiùn du cumün de Arnascu inta pruvinsa de Savùna
Scîto instituçionâle
Wikidata · Info

Arnascu (ascì scrìtu Arnascho, Arnasco in zenese, Alnascu in urmeàscu^[6], Arnasco in italiàn) u l'è in cumün da pruvinsa de Savuna ch'u se tröva inte l'entrutèra d'Arbenga, u cunta 609 abitànti (dàtti agiurnài au 2019).

Arnascu u l'è scituàu aa metài fra u basìn da valà du s-ciümme Aròscia e quellu da valà du Pennavaire. U prinsipàle riàn ch'u traversa u teritòiu cumünàle u l'è l'Arveiu, assemme au Mèrcu.

I munti chi i sircundan u cumün i sun prinsipalmente de culette de bàssa artitüdine, vista a vixinansa cun a ciàna de Arbenga, da nutà a Rocca Liverna, âta 552 m in sciù livellu du mâ, ma ascì a Cruxe de Arnascu (646 m s.l.m.), u Munte Negru (853 m).

U cumün de Arnascu u se cunfurma cumme in munisipiu spàrsu, ch'u cumprende e frasiùi de Menôxiu, Bezzu e Gêxa, ch'a funsiuna cumme sede da ca' cumünâle, ciü e burgàe stò(r)iche de Còsta da Möia, Pustiùn e Pràu pé in estensciùn de tòstu 6,09 km².

Arnascu u cunfina a nord-ovest cu-u cumün de Vendun, a nord-est cun Castregiancu, a sud cun Utuê e Arbenga, a est cun Süccaellu e Cixan.

E u(r)igini de l'insediamentu e sun da riscuntrà fra u IX e u X seculu, cun e cuntrade ciü antìghe de Arveiu e Arnascu Véju, ancöi nu ciü vixìbili. Cun l'ànnu 1000 vegnen mensciunài i abitài de frasiùi de Arnascu, Menôxiu, Bezzu, Arveiu e Sènexi (aù frasiùn de Cixan), sutta u cuntròllu da Castelanìa de Rivernàu, guvernâ da l'antìgu castéllu pòstu in sce a Rocca Riverna o Liverna.

Da quellu mumentu u teritò(r)iu u vegne inse(r)ìu inta Marca Arduinica, cun u teritòiu sub-infeudàu a 'na famìa de San Darmàssu, che a và prubabilmente a custruì a géxetta ch'a purtava u numme du santu, inta zòna de Arveiu. Cun a mòrte de sti chi u feudu pàssa, cumme gran parte de l'entrutèra d'Arbenga, a Bonifacio del Vasto, a partì dau 1091.

Sucescivamente u pàssa de màn aa famìa di Marchesi Clavesana, andandu a druvì in epuca de scòntri fra a castelanìa e u cumün libéu de Arbenga, che e pòrtan fra u XII e u XIII seculu a ina ridusiùn di teritò(r)i de cumpetensa du feudu. A l'epuca i feudatari lucàli i l'éan i membri da famìa Rubaldini, chi i vegnan eliminài dau cuntrollu e sustituìi cun Aicardo Cazzulini a partì dau 1236, tòstu in cuntempuranea cun a fìn da duminasiùn di Marchesi de Clavesana e l'inissiu de quella di Del Carretto du ràmmu de Barestìn.^[7]

Se(r)àn propiu i marchesi a favu(r)ì u sviluppu du feudu, rivandu a custruì in növu castellu inta frasiùn de Bezzu, ancù aù in péi e duveàu cumme rexidensa privâ, zà cumensàu a custruì düante u 1321, cun in stìle vixin a quellu Rinascimentà.

