Albania

Albanîa
Ti Shqipëri më jep nder, më jep emrin shqipëtar Tîe, Albanîa, ti me dæ onô, ti me dæ o nómme albanéize
Dæti aministratîvi
Nómme conplêto	Repùbrica de Albanîa
Nómme ofiçiâ	Republika e Shqipërisë
Léngoe ofiçiæ	albanéize
Capitâle	Tirana  (557.422 ab. / 2011)
Polìtica
Fórma de govèrno	Repùbrica parlamentâre
Càppo de Stâto	Ilir Meta
Prìmmo minìstro	Edi Rama
Indipendénsa	28 novénbre 1912 da l'inpêro òtomàn
Proclamaçión	29 arv 1991[1]
Intrâ inte l'ONU	14 dexénbre 1955
Superfìcce
Totâle	28.748 km² (139º)
% de ægoe	4,7%
Popolaçión
Totâle	2.942.000 ab. (2021 stimma) (139º)
Denscitæ	97 ab./km² (63º)
Nómme di abitànti	Template:AggNaz/Albanîa
Giögrafîa
Continénte	Eoröpa
Fûzo oràrio	UTC+1 UTC+2 con l'ôa legâle
Economîa
Valûta	Lek
PIL (nominâle)	15 100 milioìn de $ (2018 stìmma) (125º)
PIL pro capite (nominâle)	4,146 $ (2017) (97º)
PIL (PPA)	25 930 milioìn de $ (2016) (117º)
PIL pro capite (PPA)	12,472 $ (2020) (95º)
ISU (2020)	0,795 (âto) (69º)
Consùmmo energético	0,21 kWh/ab. anno
Vàrie
Codici ISO 3166	AL, ALB, 008
TLD	.al
Prefìsso tel.	+355
Sigla autom.	AL
Inno naçionâ	Rreth flamurit të përbashkuar Unîi d'in gîo a-a bandêa
Fèsta naçionâ	28 novénbre
Evoluçión stòrica
Stâto precedénte	Albanîa

L'Albanîa (Shqipëria in albanéize, prononçiòu [ʃcipəˈɾi(a)]), conosciûa ofiçialménte cómme Repùbrica de Albanîa (Republika e Shqipërisë in albanéize, prononçiòu [ɾɛpuˈblika ɛ ʃcipəˈɾisə]), a l'é 'n pàize de l'Eoröpa sùd-òrientâle.

L'Albanîa a l'é afaciâ, a ponénte, in sciô Mâ Mediterànio e, in particolâ, in sciô Mâ Iònio e in sce l'Adriàtico. A confìnn-a co-o Montenéigro a nòrd-òvest, co-o Kosovo a nòrd-èst, co-a Maçedònia do Nòrd a levànte e co-a Grêcia a sùd. A sò capitâle, e çitæ ciù grànde da naçión ascì, a l'é Tirana, segoîa da Duràsso, Valónn-a, Elbasan, Kamëz e Shkodër.

A naçión a l'é asæ variàbile da-o pónto de vìsta climàtico, geològico, idrològico e morfològico, scibén che a sò àrea a l'é de sôlo 28.748 km². I sò paizàggi són asæ despægi fra de lô, anàndo da-e cadénn-e di mónti de Àrpi Albanéixi, do Korab, do Skanderbeg, do Pìndo e di Ceràoni scìnn-a-e câde còste in scî mâ Adriàtico e Iònio.

O teritöio albanéize, co-o pasâ di sécoli, o l'é stæto òcupòu da numerôze civiltæ cómme i Illìri, i Trâchi, i Grêghi, i Români, i Bizantìn, i Véneti e i Òtomoén. I albanéixi àn creòu 'n prìmmo stâto indipendénte, o Prinçipâto de Arbër, into sécolo XII. Tra i sécoli XIII e XIV se són formæ i doî stâti do Régno de Albanîa e do Prinçipâto de Albanîa. Prìmma da conquìsta òtomànn-a into sécolo XV, pe tànto ténpo a rexisténsa albanéize goidâ da-o Skanderbeg baténdo i invasoî ciù vòtte e goagnàndo l'amiraçión de l'Eoröpa intrêga. L'Albanîa a l'é dónca restâ pe squæxi çìnque sécoli sótt'a-o contròllo di tùrchi, perîodo into quæ numerôxi albanéixi, dîti Arnaut, àn servîo l'inpêro cómme ofiçiæ de âto gràddo, spécce in Egìtto e inti Balcâni Meridionâli. Tra i sécoli XVIII e XIX 'n grànde svilùppo colturâle, largaménte atriboîo a-i albanéixi ch'avéivan incomensòu a métte insémme e sò fòrse spiritoâli e inteletoâli, o l'à portòu a-o coscì dîto Rinasciménto Albanéize.

Depoî a batòsta di òtomoén inte goære balcàniche, o modèrno stâto naçionâle de l'Albanîa o l'à diciaròu a sò indipendénsa into 1912^[2]. Into sécolo XX o régno albanéize o l'é stæto invâzo da l'Itàlia, sótt'a-a quæ a l'é stæta costitoîa a coscì dîta "Grànde Albanîa", finîa co-o creaçión de 'n protetorâto in càppo a-a Germanîa nazìsta^[3]. Depoî a Segónda Goæra Mondiâle, l'Enver Hoxha o l'à creòu a Repùbrica Popolâre Socialìsta de Albanîa, modelâ in sciâ bâze da dotrìnn-a polìtica de l'Hoxhaìsmo. Co-a chéita di regìmmi comunìsti inte l'ànno 1991 a mæxima sòrte a l'é tocâ a quéllo albanéize ascì, co-a creaçión da modèrna Repùbrica de Albanîa.

