Oontrunding

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Oontrunding is e taolkundeg perces boebij gerunde klinkers veraandere in oongerunde klinkers. Normaal gezeen geit 't um veurklinkers.

Gerunde veurklinkers wie [y], [ø] en [œ] zien rillatief lesteg te make, umtot 'ne spreker daoveur tegeliek ziene moond oonder spanning moot zètte en zien luppe moot runde. Daorum koume ze in de mieste taole neet veur. In taole die dees klaanke wel kinne, zien ze gemeinelek oontstande door umlautpercesse.

Es me 'n taol zoonder gerunde veurklinkers es moojertaol heet, zal me groete meujte höbbe um die klaanke later nog aon te liere. Zoe zal 'ne Spanjool 't woord vuur dèks es vier of voer oetspreke. Dat ierste is e veurbeeld vaan oontrunding. 't Perces treujt daorum dèks op bij taolcontak: es lui 'n taol mèt gerunde veurklinkers mote euvernumme, zalle die gemekelek verlore goon.

Oontrunding kin evels ouch spóntaon optrejje. Es dat gebäört in 'n taolvariëteit mèt väöl prestiesj, verspreit 't ziech dèks gaw euver e groet gebeed. Umtot 't 'n groete versumpeling beteikent, is dees taolveraandering hendeg 'besmèttelek'. Gebäört zoeget evels in 'n plaots mèt minder beteikenis, daan blijf de oontrunding ieder tot 'n inkel plaots of e klei gebeed beperk.

Oontrunding gebäört neet per se consequent. In väöl taole en dialekte huurt me 't allein in sommege wäörd. Wienie 't wel euveral gebäört sprik me vaan ganse of algemein oontrunding.

Wienie 'n taol eine kier gans oontrund is, kin dat neet gemekelek weer weure umgedrejd. 't Gief evels wel veurbeelder vaan dialekte boe-in dat gebäörd is, oonder invlood vaan aander dialekte en/of de standaardtaol.

't Umgekierd perces, runding, kump ouch veur, neet in de lèste plaots in väöl Limbörgse en Nederlandse dialekte, meh dit gebäört bekaans noets consequent.

E vrij good gedocumenteerd geval kint me oet 't Grieks. In 't Aajdgrieks gaof 't nog 'ne klaank /y/ (gesjreve es υ; vaaoaf de Koinè had ouch οι dees klaankweerde), meh roond 1100 verdween dee oet de taol um te veraandere in /i/. In 't Nuigrieks is dat ouch nog 't geval.

In 't Haïtiaans Creools, 'n taol gebaseerd op 't Frans, huurt me dit ouch. Dees taol is oontstande in milieus vaan Wes-Afrikaanse slaove, die vaan hoes oet taole spraoke zoonder gerunde veurklinkers.

Ouch in väöl Middeduitse en Opperduitse dialekte kump ganse oontrunding veur. In 't Beiers is dit zier algemein, en ouch in 't Paltsers is 't te hure.

In de Nederlen gaof 't al hiel vreug algemein oontrunding, umtot 't Anglo-Fries dit had. Daovaan zuut me noe nog spore in 't modern Fries, 't Ziews en 't Wes-Vlaoms. Ouch awwerwetse Hollandse dialekte en Hollandse toponieme vertuine dao spore vaan. Me kin daan dinke aon 't Katwijks woord pet veur 'pöt' (vergeliek de plaotsnaom Petten), en aon Ziewse en Wes-Vlaomse wäörd wie rispe 'röps' en rik 'rögk'. Door diverse taolveraanderinge die daonao gebäörde höbbe 't Fries en de westeleke Nederlandse dialekte gewoen weer gerunde veurklinkers.

In Nederland huurt me de ganse oontrunding allein nog in 't Egmonds (ouch wel Derrepers, vaan derrep 'dörp'!). Vreuger kaom 't ouch in 't Vlielands veur, meh dit dialek is in d'n twintegsten iew oetgestörve. Dèkser huurt me 't in Vlaondere. In diverse zuieleke Braobantse dialekte bestoon gaaroet gein gerunde veurklinkers. Dit gelt veur de mieste Wes-Braobantse dialekte (Braobantse dialekte in Oos-Vlaondere; oonder mie in Aalst, meh neet in Geraardsbergen), veur get Klein-Braobantse dialekte westelek vaan Mechele en veur diverse dialekte in, um en ten noorde vaan Leuve (Leive). Sommege dialekte die neet in dat gebeed valle, tuine tot oontrunding dao vreuger wel veurkaom (beveurbeeld door hypercorrectie: muur veur mier).^[1]

't Groetste oontrundingsgebeed in Nederland en Vlaondere vint me evels in de provincie Belsj Limbörg. Oongeveer viefteg dialekte in die provincie kinne gein gerunde veurklinkers. Ze vörme 'n aoneingeslote gebeed, wat kortbij de Nederlandse grens begint en ziech oongeveer tot 't midde vaan de provincie oetstrèk, mèt 'ne westeleken oetluiper nao (en veurbij) Hasselt. Dialekte die in dat gebeed ligke zien oonder mie 't Brees, 't Peers, 't Gènks en dus 't Hessels. 't Oontrundingsgebeed raak nörges de lands- of provinciegrens; dit beteikent tot oonder mie 't Lommels, Mezeikers, Tungers en Sintruins wel ron veurklinkers kinne.^[2]

Boete Belsj Limbörg zuut me in bepaolde (Noord-)Limbörgse dialekte inkel gevalle van oontrunding, wie mörge > merge. Vaan consequente oontrunding is hei evel noets spraoke.

Wienie de oontrunding regelmaoteg verlöp (d.w.z. de plaots vaan articulatie en moondeupening blieve geliek) daan is 't effek 't volgende:

• uu [y(:)] > ie [i(:)]
• u [ʏ] > i [ɪ]
• eu [ø:] > ee [e:]
• äö [œ:] > ae [ɛ:]
• ö [œ] > è [ɛ]
• ui [œi] > ei [ɛi]

Me kin dit demonstrere aon de hand vaan wie verkleinwäörd weure gemaak in 't Sintruins en 't Hessels. Wie alle Limbörgse dialekte höbbe ze allebei umlaut in verkleinwäörd, meh umtot 't Hessels oontrunding touwpas en 't Sintruins neet, is de oetwèrking versjèllend.

Dit artikel is 'n vertaoling vaan 't corresponderend Nederlandstaoleg artikel, en wel in dees versie.

1. ↑ Miet Ooms en Jacques Van Keymeulen, Taal in stad en land: Vlaams-Brabants en Antwerps. Uitgeverij Lannoo, Tielt, 2005: pp. 34-5
2. ↑ Rob Belemans en Ronny Keulen, Taal in stad en land: Limburgs. Uitgeverij Lannoo, Tielt, 2004: pp. 30, 33-5