Quande u Marchesàu de Süccaellu u sciòrbe e prupietài di Del Carretto de Barestìn intu 1545 ascì Rivernàu u vegne inglubàu intu picìn stàttu marchiunàle, (sciben che a prupietài a fusse in realtài divìsa a metài cun u rammu di Del Caretto du Marchesàu de Finà) fin a quande stu chi u nu se desfà, intu 1624.^[8]

Sutta a tüttu u periudu de cuntròllu da famìa Cazzulini u se àrve in periudu de stabilitài pé a castellanìa du Rivernàu, ch'u düa fin aa fìn du guvernu de sti chi in sce Arnascu, terminàu difatti intu 1753, a càusa de ina seie de dispute interne, che e purtiàn aa ruvìna ecunomica a famìa e l'infeudamentu de àtri espunenti da nubiltài arbenganese, culigài e tribütài di Del Carretto de Barestìn: i Còsta, zà scignùi da Cuntea de Cunscente, (ch'a cumprendeva ascì Cixàn, Cunscente e u cumün de Garlenda), chi i cunservan a pudestài in sce a castellanìa fin a l'arìvu de l'esercitu fransese guidàu da Napuleùn Bunaparte, nunstante che zà intu 1735, cun u tratàu de Vienna vegnüu doppu a Guèra de Sucesciùn Pulàcca u feudu u l'éa stàu acquisìu dau Regnu de Sardegna e inglubàu inti dumini di Savoia.

Restà dunca in màn piemuntese fin au 1797, cun u duminiu Còsta u paìse u vegne dunca inglubàu inta Repübbrica Ligüe. Sutta a növa duminasiùn fransese u cumün u và a fà parte da circuscrisiùn lucàle arbenganese, andandu a furmà pé a primma vòtta ina növa munisipalitài, cumprendente e udierne frasiùi (Bezzu, Menôxiu e Géxa) ciü quella Sènexi.

Cun a restaurasiùn du 1815 u passa turna sutta i pusedimenti du Regnu de Sardegna, divegnüu poi Regnu d'Italia dau 1861, inseìu intu sircundàiu de Arbenga, poi cunfluìu inta pruvinsa de Savuna, intu 1946 trasfurmàu inta növa Repübbrica Italiana. Fra u 1973 e fìn au 31 dixembre 2008 u l'ha fàu pàrte da Cumunitài muntana Ingauna, poi divegnüa "du Punente Savunese" fin au 2011, ànnu da sò supresciùn.

I ürtimi cangiamenti terituiàli i sun stài cumpiüi intu 1815, sutta u Regnu de Sardegna, quande cun a Restaurasiùn a sentru abitàu de Sènexi u và a esse in cumün indipendente, poi anessu a Cixan.

Abitanti censìi^[9]

Dandu amèntu ai dàtti de l'Istat ai 31 de dixembre du 2019, i sitadìn furèsti a Arnascu i sun 89.

• 
  I rèsti du castellu di Del Carretto a Arnascu
• 
  Àtra vista du castellu derucàu
• 
  A géxa paruchiàle dedicâ aa Sunta
• 
  Uatòiu de San Bertumé
• 
  Bézzu, l'uatòiu di Santi Cosma e Damiàn

U cumün de Arnascu u fa eclesiasticamènte da diocexi de Arbenga-Impeia, chi dunca a ghe a parocchia dedicà aa Sunta, cumprendente ascì e seguenti géxe:

• Géxa da parocchia da Nostra Scignùa Sunta, a se tröva inta frasiùn de Arnascu Géxa. Rimanezà cun e furme bar��cche düante u XVI seculu, a cuntegne au sò internu diferenti opée artististiche, cumme u dipintu rafigüante Batêximu de San Giuvanni Batìsta da cunscideà du XVII seculu, ina stàttua da Madonna du Ruzàiu e u pregiàu tabercaculu de màrmu du Gaggini, datàu au 1536 e culucàu in sce l'impurtante atâ mazù de stìle rinascimentà.

• Uatòiu de San Bertumê, u se tröva inta frasiùn da Géxa, de frunte aa paruchiàle, u l'è cunscideàu au mumentu u ciü antìgu edifissiu religiùsu du teritòiu de Arnascu.