L'Albanîa a l'é repùbrica parlamentâre, costituçionâle e unitâia e 'n pàize in vîa de svilùppo co-în'economîa a rédito médio-âto, incentrâ in sciô setô di servìççi e da manifatûa ascì^[4]. A l'à atraversòu 'n procèsso de tranxiçión aprêuvo a-a chéita do regìmme comunìsta into 1990, pasàndo da 'n'economîa pianificâ a unn-a de mercòu^[5][6][7]. A naçión a garantìsce l'ascisténsa sanitâia universâle e l'educaçión primâia e secondâia de bàdda a tùtti i sò çitadìn^[8].

L'Albanîa a l'é 'n ménbro de Naçioìn Unîe, da Bànca Mondiâle, do Conséggio d'Eoröpa, de l'UNESCO, da NATO, da WTO, de l'OSCE e de l'OIC. A partî da-o 2014 a l'é 'n pàize candidòu a l'intrâ inte l'Unión Eoropêa ascì. A l'é un di ménbri fondatoî da Comunitæ de l'Energîa, da BSEC e de l'Unión pe-o Mediterànio.

1. ↑ (EN) ALBANIA Parliamentary Chamber: Kuvendi Popullor, in sce archive.ipu.org. URL consultòu o 7 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 15 novénbre 2021).
2. ↑ (EN) Albania, in sce cia.gov. URL consultòu l'8 arvî 2022.
3. ↑ (EN) Danilo Zolo, Invoking Humanity: War, Law and Global Order, Bloomsbury Academic, 2002, p. 180, ISBN 0-826-45655-3.
4. ↑ (EN, ES, FR, AR, RU, ZH) Albania - Data, in sce data.worldbank.org. URL consultòu l'8 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 21 seténbre 2014).
5. ↑ (EN) Poverty Decreases in Albania After Years of Growth, in sce nasdaq.com. URL consultòu l'8 arvî 2022.
6. ↑ (EN) Albania plans to build three hydropower plants, People's Daily.
7. ↑ (EN) Strong GDP growth reduces poverty in Albania-study, in sce forbes.com, 23 arvî 2009. URL consultòu l'8 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 17 zenâ 2012).
8. ↑ (EN) Human Development Report 2020 - The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF), United Nations Development Programme, 15 dexénbre 2020, pp. 343-346.

• (EN) Tajar Zavalani, History of Albania, Createspace Independent Pub, 2015, ISBN 1-507-59567-0.
• (EN) Fred C. Abrahams, Modern Albania: From Dictatorship to Democracy in Europe, NYU Press, 2016, ISBN 1-479-83809-8.

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Albania

• (EN) Scîto ofiçiâ, in sce albania.al. URL consultòu o 7 arvî 2022.
• (SQ, EN) Scîto ofiçiâ do prescidénte, in sce president.al. URL consultòu o 7 arvî 2022.
• (SQ, EN) Scîto ofiçiâ do govèrno, in sce kryeministria.al. URL consultòu o 7 arvî 2022.
• (SQ, EN) Scîto ofiçiâ do parlaménto, in sce parlament.al. URL consultòu o 7 arvî 2022.

V · D · M Stâti de l'Eoröpa
Albanîa ·  Andòra ·  Àostria‎ ·  Azerbaijan[1] ·  Bèlgio ·  Bielorùscia ·  Bòsnia-Erçegòvina ·  Bulgarîa ·  Çitæ do Vaticàn ·  Croàçia ·  Danimàrca ·  Estònia ·  Finlàndia ·  Frànsa ·  Giörgia[1] ·  Germània ·  Grêcia ·  Irlànda ·  Islànda ·  Itàlia ·  Kazakistan[1] ·  Letònia ·  Liechtenstein ·  Litoània ·  Lusenbùrgo ·  Maçedònia do Nòrd ·  Mâta ·  Moldàvia ·  Mónego ·  Montenéigro ·  Norvéggia ·  Pàixi Bàsci ·  Polònia ·  Portogàllo ·  Régno Unîo ·  Repùbrica Cêca ·  Romanîa ·  Rùscia[2] ·  Sàn Marìn ·  Sèrbia ·  Slovàchia ·  Slovénia ·  Spàgna ·  Svéçia ·  Svìsera ·  Turchia[2] ·  Ucraìnn-a ·  Ungherîa
Riconosciménto limitòu	Abkhazia[1] ·  Kosovo ·  Oséçia do Sùd[1]
De facto indipendénti	Transnistria
Dipendénse	Danimàrca ( Fær Øer) ·  Régno Unîo ( Gibiltæra ·  Guernsey ·  Jersey ·  Izoa de Man)
↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Stâto parçialménte eoropêo a segónda da convençión giögràfica adotâ ↑ 2,0 2,1 Parçialménte in Àzia