• Uatòiu di Santi Cosma e Damiàn, u l'è culucàu inta lucalitài de Bezzu. A strutüa a l'è ben cunservà e uiginàia du Settesèntu.

• Géxa de San Pantaléu, culucàu inta frasiùn de Menôxiu, degnu de nòtta pé a cunservasiùn de in antìgu Crìstu in utùn.

• Castellu di Cazulini inta frasiùn de Bezzu. Custruìu daa famìa infeudà inta castellanìa, u se tröva a l'ingressu da frasiùn, u l'è datàu du XIV seculu, anche se sucescivamènte u l'ha avüu ina séie de restrutüasiùi che n'han mudificàu ascì l'aspettu, ancöi u l'è duveàu cumme rexidensa privà.

• Castellu di Del Carretto de Barestìn, aù derucàu u se truvava inta zòna da Rocca Riverna, surva a l'abitàu da Géxa. U l'éa stàu custruìu atùrnu au XIII seculu.

• Fòrte de Arnascu o "da Rocca Riverna", a l'éa ina pustasiùn militàre adutà dai Savòia, custruìa inte l'Öttusentu. Ina parte de stu chi a l'è stà restaurà, a strutüa a nàsce vixin ae fundamenta du veiu castellu, e u serviva pé tegnì sutt'öggiu e ativitài inte valàe sircustanti e in scia ciàna ascì. U se issa a in artéssa de 500 m in sciù livellu du mà, cun a carateristica de avé a pulveriera ch'a se fàccia in sci'n bàsu, i téiti de legnu ancù uiginàli e i caminamenti restruttüài, chi i nu l'han stravòltu a cunfurmasiùn uiginàia du forte.

• A Ture de Davì (o "du Davì" a segunda da prununsia), a l'è ina ture a bàze reunda cun ina furma a silindru, a se tröva surva a l'abitàu de Menôxiu. Dandu amentu ae lezende cuntàe intu paìse a saieva stà custruìa intu XVIII seculu da in pastù da zòna, ciamàu Davide Badoino (dettu, apuntu, U Davì), cun a strutüa fà cumme ina müaia a séccu.

• 
  E pitüe de Arnascu
• 
  Àtra vista de pitüe in sce müaie

• E pitüe insce müaie (o murales ascì, ligüizàu müài) de Arnascu, se sun svilupàe a partì dai ànni 90, cun a partecipasiùn de artìsti prufesciunisti e diletànti, chi i se sun impegnài a decüà e müaie da stradda prinsipale che a culega e frasiùi du paìse (a stradda pruvinsale 35). I temmi tratài dai dipinti i sun prinsipalmente ligài aa realtài cuntadìna e au teritòiu ligüe, cun ina cuntinnua evulusiùn ch'a pòrta tütti i ànni di dipinti növi.

U setù trainante de l'ecumumìa arnaschése u l'è quellu primàiu, cun a cultivasiùn de prudòtti cumme a vìgna e l'uìvu, cun a vaietài denuminà arnasca, ciamà ascì uìva pignöa, da a quàle u vegne ascì ricavàu u famùsu öiu èstra-vergine d'uìva.

Pocu svilupàu quellu secundàiu, a frunte peò de in difüsu aumentu du turismu, prinsipalmente pé a stuicitài du paìse, ma ascì pé l'enugastrunumìa lucàle, e prinsipali furme de acuiènsa e sun dunca quelle de l'agritüismu, assemme ae ativitài cumerciàli che e permattan de tastà i vìn e i piàtti tipici da tradisiùn.

U mèximu argumentu in detaggiu: Dialettu arbenganese.

U dialettu parlàu a Arnascu u l'è de stampu arbenganese e u fa parte du grùppu du Ligüe sentru-ucidentàle; pé rivitalizàlu a pro loco lucale a urganizza di incontri ciamài Vegne asci ti a ciaciarâ, chi i se tegnan escluxivamente intu dialettu lucàle, tütte e vòtte cun in temma diferente.^[10]

Particulare de stu teritòiu a l'è a cultivasiùn de l'arnàsca o uìva pignöa, ch'a prezenta de carateristiche diferenti rispettu aa ciü cultivà uìva tagiàsca, rispettu a sta chi difatti a g'ha ina maüasiùn diferente, ciü tardiva e in güstu che tastandula u pà tòstu scimile a in pignö.^[11]

L'u(r)ìva arnasca a prezenta in cu(r)ù ciü scüu, ciànte ciü bàsse e picìne, còsa ch'a garantisce ascì ina mazù rexistensa au zéu e au freidu.^[12] Propiu pé ste carateristiche chi a l'è de lungu apresà, vista ascì a prudusiùn de l'öiu estra vergine d'uìva, prudòttu prinsipalmente dai gumbi lucàli, atestài zà antigamente a Arnascu (segundu quarche funte zà a partì dau XVII seculu).^[13]

• Festa da Sunta, a se tegne tütti i ànni a Arnascu Géxa a Mez'Aùstu, a l'è a festa patrunàle du cumün, cun a selebrasiùn religiusa e ascì u rinfrescu urganizàu daa Pro Loco.^[14]

• Vegne ascì ti a ciaciarâ, se tegne cun a culaburasiùn da Pro Loco e da cumüna, pé valurizà u dialettu de arnascu e fàlu ascì impaà a chi u nu u cunusce, l'eventu, inte l'edisiun 2019-2020 u s'è tegnüu fra i mesi de dixembre e de frevâ, cun tütte e séie in temma diferente pé cuntà de stòie, lezende, filastrocche o ascì sulu pé fà dui ciàrle. I temmi prinsipàli de l'eventu i sun stài: "Cunteme de Arnascu", "A vita du passau", "A lesiun" e "Ina neuce au museu".^[10]

• Festa da fìn de l'estài, a se tegne pressu u lucàle sentru poli-spurtìvu, a i inissi de setembre, cun a sena prepaa dau cumün e daa pro loco e ascì a müxica dau vìvu.^[15]

• Festa di santi Cosma e Damiàn, a l'è a festa patrunàle da frasiùn de Bezzu, a se tegne tütti i ànni au 22 de setembre, cun a messa selebrà inta géxa da frasiùn.^[16]

• Festa patrunàle de San Darmassu, a se tegne tütti i ànni ai inissi d'aùstu inta frasiùn de Arveiu, dund'a se tröva a géxa dedicà au santu.^[17]

Perîodo		Prìmmo çitadìn	Partîo	Càrega	Nòtte
14 arvì 1986	24 mazzu 1990	Alfredino Gallizia	PCI	Scindicu
24 mazzu 1990	24 arvì 1995	Ottavio Tomatis	PSI	Scindicu
24 arvì 1995	14 zügnu 1999	Ottavio Tomatis	lista sivica	Scindicu
14 zügnu 1999	14 zügnu 2004	Pier Giorgio Giraldi	lista sivica	Scindicu
14 zügnu 2004	8 zügnu 2009	Pier Giorgio Giraldi	lista sivica	Scindicu
8 zügnu 2009	25 mazzu 2014	Alfredino Gallizia	Insieme per Arnasco (lista sivica)	Scindicu
25 mazzu 2014	27 mazzu 2019	Alfredino Gallizia	Uniti per Arnasco (lista sivica)	Scindicu
27 mazzu 2019	10 zügnu 2024	Matteo Mirone	Insieme per Arnasco (lista sivica)	Scindicu
10 zügnu 2024	in càrega	Matteo Mirone	Insieme per Arnasco (lista sivica)	Scindicu

U teritòiu cumünàle de Arnascu u l'è culegàu cun u cumün de Cixàn grassie aa stradda ch'a pòrta versu Sènexi e u lucàle villaggiu tüisticu, ch'a razunze fasilmente a frasiùn de Bezzu, culegà ascì cun a Strada Pruvinsale 19, versu Villanöva. Géxa e Menôxiu e sun culegàe cun a frasiun de Bezzu gràssie aa Stradda Pruvinsàle 35, ch'a porta fin a Vendùn.

1. ↑ segundu a prununsia lucâle Bezzu
2. ↑ segundu a prununsia lucâle fina Menöxe, in arbenganese Menôxiu
3. ↑ Dàttu Istat - Pupulasiùn rexidente ai 30 de zügnu du 2019.
4. ↑ Clascificaçion sismica (XLS), in sce protezionecivile.gov.it.
5. ↑ Lézze 26 agósto 1993, n. 412, alegòu A, Tabélla di gràddi/giórno di Comùn pe Región e Provìnsa (PDF), in sce efficienzaenergetica.acs.enea.it, 1 màrso 2011, p. 151. URL consultòu o 25 arvî 2012.
6. ↑ (LIJ, IT) Giuseppe Colombo, Vocabolario Italiano-Ormeasco Ulmioscu-Italian, Cengio, Litografia Fracchia, 1986.
7. ↑ (IT) A stòia, cumün de Arnascu, in sce comune.arnasco.sv.it. URL consultòu o 18 agòsto 2021.
8. ↑ (IT) U cumün de Sènexi e a castelanìa de Rivernàu, in sce siusa.archivi.beniculturali.it. URL consultòu o 19 agòsto 2021.
9. ↑ Statistiche I.Stat - ISTAT;  URL cunsultàu u 30-12-2023.
10. ↑ ^{10,0 10,1} (IT) Vegne ascì ti a ciaciarâ, in sce comune.arnasco.sv.it. URL consultòu o 19 agòsto 2021.
11. ↑ (IT) Cupeatìva de l'öiu de Arnascu, in sce coopolivicolarnasco.it. URL consultòu o 19 agòsto 2021.
12. ↑ (IT) Ad Arnascu l'öiu u l'è de Arnasca, in sce lamialiguria.it. URL consultòu o 19 agòsto 2021.
13. ↑ (IT) L'öiu estra vergine d'uìva arnasca, in sce agriligurianet.it. URL consultòu o 19 agòsto 2021.
14. ↑ (IT) A festa patrunale da Sunta, in sce comune.arnasco.sv.it. URL consultòu o 19 agòsto 2021.
15. ↑ (IT) A festa da fin de l'estài, in sce comune.arnasco.sv.it. URL consultòu o 19 agòsto 2021.
16. ↑ (IT) Festa patrunale di santi Cosma e Damiàn a Bezzu, in sce comune.arnasco.sv.it. URL consultòu o 19 agòsto 2021.
17. ↑ (IT) A festa de San Darmassu a Arveiu, in sce comune.arnasco.sv.it. URL consultòu o 19 agòsto 2021.

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Arnascu

V · D · M Comûni da Provinsa de Sann-a
A Ciana · A Moenn-a d'Arbisseua · Andeua · A Prìa · Arasce · Arbenga · Arnascu · A Steja · Bardenèi · Barestin · Berzezzi · Bormia · Borṡi e Veressi · Buinzan · Carizan · Casanöva · Castergiancu · Castrevegliu · Çelle · Cengë · Ciòi · Cixan · Còiri · Còrcre · Côrxi · Cosceria · Cuggiæn · D'äto d'Arbisseua · Èrli · Finô · Garlenda · Giusvala · Giüstexine · L'Aigheuja · L'Atè · Löa‎ · Magiö · Màllae · Mascimin · Merexo · Mieuja · Moriaodo · Naxin · Nöi · O Dê · O Ponte · Orcu Feìn · Oseria · Palëre · Riôtu · Ròcavignâ · R'Urba · Sann-a · Sascê · Spoturnu · Stenanelo · Süccaellu · Testego · Tuiran · U Burghettu · U Sejô · Unsu · U Tû · Utuê · Väze · Vendùn · Vessi · Villanöva · Vuè
Comûni da Region Liguria